Μεταδιδακτορικές σπουδές, έρευνα και διδασκαλία στα πανεπιστήμια

Το πρόβλημα και μια εναλλακτική πρόταση

του Αλεξη Πολιτη*

Τίχανυ Λάγιος, «Σπουδή γυμνού», 1912

Τα όσα εκτίθενται εδώ ανακοινώθηκαν στο «Α΄ Παγκόσμιο Συνέδριο Νεοελληνικών Σπουδών» που είχε οργανώσει ο Δήμος Αθηναίων το καλοκαίρι του 2008· τα πρακτικά του δεν έχουν ακόμα εκδοθεί. Καθώς σήμερα φαίνεται να κινείται κάτι στον πανεπιστημιακό χώρο, ξαναρίχνω τη μποτίλια στο πέλαγος. Η ανακοίνωση είχε αφιερωθεί τότε στη μνήμη του Άγγελου Ελεφάντη.

Το πρόβλημα είναι γνωστό, σοβαρό, και δυσεπίλυτο: οι νέοι ερευνητές που μόλις ολοκλήρωσαν μια διδακτορική διατριβή συνήθως στερούνται τη δυνατότητα να συνεχίσουν τις σπουδές τους. Αν βρουν μια θέση να διδάξουν στα πανεπιστήμια, θα τους δοθεί η ευκαιρία να επεκτείνουν τις γνώσεις και την έρευνά τους, αλλιώς οι πιθανότητες να εγκαταλείψουν την επιστήμη είναι πολλές — οι μόνες ανοιχτές πόρτες είναι στη μέση εκπαίδευση και οι δουλειές του ποδαριού.

Να διδάξουν στα πανεπιστήμια· αυτό κατά τεκμήριο σημαίνει συμβασιούχοι στα περιφερειακά πανεπιστήμια. Εργάζομαι σ’ ένα τέτοιο ίδρυμα· είχα εργαστεί για πολλά χρόνια και σ’ ένα ερευνητικό ίδρυμα, και θα χρησιμοποιήσω την εμπειρία μου στο ζήτημα.

Τηρώντας τους νόμους και τις ακαδημαϊκές συνήθειες, η διδασκαλία των συμβασιούχων είναι αυτόνομη. Ετούτο σημαίνει κάτι παραπάνω από τη λέξη: κανείς δεν τους επιβάλλει τίποτε, όμως και κανείς δεν γνωρίζει τι διδάσκουν και πώς, όπως και κανείς επίσης δεν τους βοηθάει σε τίποτε. Οι συμβασιούχοι δεν συμμετέχουν στην πανεπιστημιακή ζωή, τις συνελεύσεις των τομέων, τις γενικές συνελεύσεις, και μονάχα ιδιωτικά και φιλικά μπορεί να σχηματίσεις κάποια εικόνα της προσωπικότητάς τους. Σπάνια το πετυχαίνουμε στον επιθυμητό βαθμό.

Στην πραγματικότητα οι συμβασιούχοι μαθαίνουν να διδάσκουν στου κασίδη το κεφάλι. Αυτό φυσικά δεν θα πει ότι είναι κακοί δάσκαλοι· ο ενθουσιασμός είναι συχνά πιο ωφέλιμος από την πείρα, και το ταλέντο της επικοινωνίας ελάχιστα το αναπτύσσουν οι όποιες παιδαγωγικές γνώσεις. Αλλά ο ενθουσιασμός σημαίνει χρόνο, χρόνο που αφαιρείται από την έρευνα. Ένας περίφημος, απ’ όσο έχω ακούσει, μαθηματικός του Πανεπιστημίου Κρήτης, που δεν ζει πια, συνόψιζε τις αρετές του δασκάλου σε τρεις παράγοντες: «να ξέρει», «να ξέρει», «να ξέρει». Πρέπει λοιπόν να δώσουμε τις δυνατότητες στους νέους επιστήμονες να μάθουν. Προχωράω κατόπιν τούτων στην πρότασή μου, που, εννοείται, δεν απευθύνεται μόνον στους συνέδρους, τους συναδέλφους-μου, παρά και στους προϊστάμενούς μας του Υπουργείου — τα λέω δηλαδή της νύφης μήπως και τ’ ακούσει η πεθερά.

