Φύση και Αστική Δυναμική: Σχεδιάζοντας με τη φύση στην πόλη

Επιστημονικό συμπόσιο στη μνήμη της Τζένης Κοσμάκη

Τζένη Κοσμάκη

Την Παρασκευή 3 Ιουνίου, ο Τομέας Πολεοδομίας και Χωροταξίας της Σχολής Αρχιτεκτόνων Μηχανικών του ΕΜΠ διοργανώνει διεθνές επιστημονικό συμπόσιο με θέμα «Φύση και Αστική Δυναμική: Σχεδιάζοντας με τη φύση στην πόλη», προκειμένου να τιμήσει το επιστημονικό έργο της καθηγήτριας Τζένης Κοσμάκη που διακόπηκε βίαια με τον αιφνίδιο χαμό της τον Σεπτέμβριο του 2010. Όπως σημειώνουν οι οργανωτές, «επιστήμονας, δασκάλα, στέλεχος με σημαντικές ευθύνες στην οργάνωση και διοίκηση του Τομέα και της Σχολής η Τζένη Κοσμάκη, παρουσία σημαντική, οξυδερκής, ουσιαστική, με το δικό της ήρεμο και επίμονο τρόπο εντόπιζε και αναδείκνυε συστηματικά ζητήματα και έννοιες που μερικά χρόνια αργότερα έγιναν όχι μόνο επίκαιρα, αλλά και σχεδόν αυτονόητα, στην επιστημονική συζήτηση, όπως ο αστικός ιστός ως βασικό πεδίο προσέγγισης της πόλης, η ανάγκη καθιέρωσης σχεδιασμών ενδιάμεσης κλίμακας, το λανθάνον δυναμικό του πολεοδομικού περιβάλλοντος, ο συμμετοχικός και οικολογικός σχεδιασμός, η φύση στην πόλη και η έμφαση στους αστικούς υπαίθριους χώρους». Το Συμπόσιο, όπως τονίζουν «επιθυμεί να συμβάλει στην παρουσίαση και ανάδειξη των πρακτικών επέμβασης και αλληλεπίδρασης μεταξύ αστικών και φυσικών συστημάτων και της σημασίας των αστικών υπαίθριων χώρων για τη βιωσιμότητα των σύγχρονων πόλεων. Μια συζήτηση εξαιρετικά επίκαιρη ως προς την τρέχουσα πολιτική αναπλάσεων στο κέντρο της Αθήνας καθώς και τη διερεύνηση των δυνατοτήτων εφαρμογής, γενικότερα, στην ελληνική πόλη».

Με την ευκαιρία αυτού του σημαντικού συμποσίου, στο οποίο μετέχουν διεθνούς κύρους έλληνες και ξένοι αρχιτέκτονες (όπως ο J. Beinart, ο P. Ceccarelli, η A. Vernez-Moudon), μιλήσαμε με τον αρχιτέκτονα πολεοδόμο Δημήτρη Λουκόπουλο και την επίκουρη καθηγήτρια της Αρχιτεκτονικής Ελένη Χανιώτου, μέλη της οργανωτικής επιτροπής.

ΕΝΘΕΜΑΤΑ

Σχεδιάζοντας με τη φύση στην πόλη

του Δημήτρη Κ. Λουκόπουλου

«Σχεδιάζοντας με τη Φύση στην πόλη» σημαίνει ότι προσπαθούμε να ενσωματώσουμε στον αστικό σχεδιασμό τους ίδιους τους φυσικούς μηχανισμούς, μάλλον, παρά μεμονωμένα φυσικά στοιχεία. Εγκαταλείπουμε, το πιο απλό παράδειγμα, τη λογική του μεμονωμένου άλσους ή πάρκου και επιδιώκουμε τη δημιουργία ενός δικτύου αστικού και περιαστικού πρασίνου. Η έκταση και η συνέχεια αυτού του δικτύου ευνοούν την ανάπτυξη «ζωντανών» οικοσυστημάτων που, με τη σειρά τους, παρέχουν τη μέγιστη δυνατή ωφέλεια στους κατοίκους των πόλεων: θερμική άνεση, ευκαιρίες αναψυχής, αισθητικής απόλαυσης… Δεν είναι λοιπόν μόνο πρόβλημα απόκρισης σε ποσοτικές προδιαγραφές (τόσα τ.μ./κάτοικο) αλλά κυρίως διατήρησης ενός φυσικού μηχανισμού συνυφασμένου με τη ζωή.

Τα ποτάμια και οι χείμαρροι; Από τη φύση τους αποτελούν δίκτυα. Δεν είναι μόνο ότι διασφαλίζουν την απορροή και μας προστατεύουν από την πλημμύρα. Κατά μήκος τους υπάρχει υγρασία, και επομένως κατάλληλες συνθήκες για ανάπτυξη βλάστησης, και ακόμα ευνοούν την κυκλοφορία του ανέμου, τον «εξαερισμό» της πόλης που βοηθάει στον έλεγχο των θερμοκρασιών και της ατμοσφαιρικής ρύπανσης. Τα δίκτυα λοιπόν αλληλοκαλύπτονται σε μεγάλο βαθμό και μπορούν να εξυπηρετούν ταυτόχρονα περισσότερους από έναν σκοπούς. Γιατί να μην τα αξιοποιήσουμε;

Η αστικοποίηση μιας περιοχής δεν σημαίνει ότι τα στοιχεία και οι μηχανισμοί της φύσης που λειτουργούν στην επικράτεια της πρέπει να αφανιστούν, ούτε όμως και να αποτελέσουν εμπόδιο για την ανάπτυξη της πόλης. Πόλη και Φύση μπορεί να συνυπάρξουν κάτω από όρους. Αυτή η τάση στον σχεδιασμό, που αναπτύσσεται χρόνια τώρα (θα μπορούσαμε να την ονομάσουμε «οικολογική προσέγγιση του σχεδιασμού», αν η λέξη δεν είχε ακυρωθεί από την υπέρμετρη χρήση της) προχωράει πέρα από τη συμβατική οπτική, ότι πρέπει να έχουμε πολύ πράσινο, τόσα ποσοστά, μας λείπει ένα πάρκο εδώ και να διατηρήσουμε ανοικτό ένα ρέμα εκεί. Αυτό είναι το ζητούμενο του συμποσίου: να προσεγγίσουμε τα πράγματα βαθύτερα, στο επίπεδο των ίδιων των μηχανισμών της φύσης.

Ναι, κλασικό πρόβλημα όλων των ελληνικών πόλεων είναι ότι έχουν σκεπαστεί όλα τους τα ρέματα, ακόμα και ποταμοί. Τα τελευταία χρόνια, σε όλο τον κόσμο, παρατηρούμε την τάση, σε υπάρχουσες πόλεις όπου ποτάμια ή ρέματα είχαν καλυφθεί και μετατραπεί είτε σε κεντρικούς δρόμους ιστορικών κέντρων είτε σε αυτοκινητόδρομους, να καταργούνται τα τεχνικά έργα και να αποκαθίσταται το φυσικό στοιχείο. Ένα παράδειγμα είναι ο ποταμός Αάρχους της ομώνυμης πόλης της Δανίας, που είχε μετατραπεί στον κεντρικό δρόμο της πόλης: αποκαλύφθηκε πρόσφατα και έγινε ξανά ποτάμι. Στη Σεούλ, πάλι, ένας χείμαρρος, ένας αντίστοιχος «Κηφισσός», είχε γίνει αυτοκινητόδρομος, με διώροφη κυκλοφορία. Ξηλώθηκαν τα πάντα και έγινε πάλι ρέμα — σε συνδυασμό με επανασχεδιασμό στο σύστημα μεταφορών, ενίσχυση των μέσων μαζικής μεταφοράς, αναδιάταξη του οικιστικού ιστού.

