Η Αριστερά και η αξία του δημοκρατικού πατριωτισμού

του Στέφανου Δημητρίου

Bάλιας Σεμερτζίδης, «Συνεδρίαση αυτοδίοικησης στα Άγραφα», 1944-1945

Η κατασκευή ενός προβλήματος: είναι ο ΣΥΡΙΖΑ το νέο ΠΑΣΟΚ;

Ο ΣΥΡΙΖΑ εγκαλείται ότι μεταλλάσσεται σε «νέο ΠΑΣΟΚ». Αφορμή, η αξιόλογη πρωτοβουλία του «Νέου Αγωνιστή» να οργανώσει συγκέντρωση με θέμα αν ισχύει σήμερα το τρίπτυχο: Εθνική Ανεξαρτησία – Λαϊκή Κυριαρχία – Κοινωνική Απελευθέρωση. Η αιτίαση είναι άδικη, διότι η επεξεργασία του δημοκρατικού σοσιαλισμού, η οποία αναγκαίως περιλαμβάνει το ανωτέρω τρίπτυχο, υπερβαίνει κατά πολύ τη διακήρυξη της 3^ης Σεπτέμβρη. Η τελευταία προέταξε αυτές τις αρχές ως σύνθημα ικανό να οδηγήσει στη δήωση των ιδεών και των αξιών της Αριστεράς, ώστε το –ενίοτε εξιδανικευόμενο σήμερα– ΠΑΣΟΚ του ’74-’81 να εφορμήσει προς την εξουσία, για να το εγκαταλείψει αμέσως. Μετά, ασχολήθηκε με το βάψιμο, δηλαδή πώς θα βάψει πράσινο το μαύρο πελατειακό κράτος, που δημιούργησε η μεταπολεμική, δωσιλογική Δεξιά. Το ΠΑΣΟΚ διετήρησε όλα τα πελατειακά γνωρίσματα του κράτους, συχνά τονίζοντάς τα. Γι’ αυτό ούτε υπήρξε ούτε μπορεί να υπάρξει θεωρητική επεξεργασία για τον δημοκρατικό σοσιαλισμό που να περιλαμβάνει τις πομπώδεις διακηρύξεις του ΠΑΣΟΚ. Το ΠΑΣΟΚ απαξίωσε όχι μόνο τη συστηματική θεωρητική επεξεργασία αλλά και τον στοιχειώδη σχετικό προβληματισμό. Δεν χρειάζεται, άλλωστε, παρόμοιος προβληματισμός ούτε, βεβαίως, η συστηματική επεξεργασία προβλημάτων και εννοιών, για να μπορεί να λέει κάποιος «Μάλιστα, κ. πρόεδρε».

Αυτό το τρίπτυχο, όπως θα προσπαθήσω να δείξω, συγκροτεί την έννοια του δημοκρατικού πατριωτισμού και, μάλιστα, είναι ανιχνεύσιμο στην παράδοση του φιλελεύθερου και δημοκρατικού συνταγματισμού της Ελληνικής Επανάστασης. Το άρθρο 36 του Συντάγματος της Τροιζήνας, το 1827, κατοχυρώνει τη φιλελεύθερη διάκριση των εξουσιών, ενώ το άρθρο 5 τη λαϊκή κυριαρχία ως βάθρο του δημοκρατικού συνταγματισμού. Σε αυτό το άρθρο, ορίζεται ότι η συντακτική εξουσία απορρέει από την κυριαρχία η οποία ανευρίσκεται στο έθνος. Έτσι, συντίθενται οι δύο παραδόσεις, με τον δημοκρατικό συνταγματισμό να αποτελεί υπερκείμενη έννοια και αξία. Διακρίνονται όμως και στην κορύφωση αυτής της παράδοσης, το ΕΑΜ. Είναι δηλωτικό της συνέχειας το άρθρο 2 του πρώτου ψηφίσματος της ΠΕΕΑ, στο οποίο αναγράφεται ότι «όλες οι εξουσίες πηγάζουν από τον λαό και ασκούνται από τον λαό». Το ΕΑΜ ήταν η σύγχρονη διατράνωση της λαϊκής κυριαρχίας και του δημοκρατικού πατριωτικού φρονήματος, που συνδύαζε την εθνική με την κοινωνική απελευθέρωση.

