Για την επανάσταση του αυτονόητου

ΤΟ ΔΕΝΤΡΟ ΚΑΙ ΤΟ ΔΑΣΟΣ. ΣΧΟΛΙΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΨΥΧΙΣΜΟ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ

του Νικόλα Σεβαστάκη

Με το κείμενο αυτό ξεκινάει στα «Ενθέματα» η τακτική συνεργασία του Νικόλα Σεβαστάκη, με γενικό τίτλο «Το δέντρο και το δάσος. Σχόλια  για τον ψυχισμό της εποχής» (εμπνευσμένο από τη φράση τού Πωλ Βαλερύ «La folie generale. Essai sur le psychisme actuel»). Τα «Ενθέματα» καλοσωρίζουν, με ιδιαίτερη χαρά, τον καλό φίλο και συνεργάτη.

Έρικ Χέκελ, "Κορίτσι", 1911

Αν έχω καταλάβει καλά διανύουμε επαναστατική περίοδο. Η «επανάσταση του αυτονόητου» προορίζεται να σαρώσει με το σπαθί του Μνημονίου όλες τις αγκυλώσεις, όλους τους αναχρονισμούς και τις νοσηρές καταστάσεις που στραγγίζουν τους χυμούς της χώρας και τη δημιουργική ενέργεια των κατοίκων της.

Αστειεύομαι, φυσικά. Αλλά πάλι δεν είναι καθόλου αστείο αν σκεφτούμε το χάος και τα απωθητικά πόκερ της καθ’ ημάς Αριστεράς. Τι είναι όμως, στα σοβαρά τώρα, το αυτονόητο; Που βρίσκεται άραγε αυτή η νέα ήπειρος της κοινής λογικής που τώρα τελευταία φαίνεται να συνεπαίρνει ως και αριστερούς δημοκράτες οι οποίοι ανακαλύπτουν τη «δημόσια ορθολογικότητα» ως μοναδικό αξιόπιστο κριτήριο αριστερής υπευθυνότητας;

Αυτονόητο είναι ας πούμε ότι δεν θέλουμε την αρρώστια, την ένδεια, την αναξιοπρεπή και ταπεινωτική μεταχείριση. Είναι η αναζήτηση της ομορφιάς, η απαίτηση να μην μας περιφρονούν, η επιθυμία όλων για μια εργασία που δεν συνθλίβει και αφήνει περιθώρια σε μια πληρέστερη ζωή. Αυτονόητη είναι η ενόχληση και η πικρία από χίλιες δυο λεπτομέρειες της καθημερινότητας, από εμπειρίες απογοητευτικές ή πράξεις που εξοργίζουν.

Όσο όμως προχωρούμε σε πιο σύνθετα αντικείμενα, σε τόπους πολιτικούς και θέματα σχετικά με τη διεύθυνση των συλλογικών υποθέσεων, τα αυτονόητα λιγοστεύουν. Οι ερμηνείες, οι ορισμοί, τα πορίσματα διαφέρουν όπως διαφέρουν τα συμφέροντα και οι αντιλήψεις για το δημόσιο αγαθό. Όπως, εν τέλει, διαφέρουν οι περιγραφές του κόσμου και οι επιθυμίες για τη φύση των αλλαγών που χρειάζονται. Και έτσι πρέπει να είναι: όποιος διεκδικεί αποκλειστικότητα στην κοινή λογική ολισθαίνει στην καθαρή ανοησία.

Το χειρότερο είναι όμως όταν μια τέτοια υπερφίαλη αξίωση επιδιώκει να εκβιάσει τους υπόλοιπους επισείοντας τετριμμένα διλήμματα: το πίσω και το εμπρός, τη συντήρηση και την πρόοδο, την ακινησία και την κίνηση, τα κεκτημένα και τα μη κεκτημένα. Πλασματικές «διαιρέσεις» που αναβιώνουν άλλη μια φορά την επικοινωνιακή πολιτική του νεοφιλελευθερισμού, αυτής ιδιαίτερα της μυρωδάτης ποικιλίας του που καλλιεργήθηκε στις δεξαμενές σκέψης του νέου Κέντρου και της μετα-παραδοσιακής σοσιαλδημοκρατίας.

«Ούτ’ ορφανό, ούτε φτωχό, ούτ’ απ’ τα ξένα ξένον»: Ένα θέαμα για τα εργατικά ατυχήματα

συνέντευξη της Έλενας Πατρικίου

Tην Τετάρτη 29 Σεπτεμβρίου (μέχρι και τις 3 Οκτωβρίου), στη Σχολή Καλών Τεχνών (Πειραιώς 256) ανεβαίνει, με ελεύθερη είσοδο, η παράσταση «Ούτ’ ορφανό, ούτε φτωχό, ούτ’ απ’ τα ξένα ξένον», με θέμα τα εργατικά ατυχήματα στη σημερινή Ελλάδα. Πρόκειται για μια παράσταση με εξαιρετικό ενδιαφέρον, όχι μόνο πολιτικό, αλλά και σκηνοθετικό και αισθητικό, καθώς εντάσσεται σε μια μακρά παράδοση θεατρικής πρωτοπορίας και πολιτικού θεάτρου, που ξεκινάει τη δεκαετία του 1920 στη Γερμανία και τη Σοβιετική Ένωση και συνεχίζεται μεταπολεμικά με το θέατρο του δρόμου. Έτσι, ένας κατάλογος με τα εργατικά ατυχήματα των τελευταίων δυόμισι χρόνων (που φτιάχτηκε για την παράσταση) συμπλέκεται με το τραγούδι του «Γιοφυριού της Άρτας» και μικρές αφηγήσεις, και μετατρέπεται σε κίνηση και θέαμα, αποτελώντας σχόλιο πολιτικό και αισθητικό για την εργασία, τα «ατυχήματα», την ευθύνη, τη δυνατότητα να συναρμόσεις αισθητικές και νοήματα, να διερευνήσεις σκηνοθετικά και υποκριτικά όρια. Για όλα αυτά συζητήσαμε με τη σκηνοθέτιδα της παράστασης Έλενα Πατρικίου.

Στρ. Μπ.

Φωτογραφία του Περικλή Αντωνίου, από τις πρόβες

Πριν μιλήσουμε για τα εργατικά ατυχήματα και την παράσταση, θέλω να σε ρωτήσω κάτι που έχει σχέση με τις στοχεύσεις και το είδος της: σχετικά με την «αγκιτάτσια προπαγάνδα», που διαβάζω στο πρόγραμμα. Τι ακριβώς είναι;

Η «αγκιτάτσια προπαγάνδα» άνθησε στη Ρωσία και τη Γερμανία τις δεκαετίες του 1920 και του 1930. Ήταν μικρά θεάματα, σχεδόν αυτοσχεδιαστικά, χωρίς κείμενο ή με ένα υποτυπώδες κείμενο, που στήνονταν έξω από εργοστάσια ή και μέσα στα εργοστάσια, σε πλατείες και δρόμους. Όπου γινόταν μια απεργία ή μια διαδήλωση, οι καλλιτέχνες του θεάτρου, που το βράδυ μπορεί να έπαιζαν σε «κανονικά» θέατρα, ή τέλος πάντων στα πρωτοποριακά θέατρα της εποχής, πήγαιναν και έστηναν εκεί, επιτόπου, ένα θέαμα πάνω στο συγκεκριμένο πρόβλημα. Μπορούμε να πούμε ότι η παράδοση αυτή συνεχίστηκε, κατά κάποιον τρόπο, μεταπολεμικά, τις δεκαετίες του 1960 και του 1970, με θέατρα όπως το Bread and Puppet στην Αμερική, το Living Theatre, κυρίως στην ευρωπαϊκή του φάση, ή με κάποια θέατρα του δρόμου στην Ιταλία, τη Γερμανία και τη Γαλλία.

