Ένας κεϋνσιανός «αλά καρτ»

Συνέντευξη του Πωλ Σάμουελσον

Μιλάει για τον έργο του, τον Ρούζβλετ, τον Μίλτος Φρίντμαν και τη σημερινή  κρίση

 

Ο Πωλ Σάμουελσον, κάτοχος του βραβείου Νόμπελ Οικονομικών, ένας από τους γνωστότερους και  σημαντικότερους εκπροσώπους των κευνσυανών οικονομικών, πέθανε την περασμένη βδομάδα σε ηλικία 94 ετών. Δημοσιεύουμε στη συνέχεια αποσπάσματα από τη μεγάλη συνέντευξη που είχε δώσει στον συνεργάτη του περιοδικού «Atlantic» Κόνορ Κλαρκ, τον Ιούνιο του 2009.

ΕΝΘΕΜΑΤΑ

Ο Πωλ Σάμουελσον διδάσκει στο Τμήμα Οικονο-
μικών του ΜΙΤ, τον Δεκέμβριο του 1950.

* Θεωρούμαι κεϋνσιανός. Το βιβλίο μου Οικονομική, που σε διάστημα πενήντα περίπου χρόνων πούλησε εκατομμύρια αντίτυπα, για πρώτη φορά έκανε γνωστή –όχι μόνο στο Πρίνστον, το Χάρβαρντ, το Γέιλ και τα άλλα πρωτοκλασάτα πανεπιστήμια, αλλά και στα μικρά πανεπιστήμια, καθώς και στα λύκεια– την ουσία του κεϋνσιανού μακροοικονομικού συστήματος. Το θεωρώ μεγάλη επιτυχία, καθώς ένα άλλο κεϋνσιανό βιβλίο, μια μελέτη του Lorie Tarshis, για λόγους που δεν κατάλαβα ποτέ πλήρως, κυνηγήθηκε από μια φασίζουσα ομάδα στα χρόνια του μακαρθισμού και καταγγέλθηκε από τον Μπιλ Μπάκλεϋ[1] ως αστήριχτο κ.ο.κ. Και έτσι, εντελώς άδικα, το βιβλίο δεν είχε καμιά τύχη — και ο Τάρσις ήταν ένας πραγματικός μαθητής του Κέυνς.

Το βιβλίο μου, αντίθετα, γνώρισε μεγάλη επιτυχία, έγινε ένα είδος προτύπου· έτσι, κάθε φορά –μιλάω βέβαια εντελώς υποθετικά– που κάποιος συγγραφέας ενός πανεπιστημιακού εγχειριδίου κάνει αγωγή σε κάποιον άλλο για λογοκλοπή, δεν πρόκειται να πετύχει τίποτα, αφού ο  δικαστής θα του πει απλώς: «Αυτά είναι όλα απόνερα του σαμουελσιανισμού», κάπως έτσι.

Εν πάση περιπτώσει, τα πράγματα εξελίχθηκαν τόσο άσχημα που ήμουν πολύ δύσπιστος –μετά το 1967, ας πούμε–  ως προς τον  αμερικανικό κεϋνσιανισμό. Καλώς ή κακώς, ο αμερικάνικος κεϋνσιανισμός είχε απομακρυνθεί πάρα πολύ από το σημείο όπου ξεκίνησε. Είμαι ένας «κευνσιανός αλά καρτ». Ξέρετε τι είναι ένας «Χριστιανός αλά καρτ», έτσι δεν είναι;[2]

* Νομίζω, ναι: κάποιος που επιλέγει, και παίρνει μόνο τα κομμάτια του δόγματος με τα οποία συμφωνεί.

*Ακριβώς. Μπορεί να πηγαίνω στην εκκλησία κάθε εβδομάδα, είμαι λοιπόν καλός καθολικός, αλλά δεν  θα καθορίσω τον αριθμό των μελών της οικογένειάς μου, το πόσα παιδιά θα κάνω, με τον τρόπο που θα ήθελε ο Πάπας.

