Η «κρίση στον Τύπο» και ο πειραματικός σωλήνας των ελληνικών ΜΜΕ

του Γιώργου Καράμπελα

Αμεντέο Μοντιλιάνι, «Γονατιστή Καρυάτιδα, που κάθεται στις φτέρνες της», π. 1911-1913

Με το πέρας του καλοκαιριού, η αναμενόμενη ως μοιραία εισβολή της «εποχής του Μνημονίου» σε όλους τους τομείς της ελληνικής κοινωνίας άρχισε να υλοποιείται δραστικά και στον χώρο των ΜΜΕ. Τα ελληνικά ΜΜΕ, που την τελευταία εικοσαετία αποδείχθηκαν προπύργιο της διαπλοκής οικονομικής και πολιτικής εξουσίας στη χώρα, και ταυτόχρονα βασικός πυλώνας της καταναλωτικής, ιδιωτεύουσας κουλτούρας που σφράγισε τα χρόνια της «ισχυρής Ελλάδας», μετατρέπονται σήμερα σε πεδίο «πυρηνικών δοκιμών» ενόψει της γενικής αναδιάρθρωσης του κεφαλαίου που επιχειρείται με όχημα τον «μηχανισμό στήριξης» της χώρας και ιδεολογικό προκάλυμμα την αποφυγή του πολυπρόσωπου φαντάσματος της «χρεοκοπίας» (δημοσιονομική χρεοκοπία, χρεοκοπία των ασφαλιστικών ταμείων, χρεοκοπία επιχειρήσεων κ.ο.κ.).

Χρειάζεται να τονίσουμε τον διττό χαρακτήρα αυτού που εννοούμε εδώ ως «πεδίο πυρηνικών δοκιμών», ή ως «πειραματικό σωλήνα», αν προτιμά κανείς την πιο μετριοπαθή διατύπωση του τίτλου: δεν πρόκειται απλώς για επιμέρους εφαρμογή ενός γενικού σχεδίου, αλλά επίσης –και συγχρόνως– για απόπειρα παραγωγής του ίδιου του γενικού σχεδίου μέσα σε έναν επιμέρους τομέα, με τη μέθοδο της δοκιμής και του σφάλματος, και με εκμετάλλευση όλων των εγγενών ιδιαιτεροτήτων και δυνατοτήτων αυτού του τομέα. Κανείς δεν ήξερε στην πραγματικότητα τι ακριβώς είναι μια ατομική βόμβα, μέχρι που δοκιμάστηκε· και η δοκιμή αυτή ναι μεν βασίστηκε σε μια θεωρία, αλλά, από όλες τις πρακτικές απόψεις, «γέννησε» την ίδια την πυρηνική εποχή στην οποία εντάσσεται με τον πολύ ειδικό τρόπο του ορίου, της απαρχής. Ειρωνικά, έχουμε να κάνουμε εδώ με την αμφισημία εκείνη που διατύπωσε με φιλοσοφικούς όρους η καντιανή θεωρία της κρίσης: μια κρίση μπορεί να είναι προσδιοριστική, να εφαρμόζει τον γενικό νόμο σε μια ιδιαίτερη περίπτωση, όπως μπορεί να είναι και αναστοχαστική, να παράγει τον γενικό νόμο από μια ιδιαίτερη περίπτωση. Σε μεγάλο βαθμό, η τρέχουσα καπιταλιστική κρίση έχει αυτήν ακριβώς την καντιανή δομή: παράγεται από και παράγει το κεφάλαιο, σε μια διαδικασία αναδιάρθρωσης (της σχέσης-κεφάλαιο) που γι’ άλλους εκδηλώνεται ως επίθεση και όλεθρος και γι’ άλλους ως «ευκαιρία»…