Φωτογραφία του Περικλή Αντωνίου.

Η «αγκίτ προπ» είναι ένα  πολιτικό θέατρο φτιαγμένο για το γεγονός και βασισμένο στη πολιτική και αισθητική στράτευση των ηθοποιών και των σκηνοθετών· γιατί πρέπει να πούμε ότι πρόκειται για επαγγελματίες ηθοποιούς, όχι, λ.χ., για απεργούς.

Είναι δηλαδή κάτι διαφορετικό από το «θέατρο των καταπιεσμένων» του Augusto Boal στη Λατινική Αμερική, που έστηνε μια παράσταση για ένα πρόβλημα σε ένα εργοστάσιο ή ένα χωριό, χρησιμοποιώντας όχι ηθοποιούς, αλλά εργάτες ή αγρότες. Στην «αγκίτ προπ» έχουμε  ένα θέατρο πολιτικό με ηθοποιούς, σκηνοθέτες, σκηνογράφους, που ανήκαν στην αισθητική πρωτοπορία, εξερευνούσαν νέους αισθητικούς δρόμους και τεχνικές, και ενδιαφέρονταν ταυτόχρονα και να συμπορευτούν με την πολιτική πρωτοπορία και να ερευνήσουν τα όρια της επικοινωνίας με το κοινό και όλη την αυτοσχεδιαστική τεχνική που συνεπάγεται κάτι τέτοιο — γιατί θέλει πολύ γερή τεχνική, πολύ μαστοριά, για να αλλάζεις αυτά που κάνεις ανάλογα με αυτό που προσλαμβάνεις από κάτω, για να αντέχεις να παίξεις σε μη προετοιμασμένες συνθήκες. Το στοίχημα είναι διπλό, πολιτικό αλλά και αισθητικό: γιατί  η «αγκίτ προπ» χρησιμοποίησε πάρα πολύ όλες τις τεχνικές, τις ιδέες, τα οράματα της θεατρικής πρωτοπορίας του 1920 και του 1930 για πολιτικούς λόγους — όπως και ο Μπρεχτ κάποια στιγμή.

Παν. Μουλλάς, 1935-2010: βιογραφικό και εργογραφία

Αποχαιρετισμός στον Παν. Μουλλά, που πέθανε το Σάββατο 11 Σεπτεμβρίου

O Πάνος Mουλλάς γεννήθηκε στο Kιλκίς το 1935. Σπούδασε φιλολογία στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης και στη Σορβόννη, όπου έλαβε το διδακτορικό του δίπλωμα. Έζησε και δίδαξε πολλά χρόνια στο Παρίσι. Yπηρέτησε ως καθηγητής της νεοελληνικής φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης για περισσότερα από 25 χρόνια. Eμφανίστηκε στα γράμματα εδώ και πενήντα και πλέον χρόνια, στα τέλη της δεκαετίας του 1950, με σειρά άρθρων που δημοσίευσε στα περιοδικά Διαγώνιος και Kριτική, για ν’ ακολουθήσουν στη δεκαετία του 1960 πολυάριθμα μελετήματα στις Eποχές, την Eπιθεώρηση Tέχνης και τον Eρανιστή.

Έκτοτε, συστηματικά, με ενθουσιασμό, πάθος και απόλυτη συνέπεια ερευνούσε, έγραφε και δίδασκε με αντικείμενο τη λογοτεχνία και τον κόσμο των ιδεών του νεότερου ελληνισμού. Eκατοντάδες άρθρα, μελετήματα και δοκίμια και μια δωδεκάδα ιδιαίτερα σημαντικών βιβλίων για τη νεοελληνική λογοτεχνία, κριτική και επιστολογραφία επιτρέπουν στον αναγνώστη να σκεφτεί, να κατανοήσει και να θέσει ερωτήματα για τον πολιτισμό της νεότερης Eλλάδας. Oι ποιητικοί διαγωνισμοί και η ποίηση του 19ου αιώνα, ο ρομαντισμός, οι ιδιαίτερα σημαντικοί πεζογράφοι Bιζυηνός, Παπαδιαμάντης και Pοΐδης, η ιστορία της κριτικής και του δοκιμίου και η μεσοπολεμική και μεταπολεμική πεζογραφία ανήκουν στα θέματα με τα οποία ασχολήθηκε συστηματικά.

O ανοιχτός και γενναιόδωρος λόγος του, που θέτει κρίσιμα ζητήματα και ερωτήματα για σκέψη και μελέτη, απολύτως εξέφραζε τη γενναιοδωρία της ψυχής του. Tον ευχαριστούμε.

(Βιογραφικό που συνέταξε το Τμήμα Φιλολογίας του ΑΠΘ)

***

Το χαρούμενο πνεύμα και το άλγος

H ΗΧΩ ΤΗΣ ΑΠΟΥΣΙΑΣ. ΑΠΟΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΣ ΣΤΟΝ Π. ΜΟΥΛΛΑ (1935-2010)

του Σπύρου Ι. Ασδραχά

Ο Πάνος Μουλλάς με τη γυναίκα του Μιράντα, μέσα της δεκαετίας του 1980. Φωτογραφία της ιταλίδας νεοελληνίστριας Paola Minucci.

Όταν στα 1961 ο Παναγιώτης Μουλλάς έρχεται 26 χρονών στο τότε Κέντρο Νεοελληνικών Ερευνών, είναι ήδη ένας διαμορφωμένος νεοελληνιστής με ισχυρή ανθρωπιστική παιδεία και γνώστης της ελληνικής και ξένης λογοτεχνίας και των θεωρητικών της προβλημάτων. Είναι φορέας δυο θεσσαλονικιώτικων παραδόσεων: του δημοτικισμού του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου και μιας νεώτερης, εκείνης που τότε διαμορφώνεται από τους κύκλους της Κριτικής, δηλαδή  ένα ανανεωτικό μαρξισμό που ενέχει την πολιτική πρακτική και θεωρία και την αντίστοιχη των πνευματικών φαινομένων. Αυτούς τους βασικούς χαρακτήρες τούς κράτησε και τους εμπλούτισε σε όλη του τη ζωή, ρίχνοντας το βάρος στη μελέτη της νεοελληνικής λογοτεχνίας. Ο ίδιος θα μιλήσει για ένα τρίπτυχο ή, ορθότερα, ένα πλέγμα: θεωρία, ιστορία και κριτική. Μολονότι ήταν γνώστης όλης της ελληνικής Γραμματείας, επικέντρωσε τα ενδιαφέροντά του στον 19ο και 20ό αιώνα, σε συνάφεια πάντα με τα αντίστοιχα της καθ’ όλον ευρωπαϊκής διανόησης.