Εφόσον, λοιπόν, ο ΣΥΡΙΖΑ αναδέχεται την παράδοση του δημοκρατικού πατριωτισμού, τότε αξίζει να πορευτούμε μαζί του –και ως μέλη του– στην πορεία για τη δημοκρατική παράταξη της Αριστεράς, η οποία, εδραζόμενη στο ανωτέρω αξιακό τρίπτυχο, θα αποτελέσει φορέα των ιδεών και των αξιών του δημοκρατικού σοσιαλισμού. Ο τελευταίος δεν νοείται χωρίς αναφορά στις ανωτέρω αρχές. Ο ΣΥΡΙΖΑ μπορεί να γίνει ο φορέας του νέου πατριωτισμού, καθώς και του αναπροσδιορισμού της σημασίας του ενεργού – μαχόμενου για τη δημοκρατία, την ανόρθωση της πατρίδας και της κοινωνίας– πολίτη. Πρόκειται για τη νεωτερική ιδέα του πολίτη, την οποία ανέδειξε ο ρεπουμπλικανισμός της Γαλλικής Επανάστασης και υιοθέτησε ο δημοκρατικός συνταγματισμός της Ελληνικής Επανάστασης και του ΕΑΜ. Η αξία του δημοκρατικού πατριωτισμού, εκφραζόμενη μέσα από αυτό το τρίπτυχο, όπως αποκρυσταλλώθηκε στο πατριωτικό φρόνημα του ΕΑΜ και της ΕΔΑ, μπορεί να αποτελέσει τον πυρήνα ενός νέου και απολύτως αναγκαίου εθνικού φρονήματος. Ενός φρονήματος που θα περιλαμβάνει τις έννοιες «έθνος» και «λαός» με την πολιτική σημασία που τους προσέδωσε η παράδοση της πολιτικής νεωτερικότητας και του Διαφωτισμού. Είναι το νέο πατριωτικό φρόνημα, σύστοιχο του ευρωπαϊσμού μας, από το οποίο πρέπει να διαπνέεται το έργο της ανασυγκρότησης της χώρας.

Δημοκρατικός πατριωτισμός: Από τον φιλελεύθερο στον δημοκρατικό συνταγματισμό

Ο δημοκρατικός πατριωτισμός είναι ρεπουμπλικανική αξία προκύψασα από την ανωτέρω εξέλιξη. Για να αποσαφηνιστεί αυτό, πρέπει να θυμηθούμε τις προϋποθέσεις της πολιτικής μας ύπαρξης: την Ελληνική Επανάσταση. Η Επανάσταση απετέλεσε το θεμελιώδες συγκροτητικό γεγονός για την εθνική-πολιτική μας υπόσταση και ταυτότητα. Με το Σύνταγμά της, το αρτιγέννητο εθνικό κράτος δήλωσε την ύπαρξή του στους πολίτες του, οι οποίοι, μέσω αυτού, κατέστησαν υποκείμενα στα οποία μπορεί να κατηγορείται η ιδιότητα «πολίτης» ως συμφυές, ανεξάλειπτο γνώρισμα της πολιτικής τους αυτοτέλειας. Το επαναστατικό Σύνταγμα θεμελιώνει τη διάκριση των εξουσιών ως αρχή του φιλελευθερισμού του, αλλά και ως αποτρεπτικό μέσο κάθε κρατικής αυθαιρεσίας και απειλής των ατομικών ελευθεριών. Ο φιλελεύθερος συνταγματισμός, όμως, μη δυνάμενος να εκφράσει τα ριζοσπαστικά, ιστορικά αιτήματα της ισότιμης συμμετοχής όλων στη λήψη των πολιτικών αποφάσεων, εξελίσσεται σε δημοκρατικό συνταγματισμό. Ο δημοκρατικός συνταγματισμός περιλαμβάνει και τον φιλελεύθερο, και έτσι αναδεικνύεται ο δημοκρατικός πατριωτισμός. Αυτός δεν μπορεί να ορισθεί χωρίς ουσιώδη αναφορά στις έννοιες «λαός» και «έθνος».

