Αναζητώντας τις λέξεις της χρονιάς

ΟΙ ΛΕΞΕΙΣ ΕΧΟΥΝ ΤΗ ΔΙΚΗ ΤΟΥΣ ΙΣΤΟΡΙΑ

του  Νίκου Σαραντάκου

 

Νίκος Εγγονόπουλος, «Οι τρεις μοίρες»

Κάθε χρόνο τέτοιες μέρες συνηθίζεται στις εφημερίδες και στα περιοδικά να κάνουν οι αρθρογράφοι ανασκόπηση της χρονιάς που πέρασε, από τη σκοπιά του και στον δικό του τομέα ο καθένας, κι έτσι πιθανότατα θα διαβάσατε –στην Αυγή και αλλού– για τα βιβλία ή τους δίσκους ή τις κινηματογραφικές ταινίες της χρονιάς. Λογικό είναι λοιπόν κι η στήλη η δική μας, που σχολιάζει κάθε μήνα τις λέξεις της επικαιρότητας, να επιχειρήσει να καταγράψει τις λέξεις της χρονιάς, μ’ άλλα λόγια τις λέξεις που σημάδεψαν το 2010, που ακούστηκαν πολύ, μερικές φορές που γεννήθηκαν μέσα στη χρονιά που πέρασε.

Βέβαια, πολλές από αυτές τις λέξεις έχουν ήδη αναλυθεί σε προηγούμενα άρθρα από ετυμολογική ή λεξικογραφική σκοπιά, όχι όμως όλες. Για παράδειγμα, δεν έτυχε να αναφερθώ σε μια λέξη που ακούστηκε αρκετά στο τέλος του 2009 και στις αρχές του 2010, ύστερα υποχώρησε και ξανάρχισε να πολυακούγεται τον τελευταίο καιρό: μια λέξη δανεική από τ’ αγγλικά, που ήρθε να προστεθεί στην ολιγομελή ομάδα των λέξεων που αρχίζουν από σπρ-, μαζί με το σπριντ και το σπρέι· θα καταλάβατε ότι αναφέρομαι στη λέξη σπρεντ, αν και δεν θεωρώ πως είναι αυτή η λέξη της χρονιάς. Με την ευκαιρία, να σας δώσω και μια άχρηστη αλλά γουστόζικη πληροφορία: δεν υπάρχει καμιά αρχαία ελληνική λέξη που να αρχίζει από σπρ- ενώ μόνο μία είναι η νεοελληνική μη δάνεια λέξη που αρχίζει από το ίδιο σύμπλεγμα, η λέξη σπρώχνω (και οι παραφυάδες της).

Για μια «νέα ταυτότητα» των ΑΕΙ;

του Παναγιώτη Νούτσου

Αναγνωρίζω τη βασιμότητα της λανθάνουσας ή εμφανούς αιτίασης προς τον «νεποτισμό», δηλαδή την «εύνοια δημόσιων λειτουργών προς τους συγγενείς τους» («nepos»), χωρίς όμως να κλείνω τα μάτια μου στην «ευνοιοκρατία» της κεντρικής πολιτικής σκηνής και της τοπικής αυτοδιοίκησης. Όταν όμως διακηρύσσεται η ανάγκη αλλαγής του «DNA της λειτουργίας των Πανεπιστημίων», είναι χρήσιμο να μη ρίχνουμε τη σφαίρα του «διαλόγου» στην εξέδρα, «χάρτινη» ή «τηλεοπτική».

Τι εμφανίζεται ως κεντρικό ζήτημα που θα κρίνει την έκβαση της «μητέρας των μαχών»; Πρόκειται για τη θεσμοθέτηση του «Συμβουλίου του Ιδρύματος», κατά την αρχική τιτλοφόρησή του στο «Κείμενο διαβούλευσης», που εκτιμάται ως «αναγκαία προϋπόθεση για την ενίσχυση της αυτοδιοίκησης» των Πανεπιστημίων. Και τούτο γίνεται στη «βάση της ευρωπαϊκής και διεθνούς εμπειρίας και πρακτικής». Αν «παραμείνουν στην αρμοδιότητα» της Συγκλήτου τα θεωρούμενα ως αμιγώς «ακαδημαϊκά ζητήματα», τότε στο «Συμβούλιο του Ιδρύματος» ανατίθεται η ευθύνη της «στρατηγικής ανάπτυξης (συνεργασίες κ.ά.)», της «έγκρισης του προϋπολογισμού» και της «προγραμματικής συμφωνίας με την πολιτεία» ή του «απολογισμού λειτουργίας», της «αξιοποίησης της περιουσίας», της «έγκρισης του Εσωτερικού Κανονισμού» και της «τήρησής» του, της «επιλογής» και της «παύσης» του πρύτανη κλπ. Μολονότι δεν είναι γνωστή η αριθμητική σύνθεση του «Συμβουλίου» και η αναλογία «εσωτερικών» και «εξωτερικών» μελών, τα τελευταία προδιαγράφονται ως «σημαντικές προσωπικότητες που έχουν διακριθεί σε διάφορους τομείς της επιστήμης, των γραμμάτων, των τεχνών και της ευρύτερης κοινωνίας». Επιπλέον, «επιλέγονται» από την πολιτεία ως «άτομα και όχι ως ex officio εκπρόσωποι φορέων ή οργανισμών».

Η νεοφιλελεύθερη βιοπολιτική του Μνημονίου

της Ιωάννας Τσιβάκου

Χαρακτικό του Blasco Mentor

Οι διορθωτικοί μηχανισμοί που έχει επιβάλει μέσω του Μνημονίου η Τρόικα στην ελληνική οικονομία, καθώς έχουν δρομολογηθεί πάνω στη λογική του νεοφιλελευθερισμού, είναι μια ευκαιρία για να αναλογιστούμε εκ νέου τα προτάγματα του τελευταίου, και ιδίως εκείνες τις όψεις του που επιδρούν στη συγκρότηση της ανθρώπινης προσωπικότητας. Στα αριστερά πολιτικά κείμενα ο νεοφιλελευθερισμός εμφανίζεται ως επί το πλείστον ως πολιτική για την εξάρθρωση του κράτους πρόνοιας και την υποταγή τού θεμελιωμένου μεταπολεμικού κράτους δικαίου στα κελεύσματα της καπιταλιστικής αγοράς. Αυτή η γενικόλογη περιγραφή αποκρύπτει εσωτερικές λογικές του νεοφιλελευθερισμού που η αντίσταση σε αυτόν θα πρέπει επίμονα να αποκαλύπτει.

Όπως είχε διαπιστώσει ο Φουκώ κατά τα τέλη της δεκαετίας του 1970,[1] η επικρατούσα εκδοχή του αμερικανικού φιλελευθερισμού (βλ. Hayek, von Mises, Simons, Schultz κ.ά.) δεν αποσκοπεί σε υποχώρηση του κράτους, αλλά σε αλλαγή του ρόλου του.

Πολιτικό κακό: από το παρελθόν στο παρόν

του Nικόλα Σεβαστάκη

 

Λούκας βαν Λέιντεν, «Τρίπτυχο της Δευτέρας Παρουσίας» (λεπτομέρεια), 1527

Εδώ και κάποια χρόνια επανέρχεται η συζήτηση για το κακό και τους πολιτικούς του όρους. Δεν αναφέρομαι προφανώς στις καθιερωμένες και παλαιές φιλοσοφικές και θεολογικές ή στις νεότερες ανθρωπολογικές προσεγγίσεις του κακού. Μιλώ για τη δημόσια χρήση του θέματος, για τις εντυπώσεις που δημιουργεί «αυτό που κάνει ο άνθρωπος στον άλλον άνθρωπο» κατά την έκφραση της φιλοσόφου Μυριάμ Ρεβώ ντ’ Αλόν.[1] Οι όροι της συζήτησης φαίνεται λοιπόν να παραπέμπουν σε δυο διαφορετικούς τόπους προέλευσης.

Ο πρώτος τόπος σχετίζεται με τη γνωστή, εδώ και μια εικοσαετία προβληματική μιας επιστροφής της ηθικής στην οποία εντάσσεται και η ονομαζόμενη ηθική στροφή (ethical turn) στην πολιτική σκέψη. Η ηθική στροφή συνδέθηκε γενικά με την επάνοδο της έννοιας του υπεύθυνου υποκειμένου και των αξιών στη συγκυρία που σφραγίστηκε από την κρίση του μαρξισμού. Στην αφετηρία αυτής της επιστροφής υπήρξαν δύο αλληλοσυνδεόμενα διαβήματα: ο αναστοχασμός –περισσότερο απαιτητικός και συχνότατα αρκετά επιφανειακός– των «εμπειριών του ολοκληρωτισμού» και δεύτερον η μαζική καθιέρωση του ζητήματος των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Για να δανειστώ μια έκφραση του Μαρσέλ Γκωσέ έχουμε εδώ και πολλά χρόνια τη μετατροπή των ανθρωπίνων δικαιωμάτων σε πολιτική,[2] στη μόνη μάλιστα –έτσι ισχυρίστηκαν πολλοί– «εφικτή» πολιτική που μπορεί να σεβαστεί την πλουραλιστική ανθρωπότητα και το δημοκρατικό συμβόλαιο.

 

Ματίας Γκρίνεβαλντ, «Οι πειρασμοί του Αγίου Αντωνίου», 1515

Υπάρχει ωστόσο, όπως είπα, και ένας δεύτερος τόπος προέλευσης ενός προβληματισμού για το πολιτικό κακό. Πρόκειται για την ενασχόληση με την έννοια του ορίου, για την εξερεύνηση της αρνητικότητας και της έλλειψης οι οποίες κατοικούν το ίδιο το υποκείμενο στη σχέση του με τον εαυτό του και τον κόσμο. Εδώ θα βρούμε σωρευμένες απορίες για τις ιστορίες της δυτικής υποκειμενικότητας και των ενσαρκώσεών της σε διαφορετικούς τύπους της «βούλησης για δύναμη». Σε τούτο το πλαίσιο συμβάλουν ποικίλα κριτικά εγχειρήματα με διαφορετικές αφετηρίες όπως η ψυχανάλυση, η ερμηνευτική φιλοσοφία, η σκέψη που επερωτά τη σύγχρονη τεχνοεπιστήμη και την κυριαρχία της, οι κριτικές που ασκήθηκαν στην ιδέα της προόδου και στο κοσμοείδωλο του προμηθεϊκού ανθρώπου.

Μπορεί να πει κανείς ότι οι δυο τόποι καταγωγής υποβάλλουν διαφορετικές προσεγγίσεις στις εμπειρίες των μεγάλων ιστορικών δεινών και του πολιτικού κακού, είτε αναφερόμαστε στις συνθήκες της «ολοκληρωτικής κυριαρχίας» είτε στις παθολογικές εμπειρίες του φιλελεύθερου καπιταλισμού.

Ο αριστούχος

Διήγημα του Γιωργου Κ. Μπουγελεκα

Γιάννης Ψυχοπαίδης, "Πατρίς-Θρησκεία-Οικογένεια", 1967, από την ενότητα "Πατριδογνωσία"

–Κύριε Λυκειάρχα, μπορείτε να έλθετε στο γραφείο μου;

–Κατεβαίνω, κύριε Δημόπουλε, απάντησε εκείνος και έκλεισε το τηλέφωνο.

Μάζεψε τις σημειώσεις του για τα στατιστικά δελτία του Υπουργείου, έσβησε το τρίτο τσιγάρο του δεύτερου πακέτου της ημέρας –απομεσήμερο βλέπεις–, κατέβηκε τις σκάλες και οδηγήθηκε στο γραφείο του ιδιοκτήτη του σχολείου.

Ιδιωτικό σχολείο στο κέντρο του Πειραιά. Μεγάλη παράδοση, μεσαία δυναμικότητα, κεφάτος σύλλογος. Μαθητικός πληθυσμός από τους γύρω δήμους και για αυτό αμφίβολες οι προοπτικές για όλους. Επιχειρηματία και εκπαιδευτικούς. Η εποχή του ευρώ δεν άφηνε περιθώρια για πολυτέλειες.

–Κύριε Κράλλη, να σας συστήσω τον κύριο Πάνου. Είναι γονέας μαθητή της Τρίτης Λυκείου και επιθυμεί να εγγράψει το παιδί του στο σχολείο μας. Πρόκειται, απ’ ό,τι μου είπε ήδη ο κύριος Πάνου, για άριστο μαθητή με εξαιρετικό χαρακτήρα.