Χαρακτηρολογικά ήταν και παρέμεινε ένα χαρούμενο πνεύμα, μπολιασμένο με την αισιοδοξία της βούλησης και συγχρόνως σχεδόν καυστικά ευτράπελο. Αυτό το χαρούμενο πνεύμα κατέληξε να έχει σύνοικο το άλγος: άλγος για τα δύσκολα τελευταία χρόνια της συζύγου του, της άτυχης Μιράντας Τσιώμη, και στο τέλος άλγος ολότελα δικό του, το σωματικό εκείνο άλγος που φέρνει η αργόρροη αρρώστεια, χωρίς ωστόσο να συντρίβει τη χαρούμενη κατάφαση: δημιουργική  καρτερία μέσα στον πόνο, ώσπου ο εμμανής του «χειρογράμματος» να μην μπορεί να σύρει το κοντύλι.

Ο φίλος μας Πάνος Μουλλάς

H ΗΧΩ ΤΗΣ ΑΠΟΥΣΙΑΣ. ΑΠΟΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΣ ΣΤΟΝ ΠΑΝ. ΜΟΥΛΛΑ (1935-2010)

του Βασίλη Παναγιωτόπουλου

Μας άφησε χρόνους και ο Μουλλάς. Συγκινημένες φωνές επιζώντων φίλων διακίνησαν την είδηση. Ο πόνος για ένα χαμό φιλτράρεται περίεργα στην ψυχή των ομηλίκων. Η λύπη φωλιάζει στη δική της γωνίτσα, με τον δικό της τρόπο.

Στο άκουσμα της πένθιμης είδησης ερχόταν στο μυαλό μου η εικόνα ενός ευφρόσυνου νέου, ευγενικού και ευχάριστου, που συστημένος από τον δάσκαλό του Λίνο Πολίτη, ερχόταν να προστεθεί στη μικρή ομάδα που έστηνε ο Κ.Θ. Δημαράς στο Ίδρυμα Ερευνών, πριν από πενήντα σχεδόν χρόνια. Τότε, στις αρχές της «σύντομης» (άστοχο!) δεκαετίας του 1960, η ελπίδα της επερχόμενης άνοιξης ζωογονούσε τις καρδιές των ανθρώπων και χάραζε δρομολόγια ζωής που σημάδεψαν τον μισό αιώνα που πέρασε από τότε.

Σεπτέμβριος 1958. Μονή Ζάβορδας, Γρεβενά (από αριστερά: Παν. Μουλλάς, o ηγούμενος της μονής, Λίνος Πολίτης, Αν. Μέγας). Αρχείο Λίνου Πολίτη

Κάποιοι θέλησαν, και μπόρεσαν, να στρατευθούν στην ιδέα μιας εθνικής και κοινωνικής αυτογνωσίας, που αργότερα (το ελπίζαμε τότε) θα μπορούσε να εξελιχτεί σε μια πολιτιστική αναγέννηση.

Ο δρόμος ήταν δύσβατος. Εμείς όμως είχαμε διαλέξει. Μέσα σε ένα είδος προτεστάντικης μεταμόρφωσης της αριστερής μας κοινωνικής συνείδησης, μέσα σε ένα αξεδιάλυτο μίγμα φόβου και διαύγειας, είχαμε αποδεχτεί το ρόλο που υπερβατικά μας είχε ανατεθεί. Να καλλιεργήσουμε το μικρό χωραφάκι που ελεύθερα διαλέξαμε, και αυτό έπρεπε να το κάνουμε με αγάπη, με επιμονή και με συνέπεια.

Σημεία επαφής

H ΗΧΩ ΤΗΣ ΑΠΟΥΣΙΑΣ. ΑΠΟΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΣ ΣΤΟΝ ΠΑΝ. ΜΟΥΛΛΑ (1935-2010)

του Mario Vitti

Η συναναστροφή μας ξεκίνησε από τα παλιά, όταν ο Πάνος κατέβηκε στην Αθήνα και μπήκε στο τότε Βασιλικό Ίδρυμα Ερευνών (ΒΙΕ), στη λεωφόρο Βασιλίσσης Σοφίας, ως ερευνητής. Στα χαρτιά μου όμως βρίσκεται ένα χειρόγραφό του παλαιότερο: Όταν ζήτησα από τον Λίνο Πολίτη ένα κείμενο πιο προσεγμένο των «Στοχασμών» του Σολωμού (τότε δεν είχε ακόμη δημοσιεύσει τα αυτόγραφα), μου έστειλε μια σειρά γραμμένη με το χέρι του Πάνου. Τον είχε αγγαρέψει ο δάσκαλος.

Στο πρώτο ΒΙΕ πήγαινα με λαχτάρα μόλις έβαζα το πόδι μου στην Αθήνα. Ήταν μεγάλη παρηγοριά για μένα, με τον Δημαρά που με υποδεχόταν χαρούμενα (καμιά σχέση με τους διδάσκοντες τότε στο Καποδιστριακό) και με τα παιδιά της πρώτης φουρνιάς, με τα οποία άνοιγα ατέλειωτες κουβέντες.

Με τον Πάνο συνδεθήκαμε πιο στενά. Είχαμε κοινές τάσεις και κοινά ενδιαφέροντα. Αντιλήφτηκε δίχως προκατάληψη, με την πρώτη, τις ιδέες μου για το δράμα μπαρόκ όταν τις διατύπωσα δημοσιεύοντας την Ευγένα. Έγραψε μάλιστα ένα άρθρο στις Εποχές, που με αυτό άρχισε τη λαμπρή συνεργασία του με το περιοδικό.

Δεν μέναμε, βέβαια, στην ίδια χώρα, αλλά πήγαινα να τον βρω στην Αθήνα, αργότερα στο Παρίσι, και το κλίμα φιλίας ήταν πάντα το ίδιο θερμό και συνωμοτικό. Είχαμε και μερικές αναζητήσεις, κάποιους προβληματισμούς, για τους οποίους δεν μιλούσαμε, αλλά που προχωρούσαν παράλληλα. Ίσως δεν έχει προσεχθεί, αλλά τα ζητήματα που θίγει για το ελληνικό διήγημα, εισαγωγή στον Παπαδιαμάντη και τον Βιζυηνό, αλληλοσυμπληρώνονται με τις τότε μελέτες μου για την ηθογραφία. Τώρα που το σκέφτομαι, ανακαλύπτω και άλλα σημεία επαφής. Η φιλία γίνεται και με αυτά και όχι μόνο με νεανικές μικρομπερμπαντιές.

Ο διάλογος που είμαστε

H ΗΧΩ ΤΗΣ ΑΠΟΥΣΙΑΣ. ΑΠΟΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΣ ΣΤΟΝ ΠΑΝ. ΜΟΥΛΛΑ (1935-2010)

του Μίλτου Πεχλιβάνου

Τα μεταπολεμικά χρόνια είναι που πρωτοείδαν τον κλάδο της νεοελληνικής φιλολογίας να συγκροτείται, με τον Λίνο Πολίτη στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο να διαπλάθει μια πρώτη γενιά νεοελληνιστών, δασκάλους στο μεταξύ πολλών νεοτέρων. Ο Πάνος Μουλλάς, σε αυτή την άνοιξη των νεοελληνικών σπουδών, γνώρισε τους ποιητές από κοινού με το ριζοσπαστισμό, με τις διαδηλώσεις από το Κυπριακό μέχρι το 1-1-4, με την αναζήτηση μιας ανανέωσης της αριστερής σκέψης αλλά και με τους απόηχους της λογοτεχνίας της οργής ή με τα πρώτα φανερώματα της νέας εποχής της κριτικής υποψίας.

Η διαδρομή του από τη Θεσσαλονίκη στην Αθήνα και από εκεί στο Παρίσι –από ένα σημείο και μετά με τη Μιράντα πολύτιμη συνοδοιπόρο στο πλάι του– μαρτυρεί το αίτημα μιας εξόδου από την περίκλειστη εντοπιότητα της εθνικοφροσύνης, το φιλοπερίεργο ξετύλιγμα ενός αναγνωστικού ήθους που ανέδειξε σε όργανο και μέλημά του το ύφος και τη γραφή. Είτε αποδίδοντας τους Πέρσες για τον Κάρολο Κουν ή αργότερα την Αισθηματική Αγωγή του Φλωμπέρ, είτε ιχνηλατώντας φιλέρευνα τους σταθμούς του νέου ελληνισμού στα βήματα του Κ.Θ. Δημαρά, πόσο μάλλον με την ώριμη ιστορική, κριτική και θεωρητική εργασία του για την εθνική ιδεολογία του καθαρεύοντος 19ου αιώνα, για τους κορυφαίους αλλά και τους εφήμερους πεζογράφους της γραμματείας μας, για τον επιστολικό λόγο και τη συγκρότηση του νεωτερικού διανοούμενου, για την ιστορία της κριτικής και για τόσα άλλα, ο Μουλλάς ανέπτυξε μιαν έκτη, ιστορική αίσθηση για τη λέξη και την τέχνη της, μιαν ευαίσθητη ακοή για τις χρήσεις και τις καταχρήσεις του λόγου. Πάντοτε δίνοντας το παρόν στον διάλογο που είμαστε, μαζί με τους φίλους, που πολλούς τούς αποχαιρέτησε τα τελευταία χρόνια, τον Φίλιππο Ηλιού, τον Άγγελο Ελεφάντη, τον Μανόλη Αναγνωστάκη, τον Χρήστο Παπουτσάκη.

Δεν άντεχε το λαϊκισμό σε όλες του τις μνησίκακες μορφές και επιζητούσε τόσο τη διαύγεια ενός επιχειρήματος όσο και την απόλαυση ενός λογοπαιγνίου. Δημιούργησε έναν πλούσιο κήπο με λέξεις, με σημασίες και με αναφορές και τον κατοίκησε, προσκαλώντας συχνά πυκνά, πάντα φιλόξενος, τους μαθητές του να τον χαρούμε. Ακάματος καλλιεργούσε μέχρι τέλους τον κήπο. Ερευνούσε και έγραφε ακόμη κι όταν βρισκόταν μεταξύ ναυτίας και ιλίγγου — κάπου μεταξύ Σαρτρ και Χίτσκοκ, όπως απαντούσε το τελευταίο διάστημα υπομειδιώντας σαν τον ρωτούσες για την αρρώστια του. Τον ευγνωμονούμε για αυτή τη μεγάλη γενναιοδωρία!

Δύσκολοι αποχαιρετισμοί

H ΗΧΩ ΤΗΣ ΑΠΟΥΣΙΑΣ. ΑΠΟΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΣ ΣΤΟΝ ΠΑΝ. ΜΟΥΛΛΑ (1935-2010)

του Γιάννη  Παπαθεοδώρου

Η είδηση του θανάτου του Πάνου Μουλλά μας βρήκε προετοιμασμένους αλλά όχι «έτοιμους». Ο δάσκαλος και φίλος μας ήταν πάντα ανάμεσά μας, στις ιστορίες μας, στα χαρτιά μας, στα βιβλία μας, στις συντροφιές μας, ακόμα κι όταν αυτός, νικημένος από την αρρώστια, δεν ήταν μαζί μας στην παρέα. Όσοι είχαμε την τύχη να τον γνωρίσουμε από κοντά, όσοι γοητευτήκαμε «αμέσως και εξακολουθητικά» από τη γλυκύτητα της μορφής του, από την ευρύτητα της γνώσης του και από το ακαδημαϊκό του ήθος, είναι δύσκολο να συνηθίσουμε την απουσία του. Κυρίως, γιατί ο ζωντανός και πάντα δραστικός «λόγος της παρουσίας» του σφράγισε τον τρόπο με τον οποίο όλοι μας είδαμε το αντικείμενό μας –τις νεοελληνικές σπουδές– με μια καινούργια οπτική γωνία.

Παθιασμένος με την ανάγνωση, τη μελέτη και την έρευνα, ο Πάνος Μουλλάς λειτούργησε ως καταλύτης για το «άνοιγμα» της νεοελληνικής φιλολογίας σε έναν ευρύτατο προβληματισμό: ιστορία ιδεών, αισθητική, θεωρία, κριτική, σύγκριση, μετάφραση, ιδεολογικά συμφραζόμενα των κειμένων, υλικότητα της λογοτεχνικής επικοινωνίας, αναγνωστικές συμπεριφορές, σχέση λόγιας και λαϊκής κουλτούρας· ∙ συνολική, δηλαδή, μελέτη του λογοτεχνικού φαινομένου. Η ατομική διανοητική διαδρομή, άλλωστε, δεν είναι τυχαία: από το Κιλκίς στη Θεσσαλονίκη, από τη Θεσσαλονίκη στην Αθήνα, από την Αθήνα στο Παρίσι και μετά πάλι σε όλες αυτές τις πόλεις, άλλοτε ως κάτοικος, άλλοτε ως επισκέπτης, άλλοτε ως ερευνητής, ο Μουλλάς δημιούργησε το δικό του «μυθιστόρημα μαθητείας» με τη μέγιστη δυνατή διεύρυνση. Θα ήταν λάθος να παραλείψουμε τις «ενδιάμεσες» μορφές που, κατά δική του ομολογία, σημάδεψαν τα οδόσημα αυτής της πορείας, επιτρέποντας όμως ταυτόχρονα και τη διαφοροποίηση: τον Λίνο Πολίτη, τον Κάρολο Κουν, τον Κ.Θ. Δημαρά.