Για τη θεωρία της δημοκρατίας, οι προαναφερθείσες έννοιες έχουν μόνο πολιτική σημασία, και με αυτή χρησιμοποιούνται στα επαναστατικά Συντάγματα, όπως, με αυτή τη σημασία, συγκροτούν τον πυρήνα του δημοκρατικού πατριωτισμού. Με την ίδια σημασία, η Ελληνική Επανάσταση συγκροτεί την έννοια «έθνος» ως πολιτική ενότητα διά της οποίας οι εθνικές συνελεύσεις άσκησαν συντακτική εξουσία. Τα μέλη της πολιτικής ενότητας του έθνους μόνο μέσα σε αυτήν –και μέσω αυτής– επέτυχαν να αναγνωριστούν ως υποκείμενα ίσων δικαιωμάτων και ελευθεριών. Κατ’ αυτή τη σημασία του έθνους, ο δημοκρατικός πατριωτισμός είναι εθνικός. Αυτή η σημασία των δύο εννοιών μπορεί να μας εξηγήσει ότι ο λαός γίνεται εξουσία, μέσω της ολοκλήρωσης της κυριαρχίας, όταν ο ίδιος γίνεται κυρίαρχος. Η έννοια «λαός» έχει δημοκρατική σημασία. Εκφράζει την ενότητα ίσων πολιτικών υποκειμένων της φιλελεύθερης και, κυρίως, της δημοκρατικής συνταγματικής παράδοσης. Το ελληνικό επαναστατικό Σύνταγμα υπήρξε πράξη καθιδρυτική της δημοκρατικής πολιτείας και της, εντός αυτής, θεμελίωσης ατομικών ελευθεριών και δικαιωμάτων και, κυρίως, της κανονιστικώς υπερέχουσας έννοιας του πολιτικού δικαιώματος. Είναι έννοιες σημαντικές και για τη διάκριση πολιτεύματος και κράτους, εφόσον η δημοκρατία είναι πολίτευμα που όχι μόνο δεν ταυτίζεται με το κράτος, αλλά μπορεί και να συγκρούεται μαζί του. Η δημοκρατία ως πολίτευμα υπερβαίνει το κράτος. Όσοι υπερασπιζόμαστε τον δημοκρατικό σοσιαλισμό χρειάζεται να υπερασπιστούμε τον δημοκρατικό πατριωτισμό, όπως χρειαζόμαστε και μια ρεπουμπλικανική θεωρία της δημοκρατίας, ικανή να διαλέγεται εξίσου με τον πολιτικό φιλελευθερισμό και τον κριτικό μαρξισμό, ώστε ο προσδιορισμός «δημοκρατικός» του σοσιαλισμού να έχει συγκεκριμένη σημασία.

Το πολιτικό καθήκον της Αριστεράς: να μας καλέσει να εκτελέσουμε το δημοκρατικό, πατριωτικό μας καθήκον.