* Ποια κομμάτια της κεϋνσιανής θεωρίας λοιπόν θα αφήνατε έξω από το μενού που διαλέγετε;

* Επιτρέψτε μου να ξεκινήσω με μερικά μάλλον βαρετά αυτοβιογραφικά. Πρωτοήρθα στο Πανεπιστήμιο του Σικάγο το πρωί της 2ας Ιανουαρίου 1932. Σε λίγους μήνες θα αποφοιτούσα από το Λύκειο. Βρισκόμασταν στο πιο χαμηλό σημείο της φάσης  Χέρμπερτ Χούβερ και Άντριου Μέλλον,[3] μετά τον Οκτώβριο του 1929.
Χρόνια αδράνειας. Δεν μπορούσα να συμβιβάσω αυτά που διδασκόμουν στο Πανεπιστήμιο του Σικάγο –τα μαθήματα που παρακολουθούσα και τα βιβλία που μελετούσα– με την πραγματικότητα που έβλεπα έξω στους δρόμους.

Η οικογένειά μου ήταν ευκατάστατη, αλλά όχι πλούσια. Τα  τέσσερα χρόνια των σπουδών μου δούλευα στην παραλία του. Όχι επειδή ήμουν τεμπέλης, αλλά επειδή όλοι οι πρωτοετείς ζητήσαμε δουλειά από καμιά  εκατοστή διαφορετικούς εργοδότες χωρίς να καταφέρουμε τίποτα. Αυτό ήταν ένα σύστημα ανισορροπίας. Συνειδητοποίησα  τότε ότι η κλασική παλιομοδίτικη Ευκλείδεια γεωμετρία δεν ίσχυε

Ενθουσιάστηκα λοιπόν όταν τα σημαντικοί οικονομολόγοι του Σικάγου — λίγα χρόνια πριν από τη Γενική Θεωρία του Κέυνς– συνέταξαν μια έκκληση στην οποία υποστήριζαν την ύπαρξη ενός ελλειμματικού προϋπολογισμό χωρίς φορολογία, με σκοπό να αυξηθεί εκ νέου η αγοραστική δύναμη. Συμφωνούσα μ’ αυτή την άποψη. Και ο Ρούζβελτ, που δεν ήταν οικονομολόγος,  πειραματίστηκε και έκανε πολλά λάθη το πρώτο διάστημα, ωστόσο με αρκετή τύχη και καλούς συμβούλους έβαλε το σύστημα σε κίνηση. Ήταν, τρόπον τινά, ένα σχετικά εύκολο πρόβλημα, διότι η παθολογία ήταν φοβερή.

Ο Ρούζβελτ πήγαινε στο Γουόρμ Σπρινγκ της Γεωργίας,  ήταν το αγαπημένο του θέρετρο. Σ’ αυτή την πολιτεία –μια μεγάλη πολιτεία, ο παλιός αμερικανικός Νότος– υπήρχαν ελάχιστα άτομα με αρκετό εισόδημα για να υποβάλλουν φορολογική δήλωση. Έτσι, όταν δημιουργήθηκαν τα δημόσια προγράμματα και οι θεσμοί για την αύξηση της απασχόλησης (Public Works Administration, Work Projects Administration και λίγο αργότερα η Εταιρεία Οικονομικής Ανασυγκρότησης), ήσουν εντελώς σίγουρος ότι  τα χρήματα αυτά που τα σκορπούσε η κυβέρνηση –λες κι ένα αεροπλάνο έριχνε από τον ουρανό κολλαριστά δολάρια, περίπου έτσι– θα ξοδεύονταν, θα ρίχνονταν στην αγορά. Ο καθηγητής Ε. Cary Brown –δεν ξέρω αν τον γνωρίζετε– έχει δημοσιεύσει ένα άρθρο επ’ αυτού, στην American Economic Review, με θέμα τις δαπάνες και το έλλειμμα την εποχή της Μεγάλης Κρίσης. Τα αριθμητικά του ευρήματα ήταν ότι δεν υπήρξαν θαύματα –αυτό βέβαια το περιμέναμε– αλλά το όλο πράγμα λειτούργησε. Έτσι διαμόρφωσα σιγά σιγά έναν συγκρατημένο θαυμασμό για τον Κέυνς. Και λέω συγκρατημένο, επειδή νομίζω ότι ο ίδιος δεν κατάλαβε το σύστημά του τόσο καλά όσο μερικοί από τους ανθρώπους που τον περιστοίχιζαν.