Στο μεταξύ, οι μελέτες του για τον 19ο και τον 20ό αιώνα άρχισαν να δείχνουν σταθερά το στίγμα της δικής του προσέγγισης: την απόρριψη του μικροφιλολογικού φορμαλισμού και την αναζήτηση της σύνθεσης μέσα από τη διαλογική κριτική και τη διαμόρφωση νέων γόνιμων ερωτημάτων. Το αντιδογματικό του πνεύμα, αυτό που σφράγισε, άλλωστε, τον πολιτικό του βίο μέσα στην αριστερά, διαπέρασε και τη μελέτη της νεοελληνικής φιλολογίας. Όλη η κοπιώδης εργασία του θυμίζει περισσότερο το «ημερολόγιο ενός αναγνώστη» παρά τα οριστικά συμπεράσματα ενός «ειδικού». Κι ευτυχώς, αυτό το ημερολόγιο θα χαρίζει πάντα στον Πάνο Μουλλά περισσότερες μέρες από όσες του όρισε το ληξιαρχικό αρχείο γεννήσεων και θανάτων. Καλό ταξίδι, δάσκαλε! Θα σε θυμόμαστε για πάντα. (Κι εκεί που θα πας, κοίτα να μη στήσεις πάλι τη Μιράντα!)

Η στρωματογραφία των κριτηρίων ενός ευαίσθητου νεοελληνιστή

H ΗΧΩ ΤΗΣ ΑΠΟΥΣΙΑΣ. ΑΠΟΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΣ ΣΤΟΝ ΠΑΝ. ΜΟΥΛΛΑ (1935-2010)

του Γιάννη Δάλλα

Μιλώ   για  τον  Παναγιώτη  Μουλλά   από το βάθος  μιας συναδελφοσύνης –της αδελφοσύνης, θα έλεγα– που διά βίου  μας έδενε. Ευτύχησα να παρακολουθήσω την πορεία του, από την πρώτη εμφάνισή του ως τη συγκρότηση  της  πνευματικής του προσωπικότητας   και του έργου του. Να πω πώς ξεκίνησε με ποιήματα  σινοπουλικής επήρειας που δεν τα δημοσίευσε. Δημοσίευσε όμως κάποια κείμενα   προσωπικής ποιητικής, καθώς και δόκιμες μεταφράσεις αρχαίων  (του Αισχύλου  και του Λουκιανού) και έως πρόσφατα εκλεκτών  ποιημάτων   του  γαλλικού συμβολισμού.

Το εξώφυλλο της πρώτης έκδοσης της μετάφρασης της "Αισθηματικής αγωγής" (Γαλαξίας 1971)

Αυτή ήταν η αρχική ροπή του, ως αισθητή:  καθοριστική της γλώσσας και του ύφους  τής κύριας ιδιότητάς του ως κριτικού. Η κριτική υπήρξε το σήμα κατατεθέν του, και δεν εννοώ τις βιβλιοκριτικές του σε περιοδικά  αρχών (Επιθεώρηση Τέχνης, Εποχές, Κριτική ή σε αυτοτελείς συναγωγές (π.χ. Παλίμψηστα και μη, Η Δέκατη Μούσα) αλλά εννοώ την επιστημονική χειραφέτηση  του κριτηρίου και  των  σκεπτικών  του. Την Κριτική, έτσι κεφαλαιογραφημένη, επιδίωξε να την καταξιώσει  ως επιστήμη, απαλλάσσοντάς την από την ιμπρεσιονιστική της διάχυση και προφυλάσσοντάς  την   από  τα δόγματα των θεωρητικών  και την περιγραφικότητα των  γραμματολόγων. «Είναι στεγνοί και επίπεδοι» έλεγε για τους τελευταίους, ενώ  για τις καινοτομίες των θεωριών  της λογοτεχνίας «έρχονται και απέρχονται  από δεκαετία σε δεκαετία» αποφαινόταν. ΄Ετσι, με όλη τη γαλλική του παιδεία, εμφανή στην εύστροφη  σκέψη και στη  δοκιμιακή του γραφή, η κριτική του ως προς την εμπειρικότητα των εφαρμογών   και των σκεπτικών της, θύμιζε εν μέρει αγγλική και ενόλω νεοελληνική  κριτικογραφία, στην πιο ευφυή, ας πούμε, ροΐδεια, παράδοση ή τη δημαρική «νεωτερικότητα».

Απόδειξη πως, καθώς σπουδάζει  κεφαλαιώδη κείμενα και προβλήματα όπως είναι κυρίως η πεζογραφία του  19ου  και του 20ού αιώνα,  και άλλα συγγενή είδη   (π.χ.  η επιστολογραφία  ή η παραλογοτεχνία ) ο κριτικός του λόγος δεν αυτονομείται  αλλά εντάσσεται ευέλικτα  στη φυσική του υποδοχή που είναι η φιλολογία. Αυτοί είναι οι φορείς της πνευματικής του ταυτότητας.

Ο λόγος ως έκφραση του χώρου και του χρόνου των ανθρώπων

H ΗΧΩ ΤΗΣ ΑΠΟΥΣΙΑΣ. ΑΠΟΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΣ ΣΤΟΝ ΠΑΝ. ΜΟΥΛΛΑ (1935-2010)

του Δημήτρη Αρβανιτάκη

«Γιατί το πρόβλημα βρίσκεται εδώ: στο γεγονός ότι τα ιδεολογήματα, καθώς αμβλύνουν τα κριτικά, ιστορικά και επιστημονικά αντανακλαστικά μας […], σηματοδοτούν κυρίως περιόδους όπου η Ιδεολογία λειτουργεί δραστικά κρύβοντας, ανάμεσα σε άλλα, και το πρόσωπό της»: έτσι έγραφε ο Παν. Μουλλάς στα «Προλεγόμενα» του βιβλίου του Ο χώρος του εφήμερου, τρία χρόνια πριν. Μια τέτοια φράση, βέβαια, μπορεί να είναι μια εύκολη, κοινότοπη καταγγελία, άλλοθι για την επανάληψη του ξορκισμένου — αλλά μπορεί και όχι. Ο Μουλλάς δεν ανήκει στην κατηγορία των διανοουμένων που σκαρφαλώνουν στο ίδιο τους το κεφάλι, καταπώς θα έλεγε ο Νίτσε.