Ποιο μπορεί να είναι αυτό το καθήκον, σήμερα; Ο λαός μας αντιμετωπίζει τον κίνδυνο της καταβαράθρωσης. Η εθνική και λαϊκή κυριαρχία περιορίζονται, ενώ η εξωτερική κυριαρχία δεν υφίσταται. Το καθήκον μας είναι αυτό που ορίζεται από το άρθρο 120 (πρώην 114) του Συντάγματος.[1] Οι συνέπειες της ασκούμενης πολιτικής κοστίζουν βαριά στο δημοκρατικό μας πολίτευμα. Όταν προσβάλλονται η λαϊκή κυριαρχία και η δημοκρατική αρχή, προσβάλλεται και η συνταγματική αξιοπρέπεια των πολιτών. Προσβάλλεται η πολιτική τους αξιοπρέπεια και, σύμφωνα με τον πολιτικό καθορισμό του έθνους, η ίδια η εθνική αξιοπρέπεια. Ο ευρωπαϊσμός μας έχει αξιακά γνωρίσματα και, ως εκ τούτου, πρέπει να είναι σηματωρός της πορείας προς μια Ευρώπη της αλληλεγγύης και της ίσης αναγνώρισης. Δεν είναι δυνατό να διανύσουμε αυτή την πορεία χωρίς εθνική-πολιτική αξιοπρέπεια, χωρίς την αξιοπρέπεια που εγγυάται ο αναγκαίος –και αμφισβητούμενος, πλέον– δημοκρατικός αυτοκαθορισμός του λαού ως εγγυητική προϋπόθεση της ίδιας της δημοκρατικής αρχής. Ο δημοκρατικός πατριωτισμός μας δεν μπορεί να ανέχεται την εξαθλίωση μέγιστου μέρους της κοινωνίας ούτε να παραβλέπει τον περιορισμό της δημοκρατικής αρχής. Σε λίγο, οι νομικοί-εργατολόγοι δεν θα έχουν αντικείμενο, εφόσον η εργατική νομοθεσία δεν ρυθμίζει πλέον τίποτε. Το ισχύον πολιτικό-πελατειακό σύστημα, που αρνείται τη δίκαιη φορολογική μεταρρύθμιση, ανέχεται ιταμώς να υποχωρούν η εθνική και λαϊκή κυριαρχία και το δημόσιο συμφέρον χάριν επιβολής άδικης λιτότητας σε βάρος των πολλών. Η δημοκρατική μεταρρύθμιση του κράτους είναι όρος επιβίωσης, αλλά δεν μπορεί να γίνει σε συνθήκες εξαθλίωσης. Σε τέτοιες συνθήκες, οι λαοί μετατρέπονται σε ανδράποδα. Οι δημοκρατίες δεν μακροημερεύουν με ανδράποδα. Ο δημοκρατικός αυτοκαθορισμός του λαού χρειάζεται πρωτίστως έναν αξιοπρεπή λαό. Χρειάζεται νέο πατριωτικό φρόνημα. Η Αριστερά είναι μεγάλη πατριωτική δύναμη. Το απέδειξε με την εθελόθυτη, πολυαίμακτη συνεισφορά της, όταν κατέστη στυλοβάτης της πατριωτικής και πολιτικής αξιοπρέπειας του λαού μας για την απελευθέρωση της πατρίδας. Χρωστάμε σ’ αυτήν την πατρίδα. Αυτό πρέπει να πράξει και πάλι η Αριστερά. Πρέπει να θυμηθεί την πατριωτική, εθνική και κοινωνική συνεισφορά της. Πρέπει να προφέρει ξανά το όνομα του Σουκατζίδη, με την ίδια υπερηφάνεια, με την ίδια συνέπεια.

Ο Στέφανος Δημητρίου διδάσκει πολιτική και ηθική φιλοσοφία στον Τομέα Φιλοσοφίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων.

[1] Το Σύνταγμα της Τροιζήνας περιελάμβανε ψήφισμα στο οποίο αναφερόταν ρητώς ότι η τήρηση του Συντάγματος επαφίεται στον πατριωτισμό των Ελλήνων. Εκεί γίνεται, πρώτη φορά, η σύνδεση της τήρησης του Συντάγματος με τον δημοκρατικό πατριωτισμό των πολιτών. Τη σημαντική επισήμανση την οφείλω στον εξαιρετικό φίλο και εκλεκτό συνταγματολόγο Χρήστο Παπαστυλιανό.