Πρόταση

1. Ιδρύεται σε κάθε Τμήμα των ανθρωπιστικών Σχολών όλων των επαρχιακών πανεπιστημίων (δηλαδή πλην Αθηνών και Θεσσαλονίκης) ένα Ερευνητικό Ινστιτούτο (ας το ονομάσουμε ΠΕΙ ή ΠΕΚ: Πανεπιστημιακό Ερευνητικό Ινστιτούτο ή Κέντρο). Αν αυτό ταιριάζει και στις Σχολές Κοινωνικών ή Παιδαγωγικών Επιστημών (ή και σε άλλες), ιδρύεται και σ’ αυτές.

Τα Ινστιτούτα αυτά στελεχώνονται με διδακτορούχους ερευνητές (ας τους ονομάζουμε Ειδικούς Ερευνητές) σε αριθμό αρχικά τουλάχιστον διπλάσιο από τον σημερινό των υπηρετούντων συμβασιούχων διδασκόντων (νόμος 407/1268).

Η εκλογή γίνεται ύστερα από δημόσια προκήρυξη· το ερευνητικό αντικείμενο αντιστοιχεί στους τομείς του κάθε Τμήματος. Σε περίπτωση που ο Τομέας διαθέτει δύο διακριτά επιστημονικά πεδία (π.χ. Βυζαντινή και Νεοελληνική φιλολογία, ή ιστορία κ.λπ.) η προκήρυξη προσδιορίζει ακριβέστερα το ερευνητικό αντικείμενο.

Την εκλογή διενεργεί εκλεκτορικό σώμα αποτελούμενο από όλα τα μέλη του Τομέα συναφούς ειδικότητας, συν ισόποσο αριθμό μελών του ίδιου Τμήματος ή άλλων Τμημάτων του ίδιου Πανεπιστημίου, και εγκρίνεται από τη Γενική Συνέλευση Ειδικής Σύνθεσης κάθε Τμήματος. Για την εκλογή οι υποψήφιοι απαιτείται να έχουν διδακτορικό δίπλωμα στο γνωστικό αντικείμενο του κάθε τομέα· τυχόν επί πλέον προσόντα λαμβάνονται υπόψη.

Η εκλογή γίνεται για μία διετία και επιτρέπεται να ανανεωθεί για ακόμα δύο θητείες. Ο μισθός τους ορίζεται στα ⁴/₅ του μισθού του λέκτορα.

2. Οι Ειδικοί Ερευνητές απασχολούνται στα ερευνητικά προγράμματα του Ινστιτούτου, και συντάσσουν κάθε εξάμηνο σχετική έκθεση. Παράλληλα αναλαμβάνουν τη διδασκαλία ενός αυτοδύναμου μαθήματος και ενός σεμιναρίου ανά έτος (ή δύο μαθημάτων ανά έτος) στο Πρόγραμμα μαθημάτων του Τμήματος, εποπτευόμενοι από τον τομέα, στον οποίο υποβάλλουν προς έγκριση το σχέδιο του μαθήματος και του σεμιναρίου, τη βιβλιογραφία κ.λπ. Η ύλη αυτή, σε συνδυασμό με την προσέλευση των φοιτητών και τη βαθμολογία, λαμβάνεται σοβαρά υπόψη κατά την περίπτωση που ο Ειδικός Ερευνητής υποβάλλει αίτηση επαναπρόσληψης για δεύτερη ή για τρίτη διετία. Η διδασκαλία των Ειδικών Ερευνητών θεωρείται αυτόνομη, και την ευθύνη για τη βαθμολόγηση την έχουν αυτοί και μόνο.

Ευθύνη για τα προγράμματα και τη λειτουργία κάθε Ινστιτούτου έχει το κάθε Τμήμα και τα νόμιμα όργανά του: αυτό αποφασίζει αν θα επιμερίσει τους ερευνητές σε μικρότερα Κέντρα ή όχι, πώς θα εντάξει τα τυχόν υπάρχοντα Ινστιτούτα στον καινούριο θεσμό, πώς θα κατανείμει τις ειδικότητες, αν θα ισχύσει εσωτερική αξιολόγηση κάθε αυτόνομης μονάδας, πώς θα εξασφαλίσει τυχόν επιπλέον πόρους προκειμένου να αυξήσει τον αριθμό των Ειδικών Ερευνητών ή να εντάξει στο Ινστιτούτο επιπλέον προσωπικό (μεταπτυχιακούς, υποψήφιους διδάκτορες) κ.λπ.

Τα προγράμματα και η λειτουργία κάθε Ινστιτούτου κρίνονται από την επιτροπή αξιολόγησης των πανεπιστημίων. Κάθε πανεπιστήμιο έχει το δικαίωμα να συστήσει ειδικές εσωτερικές επιτροπές αξιολόγησης των Ινστιτούτων του, και να το συνδέσει με την παροχή πόρων προς αυτά από τους Ειδικούς Λογαριασμούς Κονδυλίων Έρευνας.

