Πώς προσμετράται η αντιδημοτικότητα της «τηλεοπτικής αγοραφοβίας»;

 του Παναγιώτη Νούτσου

Από τις εκδόσεις Παπαζήση κυκλοφορεί, αυτές τις μέρες το βιβλίο του Παναγιώτη Νούτσου «Επινοώντας αντίδοτα». Δημοσιεύουμε, σήμερα, ένα χαρακτηριστικό απόσπασμα.

Εδώ και δυόμισι δεκαετίες εισήγαγα τον όρο «πολιτική αγοραφοβία». Επιδιώκω έτσι να προσδιορίσω το είδος της χειραγώ­γησης και συναφώς να καθορίσω τα αίτια της που υφίσταται η προσωπική ζωή μέσω των μηχανισμών υποβολής της εξουσίας. Η συμβολική βία που ασκείται, ας το επαναλάβω, επιμερίζεται σε δύο αλληλένδετες διεργασίες. Από τη μία πρόκειται για την αδυναμία μας να βγούμε μόνοι μας στο δρόμο και επομένως να βρούμε μόνοι μας το δρόμο. Από την άλλη αφορά την ανάγκη, εφόσον ο συνεχής εγκλεισμός εγκυμονεί απροσδόκητους κινδύνους, ενός οδηγού στα βήματα μας, με τα οποία δημοσιοποιούμε στάσεις και αποφάσεις.

Η «αγορά», που είναι το κομβικό σημείο αναφοράς, και η απουσία πρόσβασης στους εξουσιαστικούς της μηχανισμούς δεν εξυπο­νοεί απλώς τη σύμπτυξη οικονομικού και πολιτικού πεδίου. Επίσης, συνέλκει τις σημαίνουσες πρακτικές της συμπεριφοράς των μετόχων της που με ποικίλες διασταυρώσεις επικοινωνούν. Στα παραδείγματα τέτοιων πλεγμάτων αναστολών και συνάμα χειραγωγήσεων ανήκει η πολιτική αντιμετώπιση του ανθρώπινου σώματος, η εκπαίδευση ως διαδικασία κοινωνικής ένταξης, οι σχέσεις των δύο φύλων, η τριβή της κομματικής ένταξης, η επιβολή των «ειδικών» της επιστημονικής γνώσης κτλ.

Η διάχυση αυτού του «αγοραφοβικού» πλαισίου της συμπεριφο­ράς δε συνεπάγεται την υποκατάσταση της κρατικής εξουσίας, αλλά την ενίσχυση της. Γιατί συχνά θεωρητικοί της εξουσίας βαυκαλίζονται με την ιδέα ότι μπορούν να περιορίζονται, στις αναλύσεις τους, σε ό,τι φαίνεται να διακρίνουν εκτός του πεδίου της εξουσίας. Μάλιστα μ’ αυτόν τον τρόπο θεώρησης των πολιτικών πραγμάτων αφήνουν ανέγγιχτο τον καθαυτό πυρήνα και τις εξακτινώσεις του κράτους, δηλαδή το μονοπώλιο της έννομης τάξης και τις συναφείς κύριες λειτουργίες του. Με την ψευδαίσθηση μάλιστα ότι τα σύγχρονα κράτη έχουν καταστεί «πορώδη», δηλαδή ότι «μπάζουν» από πολλές τρύπες, παρακάμπτονται οι συγκεκριμένοι εξουσιαστικοί τους μηχανισμοί, στο όνομα μιας διαχεόμενης, εκ των κάτω, αθέατης εξουσίας που θα μπορούσε να εκληφθεί και ως «παρα-εξουσία».

Πώς τέμνεται η «τηλεξουσία», ως «τετάρτη» δήθεν εξουσία, με την υπάρχουσα κρατική εξουσία; Από μια άποψη η «τηλεξουσία» αποτελεί πια τον κυριότερο μηχανισμό διάχυσης της αγοραφοβικής πολιτικής του σημερινού κράτους. Με την ιδιοτυπία του «μέσου» υποβάλλεται η εικόνα του μονοπωλίου των κριτηρίων αρμοδιότητας για το σύνολο των ζητημάτων της κοινωνικής και πολιτικής ζωής. Απ’ αυτήν την πρακτική προκύπτει η βεβαιότητα της αυθυπαρξίας του «μέσου» που φαίνεται να διαθέτει την ικανότητα μετατροπής του «φαινομένου» στην οθόνη σε «ουσία» των πραγμάτων και το αντίστροφο.