Βέβαια, όλα αυτά συνεπάγονται και αλλαγές στον τρόπο ζωής, ένα νέο αστικό πολιτισμό που θα σέβεται τις αξίες της φύσης. Ίσως η ευρύτερη αναθεώρηση των αξιών που αναπόφευκτα θα προκύψει μέσα από την κρίση να αποτελεί μια ευκαιρία και για αυτό. Αρκεί να το επιδιώξουμε ενσυνείδητα και συστηματικά.

Η έννοια του δικτύου

της Ελένης Χανιώτου

O τίτλος του συνεδρίου, «Σχεδιάζοντας με τη φύση την πόλη», είναι το θέμα με το οποίο ασχολούνταν η Τζένη Κοσμάκη. Είχα δουλέψει μαζί της στο μάθημα που έκανε πάνω στη σχέση φύσης και πόλης, ένα θέμα εξαιρετικά επίκαιρο, σε διεθνές επίπεδο: Πώς θα «επανέλθει» η φύση στην πόλη, η θεώρηση της φύσης εν συνόλω, και όχι ως καλλωπιστικό στοιχείο που απλά «προστίθεται» στον αστικό χώρο.

Εδώ και δεκαετίες, οι «χωρικοί» επιστήμονες χρησιμοποιούν την έννοια του δικτύου, για την οργάνωση και διαχείριση του χώρου. Δηλαδή, μέσα από μια συνολική θεώρηση, οργανώνεται, κάθε φορά, ένα συγκεκριμένο κομμάτι. Αυτή είναι η χρήση της έννοιας του δικτύου, δηλαδή η συνολικά θεωρημένη αλληλοσύνδεση και αλληλοσυσχέτιση των κόμβων, των τόπων. Εξού, λ.χ., και τα «δίκτυα των πράσινων χώρων». Η δημιουργία ενός πάρκου κάπου, μπορεί να βοηθάει τοπικά, όχι απαραίτητα συνολικά. Αν πάρουμε για παράδειγμα την Αθήνα, θα έπρεπε να εξετάσουμε συνολικά ποιοι και πόσοι είναι οι πράσινοι χώροι, αν και πώς λειτουργούν μεταξύ τους, ποια θα έπρεπε να είναι η χωρική κατανομή τους για να λειτουργούν ως σύνολο, για να «συνδεθούν» αποτελεσματικότερα μεταξύ τους — πώς δηλαδή από ένα πάτσγουορκ με σπασμένα κομμάτια θα αποτελέσουν ένα σύνολο, όπου όλοι μαζί θα συλλειτουργούν. Θυμάμαι, εδώ, ο όρος που χρησιμοποιούσε η Τζένη Κοσμάκη –εξαιρετικά εύστοχος– για να αποδώσει το χαρακτήρα αυτού του συνόλου, είναι το «πολυσύνθετο» και όχι το «δύσκολο» ή «περίπλοκο».

Ο προβληματισμός, για τη σχέση φύσης και πόλης, πολύ έντονος διεθνώς, έχει αναπτυχθεί τα τελευταία χρόνια και στην Ελλάδα, μια από τις μικρότερες χώρες της Ευρώπης, σαν επιφάνεια, σαν πληθυσμός, μια από τις πιο ορεινές, αλλά με σημαντική βιοποικιλότητα σε σχέση με την επιφάνειά της. Σίγουρα, υπάρχει ο αστικός υδροκεφαλισμός της Αθήνας, αλλά η υπόλοιπη χώρα δεν έχει αστικοποιηθεί ακόμη, έχει διατηρήσει πολλά φυσικά στοιχεία, σε αντίθεση με άλλες περισσότερο αστικοποιημένες χώρες. Έτσι, η φύση στην Ελλάδα είναι, και πρέπει να είναι, πρωτεύον θέμα.

ΤΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΤΟΥ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ

Παρασκευή, 3 Ιουνίου 2011

ΕΜΠ, Κτίριο Αβέρωφ, Συγκρότημα Πατησίων

Εναρκτήρια συνεδρία (11.00-11.40). Χαιρετισμοί: Εκπρόσωπος Πρυτανείας ΕΜΠ, Σπύρος Ραυτόπουλος (Πρόεδρος Σχολής Αρχιτεκτόνων Μηχανικών ΕΜΠ), Σοφία Αυγερινού Κολώνια (Διευθύντρια Τομέα Πολεοδομίας και Χωροταξίας Σχολής Αρχιτεκτόνων Μηχανικών ΕΜΠ). Μαρία Μαντουβάλου (ΕΜΠ): Εμπειρίες συνεργασίας στη διδασκαλία του αστικού σχεδιασμού στη Σχολή Αρχιτεκτόνων.

1η Συνεδρία: Θεωρητικές προσεγγίσεις της σχέσης φύσης και αστικών δυναμικών (11.40-13.40). Ομιλητές: Δημήτρης Φατούρος (ΑΠΘ): Η απώλεια της φύσης. Σάββας Κονταράτος (ΑΣΚΤ): Έννοιες της φύσης στη θεωρία και πρακτική του αστικού σχεδιασμού. Δημήτρης Μαρίνος Κουρής (ΕΜΠ): Το φυσικό περιβάλλον ως όχημα για την εφαρμογή της διεπιστημονικότητας στην πράξη. Julian Beinart (MIT), κεντρικός ομιλητής: Οι μεταβαλλόμενοι ρόλοι της φύσης σε συνθήκες δυναμικής αστικότητας

2η Συνεδρία: Πρακτικές περιβαλλοντικού αστικού σχεδιασμού (14.20-16.00). Ομιλητές: Paolo Ceccarelli (Πανεπιστήμιο της Ferrara): Επανακαλύπτοντας το ρόλο της φύσης στη συγκρότηση των πόλεων: Μελέτες περίπτωσης από διαφορετικές γεωγραφικές περιοχές και πολιτισμούς. Αθανάσιος Αραβαντινός (ΕΜΠ): Ανάγκη ανασχεδιασμού των υπαιθρίων χώρων στην ελληνική πόλη. Νίκος Καλογήρου (ΑΠΘ): Προσεγγίσεις περιβαλλοντικού αστικού σχεδιασμού στη Θεσσαλονίκη.

3η Συνεδρία: Τοπίο και Αστικός Σχεδιασμός (16.25-18.00) Ομιλητές: Anne Vernez-Moudon (Πανεπιστήμιο Washington, Seattle): Η πολεοδομία σε αριθμούς: Στοιχεία του χτισμένου περιβάλλοντος και μορφές οργάνωσης γειτονιάς που υποστηρίζουν το περπάτημα. Θάνος Παγώνης (ΕΜΠ): Η φύση ως εργαλείο στρατηγικού σχεδιασμού του αστικού χώρου. Πανίτα Καραμανέα (Πολυτεχνείο Κρήτης): Μεθοδολογικές παρατηρήσεις για τη διδασκαλία του τοπίου στις σπουδές των αρχιτεκτόνων. Αγγελική Παππά (αρχιτέκτων): Η Παιδική Χαρά στο Χολαργό και ο επανασχεδιασμός κεντρικών υπαίθριων χώρων στα Ιωάννινα.

Καταληκτική Συνεδρία (18.00-20.00). Στρογγυλό Τραπέζι. Συμμετέχοντες: J. Beinart, P. Ceccarelli, A. Vernez-Moudon, Σ. Κονταράτος, N. Καλογήρου. Συντονιστής: Δ. Καρύδης (ΕΜΠ)

 

Διοργάνωση: Τομέας Πολεοδομίας και Χωροταξίας της Σχολής Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, του ΕΜΠ. Το Συνέδριο γίνεται στην Αίθουσα Τελετών «Λύσσανδρος Καυταντζόγλου».