H δυσπιστία του Τζο Ράιτ απέναντι στη μεγάλη αφήγηση του Έρωτα;
της Ελένης Ανδριάκαινα
Άννα Καρένινα (1873-77) — ένας φανατικός έρωτας. Η ιστορία μιας παντρεμένης γυναίκας. Μια μητέρα που δεν ερωτεύεται τον μοναχογιό της, αλλά τον εραστή της. Αναζητά το απόλυτο στον έρωτα. Υποφέρει από αβεβαιότητα. Λύτρωση και σωτηρία βρίσκει στον θάνατο.
Άννα Καρένινα — το κυνήγι της ολοκληρωτικής ευτυχίας στο μεταίχμιο μιας μεγάλης ιστορικής μεταβολής. Μια Ρωσία που αλλάζει και εκσυγχρονίζεται, καθώς υποδέχεται τις νεοτερικές αντιλήψεις για τη ζωή και τη δυνατότητα των ανθρώπων να επιλέγουν, να αψηφούν την παράδοση, να πηγαίνουν κόντρα στις κοινωνικές συμβάσεις, να αλλάζουν τον εαυτό τους και τον κόσμο.
Άννα Καρένινα — η επιδίωξη του απόλυτου σε μια εποχή όπου ό,τι είναι σταθερό εξανεμίζεται και ό,τι είναι ιερό βεβηλώνεται. Mια υπόσχεση ευτυχίας καταλήγει σε δυστυχία. Οι ονειροπόλοι διαψεύδονται, το όνειρο μετατρέπεται σε εφιάλτη. Και οι συνετοί; Άραγε αυτοί καταφέρνουν να ζήσουν χωρίς αμφιβολίες και ασύμβατες επιθυμίες;
***
Ο Τολστόι σκηνοθετεί το δράμα της Άννα και αποδίδει με λεπτότητα και δικαιοσύνη όλες τις αποχρώσεις της εμπειρίας: το πάθος και τον δισταγμό, την επιθυμία και τους κοινωνικούς κανόνες, την παραδοσιακή καθημερινότητα και τη ραγδαία αποδιάρθρωσή της, την ελευθερία της πόλης και το αίσθημα της αλλοτρίωσης, την ανάγκη της πίστης και τη διάψευσή της, το βίωμα της διαρκούς αβεβαιότητας και αμφιβολίας, τη γνωστή νεοτερική δυσφορία.
Ο Τολστόι ψηλαφεί την ανάδυση της εξατομίκευσης και της μοντέρνας υποκειμενικότητας. Δείχνει την ηρωίδα του συνεπαρμένη από τη νέα αστική κουλτούρα. Μέσα στο τραίνο που ταξιδεύει από τη Μόσχα στην Πετρούπολη, η Άννα βυθίζεται στην ανάγνωση ενός ευρωπαϊκού μυθιστορήματος. Η Καρένινα ζει σε μια εποχή που επινοεί τον έρωτα και θέτει την ουτοπία ως επίτευγμα, ως καθημερινή πραγματικότητα και βίωμα, το ανορθολογικό θεμέλιο της κοινωνικής σύμβασης, του γάμου. Στον κύκλο των σημαντικών ευρωπαίων συγγραφέων του 18ου αιώνα γίνεται λόγος για «το μαρτύριο όσων είναι αλυσοδεμένοι σε έναν δυστυχισμένο γάμο». Το Ελευθερία ή Θάνατος των μεγάλων επαναστάσεων που συγκλονίζουν τον αιώνα συνηχεί με το Όλα ή Τίποτα των δύο ερωτευμένων.
H σχέση των δύο εραστών (της Άννα, συζύγου ενός κρατικού αξιωματούχου, και του κόμη Βρόνσκι) δεν ρυθμίζεται από την παράδοση και δεν εγγράφεται στη γαμήλια ρουτίνα της ρώσικης αριστοκρατίας. Αποτελεί κάτι που βιώνεται οριακά με όρους θρησκευτικής έκστασης. Το ερωτικό πάθος ως υποκατάστατο της θρησκευτικής αφοσίωσης προσφέρει μια υπόσχεση εγκόσμιας λύτρωσης. Η εξέγερση της καρδιάς, η ρομαντική αντίδραση ενάντια στην ορθολογικότητα, την εργαλειακότητα, τον υπολογισμό. Μια εναντίωση στον κόσμο του Καρένιν, του ψυχρού γραφειοκράτη. Στον έρωτα η Καρένινα αναζητά νόημα και σωτηρία, την απόδραση από το καθημερινό στο εξαιρετικό.
Τίποτα δεν είναι όπως παλιά. Τυφλωμένη από τον έρωτα, η Άννα βλέπει. Είναι δυστυχισμένη. Ποιά είμαι, εγώ ή κάποια άλλη; αναρωτιέται. Η Ανατολή συναντά τη Δύση, η Καρένινα τον έρωτα, η Ρωσία αλλάζει και η αλλαγή συμπαρασύρει την ηρωίδα του Τολστόι — Πρόβλημα έγινε για τον εαυτό της. Η αναζήτηση μιας εγκόσμιας ουτοπίας, της προσωπικής ολοκλήρωσης και ευτυχίας, συνδέεται με μια δραματοποιημένη και διανοητικοποιημένη αντίληψη της ερωτικής σχέσης που έλκει την καταγωγή της απ’ τον μύθο του Αριστοφάνη στο πλατωνικό Συμπόσιο — ο κατακερματισμός της ανδρογυνικής ολότητας και η μετέπειτα διαρκής αναζήτηση του συμπληρώματος, του άλλου μισού.
***
Χαρακτηριστικό του Τολστόι ως μυθιστοριογράφου δεν είναι η εξομάλυνση και η υπέρβαση των αντιθέσεων που ορίζουν τη ζωή των μοντέρνων υποκειμένων, αλλά η έκθεση και η περιγραφή τους. Μια βαθιά ιστορική αίσθηση διαπερνά το μυθιστόρημα του ρώσου λογοτέχνη, ο οποίος απαξιώνει τους ιστορικούς της εποχής εξαιτίας αυτής ακριβώς της αδυναμίας τους να συλλάβουν την πραγματική, την σφύζουσα από ασυμφιλίωτες εντάσεις και ασυμβίβαστες αντιθέσεις, ανθρώπινη ιστορία. Ο καθημερινός βίος των ανθρώπων, η πολυπλοκότητα της εμπειρίας, ο πλουραλισμός των αξιών, η μη αναγωγιμότητά τους σε ένα κέντρο, η πραγματική ιστορία και όχι το άψυχο πτώμα της, η αφηρημένη της αναπαράσταση.
Στο μυθιστόρημα ο Τολστόι ξεδιπλώνει την ποικιλία και τη διασπορά του νοήματος αλλά δεν ολοκληρώνει, δεν ηθικολογεί. Δεν επιχειρεί δηλαδή την αναγωγή της πολύμορφης εμπειρίας σε μια τακτοποιημένη, ορθολογική, συνεκτική, μη αντιφατική, καθησυχαστική ολότητα. Η ένταση όμως ανάμεσα στη μονιστική και την πλουραλιστική σύλληψη της πραγματικότητας στοιχειώνει την προσωπική ιστορία του ίδιου του συγγραφέα. Η αμφιταλάντευση μεταξύ πλουραλισμού και μονισμού, εμπειρίας και ιδανικού, αταξίας και τάξης, αμφιβολίας και πίστης, αβέβαιης επιλογής και κατευναστικής βεβαιότητας χαρακτηρίζει τη ζωή του Τολστόι και εκδηλώνεται στη διπλή του φύση — από τη μια μεριά, ο συγκλονιστικός μυθιστοριογράφος· από την άλλη, ο ηθικός αναμορφωτής.
Πώς αξίζει να ζήσουμε; Το ερώτημα τίθεται, αλλά δεν απαντιέται στο μυθιστόρημα. Εδώ η τελική απάντηση βρίσκεται σε εκκρεμότητα. Ως κοινωνικός αναμορφωτής όμως, ο Τολστόι στρέφεται στη χριστιανική ηθική και την «απλή», «αυθεντική» ζωή του ρώσου χωρικού. Η ένταση που χαρακτηρίζει την ιστορία της Άννα Καρένινα διαπερνά την ιστορία της ρώσικης ιντελιγκέντσιας την εποχή των μεγάλων μεταρρυθμίσεων του τσάρου Αλεξάνδρου Β΄ στα μέσα 19ου αιώνα. Η αποθέωση της ελευθερίας της βούλησης και της αυτονομίας του υποκειμένου, η επιθυμία ανατροπής του παλιού κόσμου και η υπέρβαση των ορίων συνυπάρχει με την ανάγκη για σταθερότητα, ασφαλή θεμέλια και οντολογική βεβαιότητα.
Ως ελεύθερο και αυτόνομο υποκείμενο, η Άννα Καρένινα ανατρέπει την παλιά τακτοποιημένη της ζωή, εγκαταλείπει τον υπουργό Καρένιν και ακολουθεί τον Βρόνσκι. Ερωτευμένη πλέον, η άπιστη Άννα επιθυμεί την πίστη και αναζητά τη βεβαιότητα. Δεν μπορεί όμως να βρει γαλήνη και να ησυχάσει. Αμφιβάλλει. Δεν είναι βέβαιη για την πίστη του εραστή της — ούτε καν για τη δική της. Αυτή που ανέτρεψε τα σταθερά θεμέλια του κόσμου, μάταια πασχίζει να τα ξαναστήσει.
***
O μυθιστοριογράφος Τολστόι δεν είναι ηθικολόγος. Ο Joe Wright όμως; Ο λόγος για το τέλος των μεγάλων συλλογικών αφηγήσεων συμπεριλαμβάνει τον μύθο του έρωτα, την προσωπική ουτοπία της ολοκλήρωσης, της αυτοπραγμάτωσης και της ευτυχίας; Η νέα ταινία του βρετανού σκηνοθέτη αναφέρεται μήπως στο τέλος των ψευδαισθήσεων; Εάν ήταν έτσι, ίσως και να υπήρχε κάποιο ενδιαφέρον.
Πέντε δεκαετίες πριν την Οκτωβριανή Επανάσταση, το άνοιγμα της Ρωσίας στη νεωτερικότητα: κατάργηση της δουλοπαροικίας, εκχρηματισμός της γεωργίας και καταχρέωση των αγροτικών νοικοκυριών· αγροτικός εκσυγχρονισμός, αποδιάρθρωση της παραδοσιακής κοινότητας, εισαγωγή της τεχνολογίας, καινούριες μέθοδοι εκμετάλλευσης και νέες κοινωνικές ανισότητες· και, κυρίως, τα ιδανικά και οι διαψεύσεις της ρώσικης διανόησης, οι συγκρούσεις σλαβόφιλων και δυτικόφιλων, ποπουλιστών και ναρόντνικων –τίποτα δεν επιβιώνει στην ταινία του σαραντάχρονου σκηνοθέτη. Η ιστορία της Καρένινα απογυμνώνεται από κάθε ιστορικό και κοινωνικό περιεχόμενο και οι ανθρώπινοι χαρακτήρες μετατρέπονται σε απόλυτες μονόχρωμες αφαιρέσεις, σύμβολα του καλού και του κακού. Το αποτέλεσμα είναι μια ψυχοθεραπευτική, ανακουφιστική εκδοχή της Άννα Καρένινα.
O Ράιτ αναπλαισιώνει τον έρωτα των εραστών και τον απομυθοποιεί τοποθετώντας τον μέσα σε ένα μεγαλειώδες θεατρικό σκηνικό. Παράσταση έχουμε. Μια ιστορία έρωτα, άλλη μια μεγάλη αφήγηση, ένας ακόμη μύθος. Δεν αντιμετωπίζει όμως με τον ίδιο τρόπο την αγάπη του Λέβιν για την Κίττυ. Στο κλείσιμο της ταινίας, ο Κόστια Λέβιν ιδρώνει και μοχθεί στο πλευρό των μουζίκων που καλλιεργούν τη μάνα Γη. Η σκηνή τοποθείται έξω από τη σκηνή. Έξω από το σκοτάδι και το ψεύτικο φως του θεάτρου, κάτω από τον αληθινό λαμπερό ήλιο της υπαίθρου. Αφού ο έρωτάς της για τον Βρόνσκι έχει πλέον ματαιωθεί, η Κίττυ δέχεται να γίνει γυναίκα του Λέβιν. Η Αγία Οικογένεια, σύμφωνα με το τρίγωνο της Αναγέννησης, γεμίζει την οθόνη. Τρεις μορφές ενός επίγειου παραδείσου, η ήρεμη μελαγχολική ευτυχία των πρωτόπλαστων μετά την πτώση ζωγραφισμένη στα πρόσωπά τους. Η αυθεντική ζωή του απλού χωρικού και η αδελφική χριστιανική αγάπη θριαμβεύει. Στο πλάι του Λέβιν, η Κίττυ — μια μαντόνα του Ραφαήλ. Στην αγκαλιά της κρατά τον μεσσία — ένα καλοκάγαθο τροφαντό ροδαλί βρέφος.
Κίττυ, μια αφοσιωμένη σύζυγος, μια ιδανική μητέρα. Ενώ η Άννα! Άμυαλη, περιπαθής, μελαχροινή, εξωτική και αλαφροϊσκιωτη Άννα.
***
Ναι! Κατανοητή η αγωνία μας για «τις δυσκολίες που αντιμετωπίζει ο θεσμός του γάμου και της οικογένειας». Αλλά όχι! Όσο βασανιστική κι αν είναι η μικροαστική μας ανασφάλεια, ο θάνατος της Άννα δεν μπορεί να την ξορκίσει και να μας ανακουφίσει. Η Άννα Καρένινα δεν είναι η διδακτική ιστορία ενός «αποτυχημένου γάμου», ούτε ο Τολστόι σύμβουλος ζευγαριών καλεσμένος σε πρωινή τηλεοπτική εκπομπή.
Η Ελένη Ανδριάκαινα διδάσκει στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας του Παντείου Πανεπιστημίου
AΡΧΕΙΟ ΕΝΘΕΜΑΤΩΝ 2010- 8.5.2016 