Για τους ιδιοκτήτες μιας τηλεοπτικής οθόνης και για κάποιους από τους «αστέρες» της, που μετρούν το ύψος τους με την τηλεθέαση, επιδιώκεται να αναχθούν σε «εθνικό» τηλεοπτικό εγχειρί­διο και συνακόλουθα σε ιδιόνομο μηχανισμό πολιτισμικής ηγεμονίας. Εδώ ακριβώς βρίσκεται το σημείο τριβής και ενδεχόμενης «συναλλαγής» με την κρατική εξουσία. Δηλαδή, μπορεί να αναπτυχθεί ένα δούναι-λαβείν αμοιβαία επωφελές. Ποιο είναι το όπλο της «τηλεξουσίας» που καθιστά περισσότερο τελεσφόρα από την πλευρά της τη συναλλαγή; Ό,τι θα ονόμαζα «τηλεοπτική αγοραφοβία».

Ειδικότερα, κατά τις τελευταίες δεκαετίες η διάδοση των «μέσων μαζικής επικοινωνίας» και πρώτιστα της τηλεόρασης, που εισχώρησε σε όλα τα σπίτια και τα καφενεία του πιο μικρού χωριού, μορφοποίησε νέους κώδικες συμπεριφοράς, ισχυροποίησε στερεότυ­πα και καθόρισε στάσεις, με αναλώσιμα συμβολικά αγαθά που παράγονται στους κόλπους του υπάρχοντος καταναλωτικού καπιταλισμού. Έτσι η «τηλεξουσία» ε­ξελίχθηκε σε νέο δραστικό κέντρο των αναστολών και των χειραγωγήσεων. Για τούτο άλλωστε η τηλεοπτική βιομηχανία δεν δυσκολεύτηκε πολύ για να «πείσει» Ινστιτούτα Γενετικής Συμπεριφοράς να αποφανθούν ότι οι συνθήκες τηλεθέασης είναι εγγεγραμμένες στα ανθρώπινα γονίδια…

Τι θα μπορούσε να προκαλεί, ως προς τους εκπροσώπους της κρατικής εξουσίας, το φόβο της «αγοράς» και της δημοσίευσης που θα ενείχε γνωρίσματα ανοιχτής διαπόμπευσης; Η «διπλή» τους ζωή, είτε με την «κανονικότητα» είτε με την «ιδιαιτερότητα» του φύλου. Επομένως, ό,τι θα φαινόταν να αντιστρατεύεται τον «κοινό νου» και τον «μέσο πολίτη» που είναι ο παραλήπτης των εκπομπών ενός «εθνικού» τηλεοπτικού εγχειριδίου. Ο εκβιασμός, λοιπόν, αφορά τη θραύση της «πανοπλίας» που περιέβαλλε όσους και όσες υποκρίνονται ρόλους που δε διαθέτουν. Δηλαδή, μέσα σε μια στιγμή να χάσουν το πέπλο που επιμελώς απέκρυπτε την ιδιόλεκτο της προσωπικότητάς τους. Κοντολογίς, ό,τι συνιστούσε «προσωπικό δεδομένο» και δεν αποτελούσε αντικείμενο των διαχειριστών της «κοινής γνώμης» και της «ηθικής» της. «Αντίδοτα» από την ανάποδη, όταν μάλιστα η «κυβερνησιμότητα» σημαίνει να συγκροτείς το «ενδεχόμενο πεδίο δραστηριότητας» πολλών άλλων. Με τα «ψώνια» να ξεφυτρώνουν ως «ιστοσελιδοκράτες» και για τούτο να απαιτούνται «antidotes sans horaires»…

 

 

 

_____________

Ο Παναγιώτης Νούτσος διδάσκει κοινωνική και πολιτική φιλοσοφία στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων.