Άμετρα μέτρα

του Νίκου Σαραντάκου

Άλλες φορές ψάχνεις πολύ να βρεις μια λέξη που να ξεχωρίζει από την τρέχουσα επικαιρότητα, τούτον το μήνα όμως είναι πανεύκολο, μια και υπάρχει μια λέξη πανταχού παρούσα: μέτρα. Μέτρα πρόσθετα απαιτούν οι Βρυξέλλες, μέτρα σκληρά έφερε στις βαλίτσες του ο Επίτροπος Όλι Ρεν, και τελικά η αναμενόμενη για τον Μάρτη (και γδάρτη) νέα ομοβροντία μέτρων, «με όποιο κόστος και πόνο», έπεσε προχτές: αύξηση φόρων, περικοπή επιδομάτων κι αποχαιρέτα τον, τον δέκατο τέταρτο που χάνεις· κι αν αυτά δεν φτάσουν, το πρόγραμμα προβλέπει άρση μονιμότητας και ορίου απολύσεων και αύξηση χρόνου συνταξιοδότησης.

Μέσα σ’ αυτή τη μετρολαγνεία των κυβερνώντων –και πριν μας πιάσει μετροφοβία– ας διερευνήσουμε την ιστορία της λέξης. Η λέξη είναι αρχαία, ήδη ομηρική. Στον Όμηρο τα μέτρα είναι μονάδα μέτρησης της χωρητικότητας, όμως αλλού η λέξη χρησιμοποιείται στη στιχουργική (όπως και σήμερα), σημαίνει επίσης το μέτρο σύγκρισης, τον κανόνα· αλλά η διασημότερη αρχαία σημασία της λέξης μέτρον είναι η αρμόζουσα αναλογία, η συμμετρία, και το «μέτρον άριστον» που είπε ο Κλεόβουλος ο Λίνδιος και που εσείς κι εγώ το μάθαμε στο σχολείο «παν μέτρον άριστον» και που μπορεί σήμερα κάποιος λαθοθήρας να σας πει πως είναι λάθος να το λέτε έτσι.

Θα διαφωνήσω, διότι ναι μεν η αρχική μορφή της έκφρασης ήταν «μέτρον άριστον», αλλά αν κοιτάξουμε στην αρχαία και βυζαντινή γραμματεία θα δούμε ότι η έκφραση «παν μέτρον άριστον» είχε γίνει παροιμιακή ήδη από τα χρόνια του Μεγάλου Βασιλείου (ο οποίος τελειώνοντας μια επιστολή του γράφει: Αλλ’ ευχαριστήσαντες Πατρί και Υιώ και Αγίω Πνεύματι πέρας επιθώμεν τω γράμματι, επειδή παν μέτρον άριστον, και η παροιμία φησίν, και επίσης «παν μέτρον άριστον» βρίσκουμε σε μια σειρά συγγραφείς (Ιωάννης Δαμασκηνός, Γ. Χοιροβοσκός, Μ. Ψελλός, Ν. Γρηγοράς), που μας πείθουν ότι εδώ και 1600 χρόνια η έκφραση είναι στο στόμα του λαού με τη μορφή «παν μέτρον άριστον», οπότε το να τη θεωρούμε λάθος δείχνει, θαρρώ, έλλειψη του μέτρου. Αλλά παρασύρθηκα.

Το γεγονός είναι πως οι αρχαίοι είχαν σε μεγάλη υπόληψη την έννοια του μέτρου, που θεωρείται ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά του ελληνικού πολιτισμού (του αρχαίου, να εξηγούμαστε). Λέγεται ότι ο Αλέξανδρος ο Μακεδόνας, όταν πολιορκούσε την πόλη της Γάζας και τον ρώτησαν οι πρέσβεις των πολιορκουμένων ποια είναι η μεγαλύτερη αξία για τους Έλληνες, απάντησε «το μέτρον» (που, ας σημειωθεί, ο ίδιος δεν το διέθετε σε επάρκεια). Ή, όπως λέει ο Καβάφης για τον Ιουλιανό, Έλληνες ήσαν επί τέλους. Μηδέν άγαν, Αύγουστε.

