Ένα «όραμα» για την Αθήνα: η περίπτωση της πεζοδρόμησης της Πανεπιστημίου

της Δήμητρας Σιατίστα

Φωτογραφία του Σπύρου Δρίβα

Στις πρόσφατες προτάσεις των φορέων πολεοδομικού σχεδιασμού (ΟΡΣΑ, ΥΠΕΚΑ, μελέτες ειδικών) οι αναπλάσεις, νοούμενες κυρίως ως πεζοδρομήσεις και αναμορφώσεις πλατειών, εμφανίζονται ως κεντρικός άξονας για την αναζωογόνηση της Αθήνας. Aνάμεσα σε αυτές τις σχεδιαζόμενες παρεμβάσεις «αναβοσβήνει» η εμβληματική περίπτωση της πρότασης πεζοδρόμησης Πανεπιστημίου. Από τις αρχές του 2010 που –για άλλη μια φορά– κάνει την εμφάνισή της η πρόταση στις εφημερίδες, έχει αναπτυχθεί ένας, συγκρατημένος θα λέγαμε και περιστασιακός, διάλογος με επιχειρήματα υπέρ ή κατά της πρότασης. Διακρίνουμε δύο κατηγορίες επιχειρημάτων που στηρίζουν την πρόταση:

* Η αναβάθμιση της ποιότητας ζωής στο κέντρο με την αποφόρτισή του από το αυτοκίνητο και την αποφασιστική ενίσχυση του ρόλου της δημόσιας συγκοινωνίας, με στόχο την απόδοση χώρων σε πεζούς και ποδηλάτες.

* Η συμβολική σημασία των κτιρίων της νεοκλασικής τριλογίας (Βιβλιοθήκη, Ακαδημία, Πανεπιστήμιο) και η σύνδεση της διαδρομής αυτής με τις τουριστικές και εμπορικές διαδρομές της πόλης.

Αντίστοιχα, τα σημεία κριτικής μπορούν να συνοψιστούν σε τρεις άξονες:

Πρώτον, ως προς την ορθότητα της επιλογής από πολεοδομική άποψη, ο Κ. Χατζημιχάλης αναφέρεται ρητά σε «πολεοδομικό λάθος», αναπτύσσοντας επιχειρήματα που σχετίζονται με την λειτουργική και συμβολική σημασία της λεωφόρου, τις όμορες χρήσεις γης, την αποσπασματικότητα της παρέμβασης καθώς και την επιβάρυνση της κυκλοφορίας και του δικτύου συγκοινωνιών («Ενθέματα», 15.5.2011). Αντίστοιχες επιφυλάξεις για τις επιπτώσεις στο κυκλοφοριακό έχουν εκφράσει παλιότερα και συγκοινωνιολόγοι («“Ναι μεν αλλά” για τις πεζοδρομήσεις», Το Βήμα, 16.6.2010).

Επιπλέον, η επιλογή πεζοδρόμησης του πιο κεντρικού δρόμου της πόλης δεν λαμβάνει υπόψη της την αξία ενός πολυλειτουργικού κέντρου, με πολλαπλούς χώρους και προορισμούς εργασίας, τη διευκόλυνση της διάχυτης μικρομεσαίας επιχειρηματικότητας και άλλες λειτουργίες, οι οποίες, ιδιαίτερα όπως έχει συγκροτηθεί και λειτουργεί η Αθήνα, απαιτούν κινητικότητα και σε κάποιο βαθμό χρήση ΙΧ.

Δεύτερον, ως προς την ιεράρχηση της κατανομής των πόρων στη συγκυρία, διατυπώνονται ερωτήματα σε σχέση με το κόστος (δηλωμένο ή άδηλο) της παρέμβασης σε περίοδο λιτότητας και το ποιοι, εν τέλει, θα καρπωθούν υπεραξίες και οφέλη (Λ. Λεοντίδου, «Πεζοδρόμηση της Πανεπιστημίου: Ναι ή Όχι;» Athens Voice, 21.7.2010). Παρόμοια ερωτήματα τίθενται σε σχέση με την απορρόφηση πόρων προς όφελος ήδη ευνοημένων περιοχών εις βάρος επιμέρους, μικρότερων παρεμβάσεων που θα μπορούσαν να γίνουν σε υποβαθμισμένες περιοχές οι οποίες χρειάζονται πλατείες, πράσινο, καθαριότητα, φωτισμό, σχολεία, ιατρεία, βρεφονηπιακούς σταθμούς κλπ. (βλ. και τοποθετήσεις της Ε. Πορτάλιου στο Δημοτικό Συμβούλιο από www.anoihtipoli.gr). Στην ίδια γραμμή, αναδεικνύονται οι αντιφάσεις της ίδιας της πρότασης, όταν οι δημόσιες συγκοινωνίες συρρικνώνονται και όταν οι όποιες αστικές και κοινωνικές υποδομές υπάρχουν δεν συντηρούνται, δεν χρηματοδοτούνται επαρκώς ή ακόμη και καταργούνται.

Τρίτον, ως προς τις γενικότερες στρατηγικές επιλογές για την πόλη, η πρόταση της πεζοδρόμησης της Πανεπιστημίου ακολουθεί έναν γενικότερο πολιτικό σχεδιασμό για την μετατροπή της Αθήνας κατά κύριο λόγο σε «τουριστούπολη». Σε πολλές περιπτώσεις, ο τουρισμός παρουσιάζεται ως η μόνη παραγωγική δραστηριότητα που μπορεί να αναθερμάνει την οικονομία της πόλης. Για άλλη μια φορά αναζητείται ένας τρόπος να ανέβει η Αθήνα στις διεθνείς κατατάξεις και «να βρει επιτέλους την θέση της» στον παγκόσμιο χάρτη των πόλεων, παρά την προηγούμενη εμπειρία των Ολυμπιακών Αγώνων που (και) ως προς αυτό απέτυχαν.

Τελικά, όμως, η επιλογή και αξιολόγηση μιας πολεοδομικής παρέμβασης δεν είναι τεχνικό, αλλά κυρίως πολιτικό ζήτημα. Η πεζοδρόμηση της Πανεπιστημίου παρουσιάστηκε σε πρόσφατη ημερίδα του ΟΡΣΑ και του ΥΠΕΚΑ με τον τίτλο «Μια άλλη πόλη είναι εφικτή». Πράγματι, είναι εφικτή, όμως πρέπει να θέσουμε διαφορετικά το ερώτημα.

Ποια «άλλη» πόλη θέλουμε;

 Για να μπορούμε να ασκήσουμε ουσιαστική κριτική στις προτάσεις που ακούγονται σήμερα για την Αθήνα και να μπορούμε να προτείνουμε άλλες, πειστικές για την κοινωνία, κατευθύνσεις, πρέπει να κάνουμε σοβαρά και εκτενώς την συζήτηση του ποια «άλλη» πόλη θέλουμε. Και προφανώς η απάντηση δεν είναι μονοσήμαντη.

Υπό το πρίσμα αυτής της ερώτησης, ένα ακόμη σημείο κριτικής που μπορεί να ασκήσει κανείς στην πρόταση για την πεζοδρόμηση της Πανεπιστημίου (και το ίδιο ισχύει για κάθε άλλη παρέμβαση ανάπλασης ή πεζοδρόμησης στην πόλη) είναι ότι αυτές οι επιλογές λαμβάνονται σε κλειστά κέντρα από «τα πάνω», χωρίς να ανοίγονται στον δημόσιο διάλογο, και εν τέλει χωρίς να τίθενται ως ζητήματα επιλογής προς την κοινωνία ώστε να αξιολογήσει και να ιεραρχήσει τις ανάγκες της.

Προκλήσεις για τα κινήματα πόλης σήμερα

 Την προηγούμενη περίοδο, η διεκδίκηση πράσινων χώρων, πεζοδρόμων και ποδηλατοδρόμων ήταν ο κεντρικός άξονας συσπείρωσης και κινητοποίησης πολλών τοπικών κινημάτων στην πόλη. Και σε αυτό τον άξονα δημιουργήθηκαν δικτυώσεις με ικανότητα κινητοποίησης πόρων, ανταλλαγής πληροφόρησης και εμπειριών, ενδυνάμωσης των επιμέρους τοπικών κινήσεων και αιτημάτων.