–Χαίρομαι, κύριε Πάνου, απάντησε ο Λυκειάρχης και συνέχισε: –Σε ποιο σχολείο φοιτά τώρα ο γιος σας;

–Στο Δημόσιο Λύκειο κοντά στο σπίτι μας. Αλλά θέλω να αλλάξει σχολείο το παιδί μου.

–Γιατί, αφού πηγαίνει καλά; Ποιος λόγος σας ώθησε μέχρι εκεί;

Έπαιζε με τη φωτιά. Όμως μόνο έτσι θα μπορούσε να προφυλάξει το σύλλογο των καθηγητών, τον εαυτό του και τελικά την εικόνα του σχολείου από ανεξέλεγκτες καταστάσεις. Τέλος Σεπτέμβρη κι ένας αριστούχος θέλει να αλλάξει σχολείο στην τελευταία τάξη. Κάτι έτρεχε, κι έπρεπε να το μάθει.

–Κοιτάξτε, κύριε, πρέπει να σας πω ότι έχουμε έλθει πριν δεκαέξι χρόνια από την Αλβανία. Ο Λίας ήταν νεογέννητος. Εγώ είμαι πολιτικός μηχανικός, η γυναίκα μου μαία. Διπλωματούχος. Περάσαμε δύσκολες στιγμές. Δουλέψαμε παντού. Από οικοδομές εγώ, μέχρι οικιακή βοηθός εκείνη. Τα καταφέραμε μια χαρά και σήμερα με εκτιμούν και με σέβονται όλα τα οικοδομικά συνεργεία του Πειραιά. Είμαι, βλέπετε πια, κατασκευαστής πολυκατοικιών!

Έργο του Γιάννη Ψυχοπαίδη, από την ενότητα "Πατριδογνωσία"

Κοίταξε τον εργοδότη του. Εκείνος επιβεβαίωσε με το βλέμμα του και παρενέβη.

–Πράγματι, ο κύριος Πάνου είναι Βορειοηπειρώτης…

–Δεν είμαι Βορειοηπειρώτης! Αλβανός είμαι! Και είμαι περήφανος για την πατρίδα μου, αντέτεινε στα όρια του θυμού. Η γυναίκα μου είναι Βορειοηπειρώτισσα και γι’ αυτό βάφτισε τα παιδιά χριστιανικά… αν και εγώ δεν τα πολυπιστεύω αυτά.

Το γραφείο είχε παγώσει. Ο σχολάρχης προσπαθούσε να βρει την αυτοκυριαρχία του. Στο σχολείο του δεν έγραφε ούτε αλλοδαπούς ούτε Τσιγγάνους ούτε αλλόθρησκους. Δεν το έκανε τόσο για λόγους εθνικής καθαρότητας, αλλά για λόγους εμπορικούς. Γνώριζε πως οι μικροαστοί πελάτες του δεν θα ανέχονταν αλλοδαπούς συμμαθητές για τα παιδιά τους.

–Και καλά κάνετε να είστε περήφανος, κύριε Πάνου, συνέχισε ο Δημόπουλος, αφού βρήκε τα κουράγια του.

–Όμως δεν μου απαντήσατε. Γιατί θέλετε να αλλάξει σχολείο το παιδί σας; επέμεινε ο Λυκειάρχης.

Ζακλίν ντε Ρομιγύ: οι καρποί της αρχαιοελληνικής εμπειρίας

του Μιχαήλ Β. Σακελλαρίου

Ήταν αρκετά –και δικαίως– όσα γράφτηκαν στον ελληνικό Τύπο για τη ζωή και το έργο της Ζακλίν ντε Ρομιγύ, που πέθανε στις 18 Δεκεμβρίου. Δημοσιεύουμε σήμερα ένα παλαιότερο κείμενο του ακαδημαϊκού Μιχαήλ Β. Σακελλαρίου, το οποίο συνοψίζει την προσφορά της Ζ. ντε Ρομιγύ στις αρχαιογνωστικές και κλασικές σπουδές. Το κείμενο είναι η προσφώνηση στην τελετή (7.5.1991) κατά η οποία η ντε Ρομιγύ αναγορεύθηκε ξένος εταίρος της Ακαδημίας Αθηνών και είχε πρωτοδημοσιευθεί (εκτός από τα Πρακτικά της Ακαδημίας) στο περιοδικό Νέα Εστία (τχ. 1534, 1.6.1991).

«ΕΝΘΕΜΑΤΑ«

Α. Μοντιλιάνι, "Καρυάτιδα"

Κυρία,

Ως ελληνίστρια, γνωρίζετε τις συνηχήσεις των όρων ξένος και εταίρος. Μ’ αυτές τις συνηχήσεις αντιλαμβανόμαστε τη θέση σας ανάμεσά μας. Είσαστε τόσο γνωστή στην Ελλάδα και το έργο σας τιμάται από την Ακαδημία μας που κατά την εκλογή σας συνέβη κάτι χωρίς προηγούμενο. Ενώ έτυχε να απουσιάζουν και οι τρεις εισηγητές, για λόγους ανεξάρτητους της θελήσεώς τους, ευρέθηκαν συνάδελφοι, άλλων κλάδων, που μίλησαν για το έργο σας με γνώση και κύρος.

Δίκαια τιμάσθε για το διδακτικό σας έργο, για τις εξαιρετικής σημασίας έρευνές σας, με τις οποίες εμπλουτίσατε τις ελληνικές σπουδές, για τη δομή των βιβλίων σας και για το ύφος του λόγου σας. Αναφέρεσθε όμως και για τους αγώνες σας εναντίον της διαστάσεως μεταξύ σχολείου και ανθρωπιστικής παιδείας, καθώς και για το γεγονός ότι είσαστε η πρώτη γυναίκα που κληθήκατε να διδάξετε στο Collège de France και εκλεγήκατε μέλος της Académie des Inscriptions et Belles-Lettres. Ο κατάλογος των πρωτείων σας επιμηκύνθηκε με την εκλογή σας μεταξύ των ξένων εταίρων της Ακαδημίας Αθηνών.

 

Α. Μοντιλιάνι, "Καρυάτιδα"

Αφού διδάξατε σε λύκεια και πανεπιστήμια, η εκπαιδευτική σταδιοδρομία σας κορυφώθηκε με την εκλογή σας στο Collège de France. Είσθε μια λαμπρή απόδειξη του γεγονότος ότι η δωρεά του διδάσκειν και η αγάπη του διδάσκειν συνυπάρχουν. Την αγάπη σας, την μαρτυρούν τόσο η τρυφερότητα που αναβλύζει από την ψυχή σας, όταν μιλάτε για τις ευτυχισμένες διδακτικές εμπειρίες σας, όσο και το πάθος που σας δυναμώνει, όταν κατακρίνετε ορισμένες καταστάσεις που επικρατούν σήμερα στο γαλλικό διδακτικό σύστημα. Σ’ αυτή τη σταυροφορία, προ πάντων, αναδείχθηκαν οι μαχητικές σας ικανότητες. Στην Ελλάδα έχουμε τα ίδια προβλήματα, αλλά περισσότερο έντονα. Πρέπει λοιπόν να εμπνευσθούμε από τις αναλύσεις σας και τις θεραπείες που προτείνετε. Εύχομαι να εκδοθούν σ’ ελληνική μετάφραση τα βιβλία σας Nous autres Professeurs (1969) και L’enseignement en dètresse (1984), βιβλία όπου, μεταξύ άλλων, αποδεικνύετε τις παιδευτικές αρετές που έχει η διδασκαλία της αρχαίας ελληνικής.

Στο Collège de France ιδρύθηκε για σας μία έδρα που τιτλοφορήθηκε «Η [αρχαία] Ελλάδα και η διάπλαση της πολιτικής και ηθικής σκέψης». Να η απόδειξη ότι το 1973 είχατε κιόλας επιβληθεί ως μία αυθεντία σ’ αυτόν τον τομέα, ενώ δεν είχατε ακόμη δημοσιεύσει ούτε τα μισά από τα έργα σας που έχουμε σήμερα. Η πρωτοτυπία και τα αποτελέσματα των ερευνών σας σάς έκαμαν άξια να εκλεγείτε στην Académie des Inscriptions et Belles-Lettres, το 1975, καθώς και σε άλλες Ακαδημίες, και να δεχθείτε πολλά διδακτορικά διπλώματα τιμής ένεκεν.