Στη σημερινή χρήση η λέξη «μέτρο» έχει πάρει και κάμποσες άλλες σημασίες που δεν τις είχε στα αρχαία, και μια από αυτές είναι που μας έχει βάλει τη φωτιά, διότι «μέτρα» στον πληθυντικό είναι, λέει το λεξικό, η ενέργεια που γίνεται για την επίτευξη ενός στόχου. Τέτοια μέτρα έχουμε πάρα πολλών ειδών: έχουμε προληπτικά μέτρα, κατασταλτικά, επείγοντα, δραστικά, περιοριστικά, ασφαλιστικά, έχουμε έκτακτα μέτρα που στέλναν τους αριστερούς στα ξερονήσια, νομοθετικά, πολιτικά, οικονομικά, χαλαρά, σκληρά, δρακόντεια, αυταρχικά, επαναστατικά, πού και πού έχουμε και ευεργετικά μέτρα — αλλά συνήθως για τους ημετέρους.

Με αυτή την έννοια, η λέξη είναι σημασιολογικό δάνειο από το γαλλικό mesure, το οποίο ανάγεται στο λατινικό mensura, και τη γαλλική λέξη ή μάλλον την αντίστοιχη βενετική, την έχουμε δανειστεί κι εμείς στη μεζούρα, που είναι η πλαστική ταινία του ράφτη ή το δοχείο στις συνταγές της μαγειρικής. Βέβαια, και η ελληνική λέξη μέτρονπέρασε στα λατινικά και από εκεί στις νεότερες ευρωπαϊκές γλώσσες, όχι όμως με όλες τις σημασίες αλλά κυρίως με τη σημασία της μονάδας μέτρησης, κι έτσι η επαναστατική Γαλλία, θέλοντας να ξεφύγει από το βρετανικό μετρικό σύστημα με τα πόδια, καθιέρωσε σαν μονάδα μέτρησης του μήκους το δεκάκις εκατομμυριοστό του τετάρτου της περιφέρειας της Γης και ονόμασε τη μονάδα αυτή mètre. Φτιάχτηκε κι ένα πρότυπο μέτρο που υπάρχει στο Διεθνές Γραφείο Μέτρων και Σταθμών στις Σέβρες, έξω από το Παρίσι. Το πρώτο πρότυπο μέτρο έπεσε έξω κατά ένα πέμπτο του χιλιοστού και οι σημερινοί ορισμοί δεν χρησιμοποιούν πια την περιφέρεια της Γης αλλά την ταχύτητα του φωτός, όμως θα σταματήσω εδώ τη… μετρολογία.

Παρεμπιπτόντως, μετρολογία είναι η επιστήμη που εξετάζει τα μέτρα και τα σταθμά, δηλαδή τις μονάδες μέτρησης, όχι η συζήτηση των μέτρων της κυβέρνησης στα τηλεπαράθυρα! Είχαν κι οι αρχαίοι κάποιους αξιωματούχους υπεύθυνους για τα μέτρα και τα σταθμά, που επόπτευαν τους εμπόρους μη τυχόν και κλέψουν στο ζύγι. Τους έλεγαν μετρονόμους, ενώ σήμερα μετρονόμος είναι το όργανο που κρατάει το μέτρο σε όσους μαθαίνουν πιάνο. Αλλάζουν οι σημασίες των λέξεων, βλέπετε.

Με το μέτρο συνδέεται και ο μέτριος. Στην αρχαιότητα, μέτριος ήταν αυτός που είχε μέτρο, και ήταν λέξη ουδέτερη ή και επαινετική, ιδίως στην Αθηναϊκή δημοκρατία (μέτριος και φιλάνθρωπος, λέει κάπου ο Δημοσθένης). Σήμερα, που ζούμε σε ένα σύστημα που εξορισμού έχει χάσει την αίσθηση του μέτρου, το να σε πουν μέτριο θεωρείται βαριά βρισιά. Όσο για τα μέτρα της κυβέρνησης, δεν είναι μέτρια, είναι άμετρα. Οπότε θα πρέπει, θαρρώ, να πάρουμε κι εμείς τα μέτρα μας.

 

Ο Νίκος Σαραντάκος είναι συγγραφέας, μεταφραστής και κατοικοεδρεύει στasarantakos.wordpress.com και www.sarantakos.com