Ο Παν. Μουλάς και ο Αλέξανδρος Αργυρίου, κατά την παρουσίαση, της «Ιστορίας της Ελληνικής Λογοτεχνίας» του δεύτερου, στο Μουσείο Μπενάκη, Απρίλιος 2006. Φωτογραφία του Λεωνίδα Κουργιαντάκη-Φωτογραφικά Αρχεία Μουσείου Μπενάκη

Ανήκει σ’ εκείνο το –δυστυχώς ευάριθμο στον τόπο μας– ρεύμα των στοχαστικών επιστημόνων που αντιμετωπίζουν την τέχνη του λόγου ως μια διαδικασία σε άμεση και διαρκή επικοινωνία με το χώρο και το χρόνο των ανθρώπων: δηλαδή με την ιστορία. Μ’ αυτή την επιστημολογική προϋπόθεση, η φιλολογία και η ιστορία της λογοτεχνίας δεν είναι παράταξη ονομάτων ή ανάδειξη των «εν τοις γράμμασι διαλαμψάντων», αλλά κατανόηση της σημασίας των κορυφώσεων, των μέσων όρων και των κοινών τόπων, κατανόηση των κοινωνικών αναγκών και των μηχανισμών που παράγουν ή δεν παράγουν την τάδε ή τη δείνα μορφή λόγου στη συγκεκριμένη ιστορική στιγμή. Γιατί αυτό είναι το έργο του επιστήμονα και όχι η αναχρονιστική εξύψωση ή απόρριψη, η εξόντωση όσων πνευματικών δημιουργημάτων δεν «αντέχουν» στην κατοπινά διαμορφωμένη αξιολογική κλίμακα, στην προκρούστεια κλίνη του παροντισμού.

Το εύχαρες πνεύμα

Η ΗΧΩ ΤΗΣ ΑΠΟΥΣΙΑΣ. ΑΠΟΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΣ ΣΤΟΝ ΠΑΝ. ΜΟΥΛΛΑ (1935-2010)

της Μαριάννας Δήτσα

Τον μνημονεύουν και θα τον μνημονεύουν ως δάσκαλό τους. Δικαίως, ες αεί δίκαιο. Ο Παν. Μουλλάς δεν ήταν δάσκαλός μου, δεν το ήθελε ο ίδιος (ίσως δεν ήθελε να ’ναι δάσκαλος κανενός), αλλά πάντα ένας συνομήλικος, σύντροφος, αδελφός. Πίστευε πως μόνο έτσι κυκλοφορούν και καρποφορούν ιδέες και έργα, το «εύχαρες πνεύμα», όπως χαράχτηκαν τα λόγια της Αικατερίνης και του Σπύρου Ασδραχά στο αποχαιρετιστήριο στεφάνι.

Μα, γιατί άραγε δεν ήταν ο δάσκαλός μου; Τους τελευταίους μήνες μου ‘λεγε ότι θέλει να γράψει ένα κείμενο με τίτλο «Γιατί είμαι ακόμα αριστερός». Δεν μπόρεσε, τον πρόδιδαν τα δάχτυλά του. Αλλά κάτι ξέρω από τις κουβέντες του: οι καλοί πρέπει πάντα να ’μαστε ίσοι με τους ταπεινότερους. Ν’ ακούμε το μάθημα πιάνου του διπλανού μικροαστικού διαμερίσματος.

Μαριάννα Δήτσα

Κάτι ανάμεσα σε δάσκαλο και φίλο

H ΗΧΩ ΤΗΣ ΑΠΟΥΣΙΑΣ. ΑΠΟΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΣ ΣΤΟΝ ΠΑΝ. ΜΟΥΛΛΑ (1935-2010)

του Αλέξη Πολίτη

Μια από τις τελευταίες φωτογραφίες του Παν. Μουλλά, από το ταξίδι του στην Κορσική.

ΣΚΗΝΗ ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ: πριν έναν χρόνο στη Θεσσαλονίκη∙ ο Παναγιώτης, μας λένε, είναι πολύ καλύτερα, και πάει και στο γραφείο του. Πραγματικά τον βρίσκουμε εκεί, αρκετά αδύνατο, αλλά κεφάτο και γελαστό. «Ήταν εξαιρετικά, εντυπωσιάστηκα∙ δεν είχα ξαναπάει στην Κορσική». Αφηγείται το πρόσφατο ταξίδι του, Παρίσι, ξανά, χωρίς τη Μιράντα όμως τώρα, και Κορσική. Εκθέσεις ζωγραφικής, μουσεία που ξαναείδε, πίνακες που κάποτε δεν είχε προσέξει, και το άγριο τοπίο του νησιού∙ εικόνες καινούριες, ενθουσιασμός, η ζωντάνια ενός εφήβου που πρωτογνωρίζει τον κόσμο. Και ο Βιζυηνός, πάντα, «ε, να δούμε αν θα προλάβω να τον τελειώσω» – η μόνη αναφορά στην αρρώστια.

ΣΚΗΝΗ ΠΑΛΙΑ, 1974: του δείχνω κάποια ανέκδοτα κείμενα από ένα ξεχασμένο αρχείο∙ μοιάζουν με δημοτικά τραγούδια, αλλά δεν είναι. «Τερτσέτης», μου λέει αμέσως, «το πιο πιθανό. Για κοίτα». Το νήμα με οδηγεί αμέσως στην έξοδο του λαβυρίνθου∙ μια παραβολή του χειρογράφου με τη γραφή του Τερτσέτη το επιβεβαιώνει.

ΣΚΗΝΗ ΕΝΔΙΑΜΕΣΗ: στο γραφείο μου στην Αθήνα, γύρω στα 1985∙ μπαίνει ο Παναγιώτης γελαστός κατά τις εντεκάμιση. Τα νέα της Θεσσαλονίκης, το Πανεπιστήμιο, οι φίλοι, το ένα, το άλλο. Χείμαρρος. Αυτά, και άλλα, και κάποια άλλα ακόμα. Ξαφνικά, γύρω στις δυόμιση, κοιτάει το ρολόι του έντρομος: «Πωπώ, με περιμένει η Μιράντα στις δύο». (Δεν πάω πίσω, δα, κι εγώ στη φλυαρία! Αλλά εκείνο το πρωινό δεν σταύρωσα λέξη.)

ΣΚΗΝΗ ΠΡΟΣΦΑΤΗ, ΣΧΕΤΙΚΑ: Βγήκε επιτέλους το βιβλίο του για τους ποιητικούς διαγωνισμούς. Είμαστε υπό μετακόμιση, σε ξένο σπίτι∙ χειμώνας, και η θέρμανση υπολειτουργεί. Αρχίζω διστακτικά, τρίβοντας διαρκώς τα χέρια μου να ζεσταθώ — πόσο θα αντέξω στην άβολη καρέκλα; Διαβάζω, σημειώνω, αντιγράφω∙ οι σελίδες δεν φεύγουν εύκολα. Κάποια στιγμή το μολύβι πέφτει πια από τα χέρια, κοιτάω το ρολόι, κοντεύει να ξημερώσει, κοιτάω το βιβλίο, κοντεύει στη μέση.

Ύστατος αποχαιρετισμός

Η ΗΧΩ ΤΗΣ ΑΠΟΥΣΙΑΣ. ΑΠΟΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΣ ΣΤΟΝ ΠΑΝ. ΜΟΥΛΛΑ (1935-2010)

της Μαίρης Μικέ

Από την πρώτη στιγμή της μαθητείας δίπλα στον Πάνο Μουλλά, εδώ και σχεδόν τριάντα πέντε ολόκληρα χρόνια, μου ήταν πολύ καθαρή η συγκρότηση μιας προσωπικής ιεραρχίας αξιών. Στην ανώτατη θέση η πλήρης αφοσίωση στη δουλειά και στην έρευνα, ζωοδότρα πηγή. Ξεκουράζεται o Πάνος στη δούλεψή της. Μόνο αυτό μένει, ο άνθρωπος είναι μικρός, μεγάλα είναι μόνο τα έργα του. Είχε τη δύναμη, τη σοφία να αίρεται πάνω από τις μικροψυχίες, να ξεχωρίζει, να βλέπει αυτό που έχει διάρκεια και αξία. Να χαράζει μονοπάτια και δρόμους, να αφήνει το ίχνος του στους ποιητικούς διαγωνισμούς του 19ου αιώνα, στον Βιζυηνό, τον Παπαδιαμάντη, τον Ροΐδη, στην παλιότερη, τη μεσοπολεμική και τη νεωτερική πεζογραφία. Να συνδυάζει τη θεωρία με την κριτική και την ιστορία, τον αυστηρό επιστημονικό λόγο με ένα συντροφικό λαγαρό ύφος που σε πιάνει από το χέρι και σε οδηγεί με φυσικότητα και ομαλά σε αναμοχλεύσεις μακριά από πεποιθήσεις για οριστικές και αμετάκλητες βεβαιότητες. Η περιέργεια, ένα όπλο ακαταμάχητο. Πώς την τιθασεύεις; Πώς αλλιώς παρά με σχολαστικό έλεγχο των πηγών.

Η απουσία της γραφής του

Η ΗΧΩ ΤΗΣ ΑΠΟΥΣΙΑΣ. ΑΠΟΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΣ ΣΤΟΝ Π. ΜΟΥΛΛΑ (1935-2010)

της Νόρας Σκουτέρη-Διδασκάλου

Το εξώφυλλο του "Λόγου της απουσίας" (ΜΙΕΤ 1992)

–Πώς είσθε σήμερα, κ. Μουλλά; ρώτησε η νοσοκόμα στο ιατρικό κέντρο που επισκεπτόταν ο Πάνος Μουλλάς για «δωδεκάωρο ημιδιατροφή σε πολυθρόνα πολυτελείας». –Πολύ καλά. Αλλά, να.., να περάσει λίγο αυτό το μούδιασμα στα χέρια.

Τους τελευταίους μήνες η κουβέντα έμενε εκεί. Η δερμάτινη τσάντα με το βιβλιάριο υγείας και την ταυτότητα χαμένα στις αδειανές εσωτερικές θήκες έφτανε όλο και πιο βασανιστικά στον πάγκο. Το άνοιγμα και το κλείσιμο αργόσυρτη τελετουργία ζωής. Τρεμάμενη η υπογραφή στο χαρτί εισαγωγής και μετά το: Έχω και τον Βιζυηνό μου.

–Αυτός ο Βιζινός, είναι συγγενής του; ρώτησε η κοπέλα μόλις απομακρύνθηκε κι έμεναν εκκρεμή τα παρεπόμενα. –Κατά κάποιο τρόπο, ναι. Ο κ. Μουλλάς γράφει ένα βιβλίο για αυτόν. (Ένα αμήχανο «ά…») Ξέρετε, είναι καθηγητής, πολύ γνωστός, γράφει, είναι συγγραφέας, τώρα ετοιμάζει ένα βιβλίο για τον Βιζυηνό, τον γνωστό συγγραφέα. Η συσσωρευτική προσφυγή σε τίτλους και επίθετα βιαζόταν να εξηγήσει αυτό που προβλημάτιζε και γοήτευε. Ότι κοντά στους δικούς και τους φίλους του, τους δασκάλους και τους μαθητές του, υπήρχαν και οι άλλοι, οι αλλιώτικα δικοί του, οι κάθε φορά «Βιζυηνοί του». Συγγενείς του, συγκάτοικοι του γραφείου του και της γραφίδας του, «άνθρωποί του», που έπαιρναν ζωή μόλις τους έγραφε.

Το «να τελειώσω τον Βιζυηνό μου» δεν ήταν ένα γάντζωμα στη ζωή που τόσο θαύμαζαν οι γιατροί του — ίσως, πάλι, να ’ταν και αυτό, αλλά όχι το μόνο. Ήταν που τα χέρια του, απ’ όπου γλιστρούσε αδυσώπητα η ζωή, δεν άφηναν πια να υπάρξει στη γραπτή του υλικότητα αυτό το πάθος για δημιουργία· που δεν του έφταναν οι πιο ατέλειωτες ώρες ομιλίας για να εκφραστεί, αλλά ήθελε το μολύβι, το χαρτί, ίσως την παλιά γραφομηχανή, και πάντως το γραφείο όπου περίμενε άπαικτη η νέα τεχνολογία στο σχήμα ενός λάπτοπ. Ο Βιζυηνός, ο Βώκος (παππούς), ο Ροΐδης ή ο Φλωμπέρ ή ο Παπαδιαμάντης, ο Μπωντλέρ, σόι οι Πολίτηδες, κι οι άλλοι οι πιο εφήμεροι…

Το μουδιασμένο χέρι ακύρωνε συμβολικά και πραγματικά τη δυνατότητα ανάγνωσης και γραφής, ακύρωνε τη ζωή του νοήματος και μαζί το νόημα της ζωής. Στον κόσμο του Πάνου το κτητικό υπήρχε μόνο στο παρόν της συγγραφής. Το άλλο, κτητικό της κυριότητας που επαναπαύεται στα ήδη κατακτημένα, δεν νομίζω πως τον απασχόλησε ποτέ. Κάθε «Βιζυηνός του» ήταν εκείνος που γραφόταν, όχι ο γεγραμμένος. Και είχε προεγγεγραμμένο τον επόμενο και συντροφιά κάποιους παλιούς φίλους, ασυντέλεστους ακόμη, όπως τούτος εδώ που δεν του έμελλε να τελειώσει.

Το ιδρυτικό συνέδριο της ΕΦΕΕ (1963), κορυφαία εκδήλωση του προδικτατορικού φοιτητικού κινήματος

Συνέντευξη του Γιάνη Γιανουλόπουλου

Το Ιστορικό Αρχείο του Πανεπιστημίου Αθηνών και η Εταιρεία Μελέτης της Ιστορίας της Αριστερής Νεολαίας (ΕΜΙΑΝ) οργανώνουν, την Παρασκευή 24 Σεπτεμβρίου τιμητική εκδήλωση για το Δ΄ Πανσπουδαστικό Συνέδριο του 1963. Ένα Συνέδριο  με μεγάλη σημασία, που πραγματοποιείται σε μια στιγμή κορύφωσης των φοιτητικών αγώνων, και στο οποίο ιδρύεται η ΕΦΕΕ. Για την ταυτότητα, το κλίμα και τη σημασία του συνεδρίου, καθώς και για τη σημασία της μελέτης σήμερα του φοιτητικού και νεολαιίστικου κινήματος της εποχής,  μιλήσαμε με τον ιστορικό Γιάνη Γιανουλόπουλο, γενικό γραμματέα (1963-1964) και πρόεδρο (1964-1965) της ΕΦΕΕ, ομότιμο καθηγητή σήμερα του Παντείου Πανεπιστημίου.