3. Οι Ειδικοί Ερευνητές που προσλαμβάνονται για δεύτερη ή για τρίτη διετία μπορούν να συμμετέχουν στα προγράμματα Erasmus και Socrates (κ.λπ.) του κάθε Τμήματος: αποστέλλονται ως διδάσκοντες με ίδια δικαιώματα και υποχρεώσεις με τα μέλη Δ.Ε.Π. Ύστερα από ειδικές συμφωνίες ανάμεσα στα τμήματα και τις αντίστοιχες έδρες (ή ό,τι άλλο) πανεπιστημίων του εξωτερικού, οι Ειδικοί Ερευνητές μπορούν να διδάξουν ένα εξάμηνο ή έναν χρόνο σε πανεπιστήμια του εξωτερικού αμειβόμενοι από το ελληνικό κράτος (υπενθυμίζεται εδώ ότι ανάλογη διάταξη ισχύει για μέλη Δ.Ε.Π. που διδάσκουν νεοελληνικά, η οποία όμως ελάχιστα ενεργοποιείται, καθώς ελάχιστοι από εμάς μπορούν να εγκαταλείψουν τη διδασκαλία· οι ανάγκες είναι πιεστικές).

Στο Υπουργείο Παιδείας δημιουργείται ειδική ιστοσελίδα όπου περιλαμβάνονται όλα τα ονόματα των Ειδικών Ερευνητών, και κάτω από το όνομα του καθενός κρεμιέται το βιογραφικό-του. Από την ιστοσελίδα αυτήν μπορούν τα πανεπιστήμια του εξωτερικού να επιλέγουν και να προσκαλούν για ένα εξάμηνο ή έναν χρόνο Ειδικούς Επιστήμονες (με τους ίδιους όρους: 50% έρευνα, 50% διδασκαλία) για να ενισχύσουν τις διδακτικές-τους ανάγκες. Εάν από ένα πανεπιστημιακό Τμήμα επιλεγεί ταυτόχρονα και δεύτερος (ή και τρίτος κ.ο.κ.) διδάσκων από πανεπιστήμιο του εξωτερικού, το Τμήμα δικαιούται επιπλέον κονδύλια από το Υπουργείο ώστε να τους αντικαταστήσει για όσο διάστημα διαρκεί η διδασκαλία-τους.

4. Η πρόσληψη συμβασιούχων διδασκόντων με τα Π.Δ. 407 ή 1268 περιορίζεται μόνο σε πολύ ειδικές περιπτώσεις, και ιδίως σε σχολές και τμήματα που το επιβάλλει η φύση του αντικειμένου (π.χ. θέατρο, κινηματογράφος, καλές τέχνες κ.ά.).

Περιορίζεται επίσης και σταδιακά (σε δύο με τρία χρόνια) καταργείται ο θεσμός της μετάκλησης καθηγητών τη μέσης εκπαίδευσης σε έδρες Νέων Ελληνικών του εξωτερικού.

5. Οι Ειδικοί Ερευνητές δεν είναι απαραίτητο να κατοικούν μονίμως στην έδρα των πανεπιστημίων· την παρουσία τους (συμβατικές υποχρεώσεις κ.λπ.) την αποφασίζει με εσωτερικό κανονισμό το κάθε Τμήμα. Δεν θεωρείται ότι επιτελούν μόνιμη εργασία, και δεν δικαιούνται μονιμοποίησης. Εκπροσωπούνται (ενδεχομένως και με ψήφο) στις Γενικές Συνελεύσεις των Τμημάτων και στις εκλογές οργάνων διοίκησης του πανεπιστημίου (Πρόεδρος, Κοσμήτορας, Πρυτανικές αρχές, Σύγκλητος, ίσως όχι στον Διευθυντή Τομέα).

6. Στα κεντρικά πανεπιστήμια το κάθε Τμήμα μπορεί να συνδεθεί με τα υπάρχοντα αναγνωρισμένα ερευνητικά Κέντρα και να επιλέξει από το προσωπικό που υπηρετεί σε αυτά ερευνητές οιασδήποτε βαθμίδας για να τους αναθέσει τη διδασκαλία μαθημάτων είτε σεμιναρίων, ακόμη και μεταπτυχιακών μαθημάτων ή και ολόκληρων προγραμμάτων μεταπτυχιακών σπουδών. Η κινητικότητα αυτή λαμβάνεται υπόψη στην αξιολόγηση των πανεπιστημίων και των ερευνητικών κέντρων. Εξίσου υπολογίζεται η επιλογή διδασκόντων από ξένα πανεπιστήμια κατά την αξιολόγηση των Τμημάτων.