Το υπόβαθρο της κρίσης

Ας επιστρέψουμε στο χώρο των ελληνικών ΜΜΕ. Ο σχηματισμός μεγάλων συγκροτημάτων Τύπου (γραπτού και ηλεκτρονικού πλέον) που ακολούθησε κατά πόδας την απελευθέρωση της ραδιοφωνίας και τηλεόρασης στην Ελλάδα στα τέλη της δεκαετίας του 1980, και σε μεγάλο βαθμό –αλλά όχι αποκλειστικά– βασίστηκε στα παλιά «τζάκια» της χώρας, επέφερε φαινόμενα γνωστά σε όλους μας: την περιλάλητη «διαπλοκή», την εμπέδωση της κουλτούρας του καταναλωτισμού, την αναδιατύπωση του ιδεώδους της επιτυχίας με αγοραίους όρους, την αποθέωση της ιδιώτευσης και του «καναπέ» ως ορίζοντα της ατομικής ευμάρειας και της ίδιας της ευτυχίας. Το προϊόν που παρήγαν τα ΜΜΕ επί είκοσι χρόνια είχε αντίκτυπο σε όλη την ελληνική κοινωνία, τόσο ώστε να μη γίνεται αντιληπτός ο αντίκτυπός του στο εσωτερικό τους, στους ίδιους τους παραγωγούς του — δημοσιογράφους, παρουσιαστές, τεχνικούς, άλλους εργαζόμενους στα media (όπως μετονομάστηκε αστραφτερά ο παραδοσιακός «Τύπος»), στελέχη και «πυλωρούς» των ειδήσεων. Με συνοπτικές διαδικασίες, οι εργαζόμενοι στα ΜΜΕ απώλεσαν ιδίοις εξόδοις το καθεστώς του εργαζόμενου, αφομοιώνοντας πλήρως τα πρότυπα που (ανα)μετέδιδαν, με την αγαστή σύμπραξη των συνδικαλιστικών τους ενώσεων, οι οποίες, αν δεν αυτοκαταδικάστηκαν στην αδράνεια και στην ανυπαρξία, συνέργησαν με ζήλο στη μετατροπή τους σε οιονεί εργοδοτικές οργανώσεις, πραγματικά διευθυντικά επιτελεία που ο ρόλος τους εξαντλούταν στην απευθείας διαπραγμάτευση με τους «βαρόνους» των ΜΜΕ για την εξυπηρέτηση ιδιοτελών συντεχνιακών συμφερόντων.

Το πρώτο και καθοριστικό στάδιο της «κρίσης στον Τύπο» υπήρξε, από τα τέλη της δεκαετίας του 1990 χονδρικά, η καθιέρωση της επισφαλούς εργασίας στα ΜΜΕ, η οποία προπαγανδίστηκε σταθερά, και μέχρι σήμερα ακόμα, ως αναγκαίο τίμημα για την ένταξη μιας ολόκληρης γενιάς νέων πτυχιούχων στο «λαμπερό κόσμο» των media, όπου τα μακροπρόθεσμα οφέλη θα ήταν η δημοσιότητα, η κοινωνική αναγνώριση, οι «γνωριμίες», η οικονομική εξασφάλιση και η «επιρροή». Πολύ πριν η υπογραφή επιχειρησιακών και ατομικών συμβάσεων γίνει θέμα στην ημερήσια διάταξη των ΜΜΕ, η εργασιακή πραγματικότητα στα ΜΜΕ, ιδίως –αλλά όχι μόνο– στα ραδιοτηλεοπτικά και στα ηλεκτρονικά, περιλάμβανε υποχρεωτικά σχεδόν για την πλειονότητα των νέων εργαζομένων την άμισθη απασχόληση, την επιμήκη «πρακτική άσκηση» (στην εμπέδωση της οποίας συνέβαλε ενεργά το κράτος, μέσω των πανεπιστημιακών σχολών), τη «μαύρη» εργασία, την ψευδεπίγραφη «παροχή υπηρεσιών» με μπλοκάκι, την καταστρατήγηση των συλλογικών συμβάσεων. Ο επισφαλώς εργαζόμενος, χωρίς συνδικαλιστική κάλυψη και χωρίς ουσιαστικά εργασιακά δικαιώματα, καλούταν να αρπαχτεί γερά από το «όνειρό» του, για μια μελλοντική καριέρα με πλούσια οφέλη, προκειμένου να επιβιώσει με κάθε τρόπο· ειδάλλως, δεν είχε παρά να ενστερνιστεί την πραγματικότητα της δουλειάς του και να δει τον εαυτό του ως «πληροφοριακό εργάτη», «διανοητικό προλετάριο» που θα χρειαζόταν να ανασυντάξει εκ του μηδενός περίπου τις δυνάμεις του απέναντι στην εκμετάλλευση που αντιμετώπιζε καθημερινά. Η δεύτερη αυτή εξέλιξη δεν υπήρξε ποτέ κυρίαρχη, αξίζει να σημειωθεί ωστόσο, γιατί φαίνεται ότι έχει οδηγήσει, χωρίς τυμπανοκρουσίες, στη διαμόρφωση μιας καινοφανούς συλλογικής συνείδησης νεότερων κυρίως εργαζομένων στα ΜΜΕ, η οποία αρχίζει να εκδηλώνεται πιο δυναμικά σήμερα, στο τρέχον στάδιο της κρίσης στα ελληνικά ΜΜΕ.

Στόχοι και στρατηγικές

Σήμερα, λοιπόν, η περιρρέουσα, ελέω Μνημονίου, κρίση όχι μόνο βρίσκει πρόσφορο έδαφος στα ΜΜΕ, αλλά μοιάζει να υπολείπεται κιόλας μιας κατάστασης που στον ευρύτερο χώρο του Τύπου έχει ήδη γερές βάσεις. Το νέο στοιχείο που προστίθεται, βέβαια, είναι αυτό της νομιμοποίησης: η γενικευμένη μεν, λανθάνουσα δε επισφάλεια στα ΜΜΕ νομιμοποιείται τώρα ως πάγιο εργασιακό καθεστώς, η πάλαι ποτέ εξαίρεση γίνεται ο κανόνας, και το κύμα παρασύρει και τους αλλοτινούς «ανέγγιχτους», τα μόνιμα στελέχη των συγκροτημάτων Τύπου, προβεβλημένους συντάκτες, «μέλη της ΕΣΗΕΑ», μισθωτούς τεχνικούς, ακριβοπληρωμένους freelancers. Οι εκδότες και καναλάρχες αντιλαμβάνονται ότι ίσως σήμανε η ώρα να υλοποιήσουν, χωρίς κόστος πια, αυτό που εφάρμοζαν ήδη από καιρό, συντηρώντας ωστόσο προς τούτο ένα ολόκληρο επιτελείο «πυλωρών» και στελεχών: την ομογενοποίηση της πληροφορίας, την ενιαία παραγωγή της από ελεγχόμενα newsrooms και την ομοιόμορφη διάχυσή της στα ποικίλα μέσα ενημέρωσης, έντυπα και ηλεκτρονικά. Οι επισφαλώς απασχολούμενοι «πληροφοριακοί εργάτες» δεν μπορούν, φυσικά, να αξιώσουν συμμετοχή σε συσκέψεις για τον καθορισμό της ημερήσιας διάταξης· το υψηλό αυτό καθήκον θα το αναλάβει αποκλειστικά η διεύθυνση, σε προνομιακή συνεννόηση με τους ιθύνοντες της οικονομικής και πολιτικής εξουσίας: η διαπλοκή μπορεί επιτέλους να εκπληρώσει την (ατελώς εφαρμοσμένη μέχρι πρότινος) ιδέα της.

Πώς όμως θα επιτευχθεί στην πράξη η ομογενοποίηση της εργασίας στα ΜΜΕ, απαραίτητη για μια τέτοια ομογενοποίηση της παραγόμενης πληροφορίας; Η κεντρική στρατηγική που εφαρμόζεται από τα μεγάλα συγκροτήματα Τύπου και ΜΜΕ της χώρας, με ιδιαίτερη ένταση τους τελευταίους μήνες, είναι τριπλή: αιφνίδιες μαζικές απολύσεις και «λουκέτα» (με πρωτουργό τον Δημοσιογραφικό Οργανισμό Λαμπράκη), απολύσεις ήπιας έντασης σε βάθος χρόνου (με πρωτουργό το συγκρότημα του «Πήγασου»), οριζόντιες μειώσεις μισθών και καθιέρωση ατομικών συμβάσεων (με πρωτουργό τον όμιλο Αλαφούζου). Κάπου ενδιάμεσα τοποθετείται η πιο «πατροπαράδοτη» και σπασμωδική στρατηγική των καθυστερήσεων πληρωμών, σε συνδυασμό με περικοπές ακριβών ανεξάρτητων συντακτών ή παντός είδους «εξωτερικών συνεργατών», συνήθως επαγγελματιών των οποίων η ειδικευμένη εργασία ανατίθεται σε μόνιμους υπαλλήλους γενικής χρήσης (χαρακτηριστικές περιπτώσεις εδώ, η Ελευθεροτυπία και τα συγκροτήματα Γιαννίκου-Κουρή). Κοινή τετριμμένη διαπίστωση των εκδοτών: ότι οι πωλήσεις των εντύπων τους έχουν μειωθεί δραματικά, το ίδιο και τα διαφημιστικά τους έσοδα. Κοινή έντεχνη παράλειψη των εκδοτών: ότι αυτή η μείωση των πωλήσεων εξυφάνθηκε από τους ίδιους, μέσω του μοντέλου του ιδιωτικού-καταναλωτικού αναγνωστικού κοινού που προήγαν επί μακρόν και με κάθε μέσο, συμπεριλαμβανομένης της κατευθυνόμενης ενημέρωσης προς όφελος των διαφόρων κέντρων εξουσίας. Εν πάση περιπτώσει, οι συντονισμένες μεθοδεύσεις τους έμοιαζαν να κυλούν απρόσκοπτα, μέχρι που…

Απεργία διαρκείας;

Στις 30 Νοεμβρίου, μια εκ προοιμίου συμβολική εικοσιτετράωρη απεργία στα ΜΜΕ εξελίχθηκε σε μαζική διαδήλωση δυο χιλιάδων ανθρώπων, σε άγρια αποδοκιμασία των συνδικαλιστικών ηγεσιών και σε μια ανοιχτή συνέλευση, στο κτίριο της ΕΣΗΕΑ, εκατοντάδων εργαζομένων που αποφάσισαν να θεσπίσουν ένα συντονιστικό όργανο αγώνα ως απάντηση στη γραφειοκρατική αδράνεια των περισσότερων σωματείων του κλάδου. Μέσα σε μία ημέρα, οι αφανείς διεργασίες που κυοφορούνταν για χρόνια, προπάντων από επισφαλώς εργαζομένους, ανέργους, πτυχιούχους ή φοιτητές στο χώρο των ΜΜΕ, εμφανίστηκαν ορμητικά στο προσκήνιο, επιβάλλοντας τη δική τους «ημερήσια διάταξη», τη δική τους αόρατη πραγματικότητα. Όσο κι αν την επομένη ο Δημοσιογραφικός Οργανισμός Λαμπράκη ανακοίνωσε ως αντίμετρο δεκάδες απολύσεις δημοσιογράφων του έντυπου καθημερινού Βήματος, θυμάτων στο βωμό της «ηλεκτρονικής εποχής», σύμφωνα με τις υποκριτικές μεγαλοστομίες του Οργανισμού, η εμπειρία της 30ής Νοεμβρίου δεν φαίνεται να μπορεί να κατασταλεί τόσο εύκολα: την ώρα που γράφονταν αυτές οι γραμμές, είχε ήδη εξαγγελθεί από τα επίσημα σωματεία των ΜΜΕ, αλλά εμφανώς υπό την πίεση πολύ ευρύτερων διαδικασιών, μια σαρανταοχτάωρη απεργία για τις 17 και 18 Δεκεμβρίου που, σε συνδυασμό με τη γενική απεργία της 15ης του μήνα, δημιουργεί σκηνικό πολέμου ενάντια στα συγκροτήματα Τύπου, με επίδικο αντικείμενο την έκδοση των κερδοφόρων κυριακάτικων φύλλων.

Και να που, αίφνης, το σύνθημα «Κάνε την κρίση ευκαιρία» μοιάζει να αλλάζει νόημα. Ατυχώς για τους εποφθαλμιούντες «βαρόνους» και διευθυντές των ΜΜΕ, εφεξής η ευκαιρία, ο «καιρός», επαφίεται και στους εργαζόμενους, αν όχι και στο κοινό, της μαζικής ενημέρωσης, σε ένα πλήθος ανθρώπων που βρίσκονται σε πλήρη διαδικασία ταξικής ανασύνθεσης και ανασύνταξης. Ένα κρίσιμο μέτωπο που φάνταζε οριστικά κλειστό ξανανοίγει με πάταγο, και η έκβαση της σύγκρουσης δεν φαίνεται πια προδικασμένη. Ο αγώνας παραμένει άνισος· ακόμα και στα ΜΜΕ, όμως, βρίσκεται πλέον –ω του θαύματος– στα χέρια των εργατών.