Τέλος πάντων, ο κεϋνσιανισμός κυριάρχησε απόλυτα  για πολλές δεκαετίες. Στη συνέχεια, τη δεκαετία του 1970,  υπήρξαν αλλεπάλληλα μεγάλα σοκ όσον αφορά τη ζήτηση: ο τετραπλασιασμός των τιμών του πετρελαίου των χωρών του ΟΠΕΚ εν μια νυκτί, μια αιφνίδια κακή συγκομιδή στα δημητριακά,  καθώς και το φρικτό σύστημα ελέγχου μισθών/τιμών που έστησαν ο  Νίξον και ο πρόεδρος της Ομοσπονδιακής Τράπεζας Άρθουρ Μπερνς και 17 μήνες πριν  τις εκλογές, προκειμένου να εξασφαλίσουν την επανεκλογή του. Όλα αυτά λειτούργησαν σωρευτικά. Ο κεϋνσιανισμός, εφόσον θεωρούνταν ότι υποσχέθηκε τη διαρκή ευημερία, απαξιώθηκε. Και όταν ο βασιλιάς πεθαίνει χρειαζόμαστε ένα νέο βασιλιά. Φαντάζεστε ποιον;

* Τον Μίλτον Φρήντμαν;

* Τον Μίλτον Φρήντμαν, ναι. Ο Φρίντμαν είχε μία σταθερά, MV = PQ, την ποσοτική θεωρία του χρήματος, από την οποία δεν παρεξέκλινε σχεδόν καθόλου σε όλη του τη ζωή. Με την ευκαιρία, ήταν ένας πανέξυπνος και πειστικός άνθρωπος. Και, για να είμαι ειλικρινής, θέλω να σας πω ότι είχα καλές σχέσεις με τον Μίλτον για πάνω από εξήντα χρόνια. Αλλά ποτέ δεν του είπα ακριβώς ό,τι πίστευα γι’ αυτόν. Ήταν φιλελεύθερος σε βαθμό τρέλας. Όλοι νόμιζαν ότι αστειευόταν, αλλά εκείνος ήταν αντίθετος ακόμα και στο να οφείλουν να έχουν οι χειρουργοί κρατική άδεια ασκήσεως επαγγέλματος… Όταν μετείχαμε και οι δυο μας στις τριμηνιαίες συνεδριάσεις  εμπειρογνωμόνων της Ομοσπονδιακή Τράπεζα είχαμε συμφωνήσει μόνο δύο φορές, όσον αφορά το σύνολο του οικονομικού κύκλου.

* Με προκαλείτε να ρωτήσω: Ποιες ήταν αυτές οι δυο φορές;

Κόνραντ Φελιξμύλερ, «Τρέξε! Τρέξε! Τρέξε! Ο άνθρωπος βοηθάει μόνος τον εαυτό του», 1920

* Όταν η οικονομία ήταν σε ανοδική χροιά είχαμε την ίδια γνώμη, το ίδιο και όταν ήταν σε πτωτική. Αλλά και για όλες τις ενδιάμεσες φάσεις, ο Φρήντμαν είχε ακριβώς την ίδια συνταγή. Ήθελε μια μηχανή: μια μηχανή που να παράγει απρόσκοπτα «βασικό νόμισμα», σε ρυθμό ακριβώς ίδιο με τον πραγματικό ρυθμό ανάπτυξης του συστήματος. Και πίστευε ότι  έτσι θα σταθεροποιηθεί η οικονομία. Είναι ό,τι χειρότερο ότι διάφοροι που επιδίδονται σε προβλέψεις –θυμάμαι τώρα μια εξαιρετικά εκτενή μελέτη της Κεντρικής Τράπεζας της Βοστώνης– θεωρούν πως κάτι τέτοιο είναι δυνατό. Ο Walter Wriston, ένας από τους πλέον διαπρεπείς τραπεζίτης, στις ΗΠΑ και σε όλο τον κόσμο, απέλυσε, σε μια μέρα, όλο το επιτελείο του, τους Friedmaniac που όμνυαν στο όνομα του μονεταρισμού και του Φρήντμαν, γιατί είχαν πέσει εντελώς έξω.

Ωστόσο, ο Μίλτον Φρήντμαν άσκησε μεγάλη  επιρροή στα οικονομικά, πολύ μεγαλύτερη από τον  Φρήντριχ Χάγιεκ ή τον Von Mises, για παράδειγμα. Ο Φρήντμαν άλλαξε πραγματικά το περιβάλλον. Δεν ξέρω αν το διαβάσατε στις εφημερίδες, αλλά o Μπεν Μπερνάνκι, o διοικητής της Ομοσπονδιακής Τράπεζας, ζήτησε περίπου συγγνώμη, επειδή δεν δίνουμε μεγαλύτερη σημασία στον Φρήντμαν.

Ωστόσο, η τρέλα που διαδέχθηκε την κεϋνσιανή πολιτική δεν ήταν η μονεταριστική σχολή, η άποψη του Φρήντμαν, αλλά η νεοκλασική οπτική του Robert Lucas και του Thomas Sargent. Το μόνο που έλεγε αυτή η ομάδα, επί της ουσίας, είναι ότι το σύστημα θα αυτορρυθμίζεται, διότι όλη η αγορά είναι ένα μεγάλο ορθολογικό σύστημα.

* Τα μακροοικονομικά έχουν διδαχθεί κάτι από τις εξελίξεις τα τελευταία τριάντα ή και τα τελευταία εβδομήντα χρόνια;

* Πρέπει να θυμόμαστε τα μακροοικονομικά –κι ας έχουν ένα σωρό υπολογιστές και στοιχεία στη διάθεσή τους– δεν είναι μια επιστήμη που κάνει ακριβείς προβλέψεις· και δεν θα μπορούσαν να είναι. Μπορεί να τα καταφέρουν καλύτερα ή χειρότερα, αλλά σ’ αυτά τα θέματα δεν υπάρχει εγγυημένη προβλεψιμότητα.

Εκείνο με εξέπληξε ευχάριστα είναι ότι, λόγω της σαρωτικής πολιτικής νίκης του Ομπάμα είχαμε πολύ γρήγορα παρεμβάσεις που η Ομοσπονδιακή Τράπεζα δεν τις φανταζόταν ούτε στα όνειρά της, ούτε στην εποχή του Ρούζβελτ, και γι’ αυτό νομίζω ότι είμαστε λίγο πιο μπροστά  σε σχέση με την  Ευρωπαϊκή Ένωση όσον αφορά την ανάκαμψη.

Από την άλλη βέβαια νομίζω ότι η διαδεδομένη άποψη –αν έχω καταλάβει σωστά-  ότι μέχρι το τέλος του 2009 το πολύ μέχρι το 2010, θα έχει επιτευχθεί η ανάκαμψη, είναι εξαιρετικά αμφίβολη. Τα πράγματα θα μπορούσαν  να βελτιωθούν — κι έτσι η επιτροπή του NRER (Εθνικό Γραφείο Οικονομικής Έρευνας), που είναι αρμόδια για τη χρονολόγηση των κρίσεων, να πει ότι η κρίση, επισήμως, έληξε λ.χ. τον Δεκέμβριο του 2010 ή κάτι τέτοιο. Αυτό όμως μπορεί να είναι παραπλανητικό, διότι πρέπει να συνυπολογίσουμε τη συνεχιζόμενη μείωση της απασχόλησης, το αρνητικό ισοζύγιο πληρωμών και την τάση τόσο του καταναλωτικού όσο και του επενδυτικού τομέα προς τη μη ρευστοποίηση, προς την εξοικονόμηση και την αποθησαύριση.

μετάφραση: Στρ. Μπουλαλάκης

[1] Διαπρεπής Αμερικανός συντηρητικός συγγραφέας και δημοσιογράφος. Το έργο του, που συνδυάζει τον παραδοσιακό αμερικανικό συντηρητισμό με τoν οικονομικό φιλελευθερισμό και τον αντικομμουνισμό, θεωρείται ότι επηρέασε, μεταξύ άλλων, την πολιτική του Ρόναλντ Ρήγκαν.

[2] «Cafeteria Christian» (επίσης «cafeteria Catholic» ή  «à la carte Catholic») ονομάζεται κάποιος που κρατάει και εφαρμόζει επιλεκτικά όσα στοιχεία του χριστιανισμού του αρέσουν, ενώ αγνοεί άλλα (όπως σε μια καφετέρια ή ένα εστιατόριο διαλέγεις τι θα πάρεις από τον κατάλογο). Ο όρος κανονικά έχει απαξιωτική σημασία και δεν χρησιμοποιείται για να περιγράψει κανείς τον εαυτό του.

[3] Πρόεδρος και υπουργός Οικονομικών των ΗΠΑ, τότε.