Σχόλια

Το πρώτο, αυτονόητο, σχόλιο που θα το κάνατε όλοι, είναι πως όλα αυτά συνιστούν απλώς ευσεβείς πόθους: το Υπουργείο πασχίζει να μειώσει το κόστος, κι εσύ τους λες να το διπλασιάσουν. Έτσι είναι· ωστόσο αν έχουμε βαρεθεί την γκρίνια και τη σκέτη άρνηση, κάτι πρέπει να προτείνουμε. Από εκεί και πέρα το πώς θα μεθοδεύσουμε την εφαρμογή των προτάσεων δεν εμπίπτει στις δικαιοδοσίες των συνεδρίων.

Γιατί δεν είναι μόνο τα χρήματα· μια πρόταση που εμπεριέχει τη σταδιακή κατάργηση των μετακινούμενων στα ξένα πανεπιστήμια καθηγητών της μέσης θα βρει, φαντάζομαι, εξίσου ισχυρή αντίδραση από παράγοντες του Υπουργείου — για τα χρήματα σκέφτομαι πάντως ότι υποτίθεται πως περιμένουμε να αυξηθούν τα κονδύλια στο ποσοστό που είχε υποσχεθεί η κυβέρνηση.

Το δεύτερο σχόλιο θα πρέπει να είναι γιατί δεν περιλαμβάνω και τα κεντρικά πανεπιστήμια στην πρόταση. Το κάνω για τρεις λόγους· ο πρώτος είναι οικονομικός: μειώνεται το κόστος. Ο δεύτερος, ότι αν θέλουμε να επιβιώσουν τα επαρχιακά πανεπιστήμια, κάπως πρέπει να τα ενισχύουμε ώστε να ισοφαρίζονται τα αυτονόητα πλεονεκτήματα του κέντρου. Ο τρίτος πηγάζει από την ανάγκη να υποχρεώσουμε τα πανεπιστήμια να συνεργάζονται με τα ερευνητικά κέντρα. Φυσικά μακάρι να εφαρμοζόταν η πρόταση σε όλα τα ανώτατα ιδρύματα — αλλά και πάλι θα επέμενα στην ενίσχυση των περιφερειακών, ή, εννοείται, στο σταδιακό κλείσιμο ορισμένων. Ακόμα, κάποτε θα πρέπει να καταλάβουμε ότι μεταπτυχιακές σπουδές μπορούν και πρέπει να γίνονται αυτόνομα και στα Ερευνητικά Κέντρα της χώρας· ορισμένα άλλωστε έχουν αναμφίβολα πολύ καλύτερο επιστημονικό δυναμικό (κατά μέσο όρο) από πολλά πανεπιστήμια.

Το τελικό μου σχόλιο είναι επίσης αυτονόητο και έχει δύο σκέλη: η πρόταση μπορεί και πρέπει να βελτιωθεί, να εμπλουτιστεί ή και να τροποποιηθεί σε πολλά, ακόμη κι αν της μέλλεται να μείνει, όπως είναι σχεδόν βέβαιο, απλή ιδέα· το δεύτερο σκέλος είναι ότι αν συμφωνούμε με το βασικό σκεπτικό της πρότασης, την ενίσχυση των νέων επιστημόνων και την καλύτερη διδασκαλία των φοιτητών, θα πρέπει να αναζητάμε τρόπους για να το πετύχουμε. Η μόρφωση δεν σταματάει στα μεταπτυχιακά. Η πρόταση άλλωστε αποσκοπεί και σε έναν στόχο (που δεν τον είδα να περιλαμβάνεται πουθενά στους σχετικούς νόμους και γενικώς αγνοείται): τη δημιουργία όχι μόνον έρευνας (δηλαδή αποτελεσμάτων), παρά και ερευνητών (δηλαδή ατόμων που θα μπορέσουν μελλοντικά να στηρίξουν την έρευνα). Υπενθυμίζεται εδώ ότι οι μεταδιδακτορικές υποτροφίες είναι ελάχιστες.

Ο Αλέξης Πολίτης διδάσκει νεοελληνική φιλολογία στο Πανεπιστήμιο Κρήτης