«Ε»

Ξεκινώντας, θα ήθελα να μας δώσεις την ταυτότητα του Συνεδρίου: πότε και πού έγινε, ποιοι ήταν οι σύνεδροι, το κλίμα.

Το ιδρυτικό συνέδριο της ΕΦΕΕ έγινε στην Αθήνα, τον Απρίλιο (22-28) του 1963 στο θέατρο «Χατζηχρήστου», στην Ιπποκράτους. Εκεί δηλαδή συνεδρίαζε η Ολομέλεια. Τις διάφορες επιτροπές του τις φιλοξενούσαν ο Σύλλογος Εργαζομένων Φοιτητών,  τα γραφεία της Πανσπουδαστικής και άλλοι φίλιοι χώροι.

Το κλίμα ήταν πανηγυρικό με σαφή στοιχεία μαχητικής εγρήγορσης. Κάπως αντιφατικό ακούγεται αυτό. Εξηγώ. Η ΕΚΟΦ, αν και ηττημένη κατά κράτος, ήδη από το 1962, καθόλου δεν αποκλείαμε να δημιουργήσει κατά την έναρξη το γνωστό «επεισόδιο της πόρτας» στην είσοδο του θεάτρου. Να επιχειρήσουν δηλαδή να μπουν ομαδικά στο χώρο των συνέδρων, να εμποδιστούν, το Σπουδαστικό Τμήμα Ασφαλείας να «διαπιστώσει ότι γίνονται ταραχές» και να καλέσει τους επικεφαλής της ένστολης αστυνομικής δύναμης, παρατεταγμένους διακριτικά σε απόσταση 1,80 έως 2 μέτρων από την είσοδο, να εκκενώσουν την αίθουσα. Τελικώς δεν το αποτόλμησαν.

Ποιοι ήταν οι σύνεδροι; Ποιους/ες να πρωτομνημονεύσει κανείς! Ελπίζουμε να τους δούμε όλους, αν είναι δυνατόν, την Παρασκευή. Υπάρχουν όμως και σύνεδροι που ξέρουμε ότι δεν πρόκειται να δούμε. Να τους αναφέρω κατά τη χρονολογική σειρά που έφυγαν. Το Σωτήρη Πέτρουλα, τον Απόστολο Μπέσση, τον αντιπρόεδρο της ΕΦΕΕ, έναν από τους δικηγόρους των διωκομένων φοιτητών στα στρατοδικεία της δικτατορίας. Πέθανε στις αρχές του 1974 χωρίς να προλάβει να δει την πτώση της. Τον Αλέκο Παναγούλη, τον Ίωνα Μπούζενμπεργκ, τον αριστεριστή τότε Τάκη Κονδύλη, τον Τάκη  Παππά, τον Άρη Ζεπάτο, το Μιχάλη Παπαγιαννάκη. Λείπουν και κάποιοι άλλοι, που δεν θυμάμαι τώρα αν ήταν σε αυτό ή σε επόμενα Συνέδρια.

Σε ποια συγκυρία εντάσσεται το Δ΄ Πανσπουδαστικό Συνέδριο; Πώς φτάνουμε σε αυτό;

Του Συνεδρίου προηγήθηκε μια διετία περίπου συνεχούς ανόδου του φοιτητικού κινήματος, διεύρυνσης των στόχων του, αλλά και ανανέωσης, επί το μαχητικότερον, των τρόπων διεκδίκησής τους. Αρχή αυτής της διαδικασίας ήταν το καλοκαίρι του 1961 όταν το μέτωπο αριστερών, κεντρώων και άλλων δημοκρατικών φοιτητών κέρδισε την πλειοψηφία, ισχνή αρχικώς, στη ΔΕΣΠΑ (τη Διοικούσα Επιτροπή των Φοιτητικών Συλλόγων των έξι, τότε, Σχολών του Πανεπιστημίου Αθηνών) και αμφισβήτησε «το έργο» της κυβέρνησης Καραμανλή στο χώρο της Παιδείας. Την πλειοψηφία στους συλλόγους τη διέθετε μέχρι τότε η παρακρατική ΕΚΟΦ, χάρις στο ζοφερό κλίμα που είχε επιβάλει στα πανεπιστήμια το μετεμφυλιακό κράτος των εθνικοφρόνων «πατριωτών»  σε ανοιχτή συνεργασία ή με τη σύμφωνη γνώμη της πλειοψηφίας –το λέω ευγενικά, διότι οι εξαιρέσεις ήταν ελάχιστες– των καθηγητών μας.

Ακολούθησαν, μετά τις εκλογές της «βίας και της νοθείας» (Οκτώβριος 1961), οι μεγάλες κινητοποιήσεις της ΔΕΣΠΑ και των συλλόγων της Θεσσαλονίκης με στόχο την έμπρακτη υπεράσπιση του Πανεπιστημιακού Ασύλου και των προβλεπομένων από το Σύνταγμα ελευθεριών των πολιτών (άρθρο 114), οι επιθέσεις της αστυνομίας στα Προπύλαια και οι σφοδρές συγκρούσεις με τους φοιτητές και απεργούς μαθητές σε ολόκληρο το κέντρο της Αθήνας, το κλείσιμο για ένα διάστημα των Πανεπιστημιακών Σχολών και η πανελλήνια εκστρατεία (μέχρι τους πρώτους μήνες του 1963) συλλογής υπογραφών κάτω από το αίτημα της αύξησης των κονδυλίων του κρατικού προϋπολογισμού για την Παιδεία στο 15%.

Διαβάζουμε, κατά καιρούς, ότι  το Δ΄ Πανσπουδαστικό ήταν ένα εντελώς ξεχωριστό γεγονός στην πορεία του φοιτητικού κινήματος. Ποια νομίζεις ότι ήταν η σημασία του στα δεδομένα της εποχής;

Αυτό ακριβώς είναι το θέμα της ημερίδας για το Δ΄ Συνέδριο και την προδικτατορική ΕΦΕΕ την Παρασκευή. Αρκεί ίσως εδώ να αναφέρω ότι στο συγκεκριμένο Συνέδριο, κορυφαία εκδήλωση μιας ειδικής περιόδου του φοιτητικού κινήματος, ετέθη για πρώτη φορά, κατά τρόπο αναλυτικό και τεκμηριωμένο, το πρόβλημα της  ελληνικής πανεπιστημιακής παιδείας σε όλες τις πτυχές του (χρηματοδότηση των ΑΕΙ, αυτοτέλεια, ακαδημαϊκές ελευθερίες, στάθμη και περιεχόμενο σπουδών, απορρόφηση πτυχιούχων και πολλά άλλα). Ετέθη με μια σειρά από πολυσέλιδες εισηγήσεις φοιτητικών επιτροπών, μικρές αυτοτελείς μελέτες στην πραγματικότητα, οι οποίες υπήρξαν καρπός μακράς μελέτης της σχετικής ελληνικής και ξένης (κυρίως) βιβλιογραφίας. Για τα δεδομένα της εποχής νομίζω ότι ήταν πολύ αξιόλογες.