Σίγουρα, και την επόμενη περίοδο θα υπάρξει ανάγκη για κινητοποιήσεις ενάντια στην ιδιωτικοποίηση και καταπάτηση των δημόσιων χώρων (όπως συμβαίνει ήδη στο Ελληνικό), υπέρ των δημόσιων μέσων μεταφοράς και όλων των συλλογικών εξυπηρετήσεων της ποιότητας ζωής στην πόλη. Όμως οι νεοφιλελεύθερες πολιτικές, ακόμη περισσότερο στη συγκυρία της κρίσης, επαναφέρουν με ένταση στην ατζέντα πιο «κλασικά» κοινωνικά ζητήματα, όπως η ανεργία, η φτώχεια, το ζήτημα της κατοικίας, της πρόνοιας, των κοινωνικών δικαιωμάτων.

Δεν υποστηρίζω, προφανώς, μια γενικότερη άρνηση των πεζοδρομήσεων και των αναπλάσεων. Αντίθετα, η απόδοση χώρων της πόλης στους πεζούς και τους ποδηλάτες, οι συστηματικές παρεμβάσεις στους δημόσιους χώρους για την καλυτέρευση και συντήρησή τους, καθώς και ο περιορισμός του Ι.Χ. είναι κεντρικοί άξονες μιας προοδευτικής πολιτικής για την πόλη, ιδιαίτερα στην κλίμακα της γειτονιάς.

Η κριτική για την επιλογή της πρότασης πεζοδρόμησης της Πανεπιστημίου ως «ενός νέου οράματος» για την Αθήνα σχετίζεται τόσο με την ευρύτερη συζήτηση για τις επιπτώσεις των αναπλάσεων (άνοδο των τιμών, εκδίωξη χαμηλών εισοδηματικών στρωμάτων, αποκλεισμό πολλαπλών χρήσεων κα) όταν αυτές δεν συνοδεύονται από πολιτικές μετριασμού των αρνητικών συνεπειών (έλεγχο των αξιών γης, κίνητρα και διευκολύνσεις για τις μικρομεσαίες επιχειρήσεις, στοχευμένες πολιτικές κατοικίας, ένταξη προνοιακών δομών και δημόσιων υπηρεσιών κ.ά.), όσο και με τη συγκεκριμένη επιλογή στη συγκεκριμένη συγκυρία.

Όταν όλο το προηγούμενο διάστημα το κέντρο της πόλης, αλλά και οι διάφορες ομάδες που το κατοικούν έχουν εγκαταλειφθεί σε μια διαρκή υποβάθμιση, όταν η φτώχεια αγγίζει όλο και περισσότερους ανθρώπους, η απάντηση της πολιτείας δεν μπορεί να είναι στην ίδια λογική με τις συνταγές «ανταγωνιστικότητας» που μας επιβάλλονται: ότι δηλαδή χρειαζόμαστε ένα μεγάλο έργο που θα «αλλάξει» την πόλη και θα την κάνει πιο ελκυστική, και μάλιστα σε συνδυασμό με την αποκέντρωση (απομάκρυνση/εξαφάνιση) των προνοιακών δομών από το κέντρο, χωρίς, από την άλλη, να υπάρχει μια συγκροτημένη απάντηση στα κοινωνικά προβλήματα των προσφύγων, των αστέγων, των τοξικοεξαρτημένων, των νέων φτωχών κ.ά.

Είναι στοίχημα για τα κινήματα της πόλης σήμερα –και με αυτόν τον όρο αναφέρομαι και στα νέα μητροπολιτικού τύπου κινήματα που, εκτός από χωρικά ζητήματα, διατυπώνουν αιτήματα ενάντια στην επισφαλή εργασία, υπέρ των δικαιωμάτων των μεταναστών κ.ά.– να καταφέρουν να ενώσουν τα αιτήματα που αφορούν την αναβάθμιση του δημόσιου χώρου και την ποιότητα ζωής με αιτήματα για κοινωνικές πολιτικές και υποδομές στην κατεύθυνση μιας πόλης δικαιοσύνης και αλληλεγγύης.

 Η Δήμητρα Σιατίστα είναι αρχιτέκτονας