Ζ.-Μπ. Πονταλίς (1924-2013): Ένας ψυχαναλυτής ξεχωριστός

του Γεραάσιμου Στεφανάτου

 Ο Ζαν-Μπερτράν Πονταλίς αποτελεί μια εμβληματική φιγούρα της ψυχανάλυσης, παραμένοντας μισόν αιώνα τώρα στο επίκεντρο της ψυχαναλυτικής και διανοητικής ζωής στη Γαλλία. Στον απόηχο των «ηρωικών» γεγονότων των δεκαετιών του ’50 και του ’60 που διαμόρφωσαν το σημερινό, μετά τον Λακάν, ψυχαναλυτικό τοπίο στη Γαλλία, η δημιουργική ελευθερία της σκέψης του επηρέασε την διαμόρφωση πολλών ψυχαναλυτών της γενιάς μου, συνετέλεσε στη διάρρηξη των στεγανών που επέβαλλαν οι ορθοδοξίες και τα ερμητικώς κλειστά εννοιολογικά συστήματα. «Ανοικτότης» λοιπόν, Offenheit, ανοικτά παράθυρα, όπως ο τίτλος του βιβλίου του (Παράθυρα, Εστία 2006).

Η θεωρητική σκευή σαν εργαλειοθήκη. Ωστόσο, το έργο του Πονταλίς είναι ενδόμυχο και σύνθετο. Ο ψυχαναλυτικός του στοχασμός θρέφεται από τη φιλοσοφία, ιδιαιτέρως από το έργο του Μερλώ-Ποντύ, εμπλουτίζεται από τα γράμματα, τις τέχνες και εκφράζεται μέσα από μια απεριόριστη εμπιστοσύνη στη διεργασία της γραφής, που τον καθιστά έναν από τους σπάνιους ψυχαναλυτές με λογοτεχνικό έργο, το οποίο ο ίδιος θεωρεί αδιαχώριστο από το ψυχαναλυτικό.

Μακριά από την όποια αποστεωμένη, ξύλινη γλώσσα για την ψυχανάλυση, ο Πονταλίς μιλά με ιδιαίτερο προσωπικό τρόπο, μεστότητα, απλότητα και αμεσότητα για τα πράγματα, τον κόσμο και τον Άλλον, αναδεικνύοντας τις μη ορατές όψεις τους. Έτσι το έργο του, χωρίς να προτείνει καινούργιες έννοιες, διευρύνει την ψυχαναλυτική θεωρία και πρακτική, διερευνώντας και εμβαθύνοντας τις ήδη υπάρχουσες. «Η θεωρητική εργασία, κατ’ αυτόν, οφείλει να είναι η διανοητική σύλληψη των δυνάμεων που δρουν στην ψυχή, όπου ήδη “δουλεύεται” και “θεωρητικοποίεται” ό,τι τη διεγείρει. Όπως δε κάθε σκευή, η θεωρητική σκευή κερδίζει όταν δεν είναι πλήρης».

Αρκεί άραγε η διαρκής υπενθύμιση του ανολοκλήρωτου, που υπαγορεύεται από την ίδια την ψυχαναλυτική πρακτική, για να προστατευτεί ο ψυχαναλυτής από τη μετατροπή τού εννοιολογικού συστήματος της ψυχανάλυσης σε μαγικο-θρησκευτικό σύστημα δοξασιών, καλυμμένο από τον επιστημονικό μανδύα μιας αδύνατης αντικειμενοποίησης του ψυχισμού;

Η άσκηση της ψυχανάλυσης θέτει τον ψυχαναλυτή αντιμέτωπο με μια εργασία πένθους κάθε τάσης ισομορφισμού θεωρίας και πρακτικής. Ο ψυχαναλυτής ακροβατεί ανάμεσα στην καθολικότητα της μεταψυχολογικής γνώσης και τη μοναδικότητα της υποκειμενικής αλήθειας του ατόμου που βρίσκεται στο ντιβάνι, ανάμεσα στη χρήση της θεωρίας και την πλεύση στα άγνωστα ύδατα που τον οδηγεί η ακοή του λόγου του αναλυομένου. Η βασική αμφιβολία, σε αντίθεση με την παρανοϊκή βεβαιότητα, το μερικό σε αντιδιαστολή με την σφαιρικότητα του ολικού, η αποδοχή του αγνώστου αλλά και του ανολοκλήρωτου αποτελούν συστατικά στοιχεία της άσκησης αυτού του αδύνατου επαγγέλματος, όπως χαρακτήριζε ο ίδιος ο Φρόυντ το επάγγελμα του ψυχαναλυτή.

Μπορούμε άραγε να κάνουμε χωρίς τα όπλα και τη σκευή που προσπορίζουν οι έννοιες προκειμένου να ανοικτούμε στο ασύλληπτο; Αυτό διερωτάται σε τελευταία ανάλυση ο Πονταλίς, και η διερώτηση αυτή αποκτά ιδιαίτερη εμβέλεια όταν γίνεται από αυτόν που, μαζί με τον Ζαν Λαπλάνς, συνέγραψε ένα κλασικό πλέον Λεξιλόγιο της Ψυχανάλυσης (Κέδρος 1986), το οποίο με την επιστημολογική του ακρίβεια και αυστηρότητα επηρέασε αποφασιστικά τη μελέτη του φροϋδικού έργου και μεταφράστηκε σε δεκαεπτά γλώσσες. Την ελεύθερη, προσωπική χρήση αυτής της «εργαλειοθήκης», όπως ο ίδιος αποκαλούσε το Λεξιλόγιο, συνιστούσε.

Μια ελεύθερη προσωπική στάση. Χρήση αυτής της ικανότητας προσωπικής ελευθερίας μαρτυρεί η γενικότερη πνευματική στάση του Πονταλίς. Γόνος μεγαλοαστικής παρισινής οικογένειας αναφερόταν ελάχιστα στη γενεαλογία του (Ο αδελφός του προηγούμενου, Εστία 2009), τροτσκιστής στη νεότητά του, υπέγραψε το 1960 το «Μανιφέστο των 121» ενάντια στον πόλεμο στην Αλγερία. Κοντινός του Σαρτρ, του Μερλώ-Ποντύ, κάτοχος τίτλου καθηγητή φιλοσοφίας, συγγραφέας, δοκιμιογράφος και μυθιστοριογράφος, αναγνώστης στις εκδόσεις Gallimard, διευθυντής εκδόσεων βιβλίων και περιοδικών, βασικός συντελεστής στη μετάφραση του φροϋδικού έργου στα γαλλικά ακολούθησε πάντα τη δική του προσωπική πορεία. Την απομάκρυνσή του από τον Σαρτρ και κατόπιν από τον Λακάν, που ήταν και ψυχαναλυτής του, χαρακτηρίζει «σαν δύο χωρισμούς που τελικά δεν ήταν παρά μόνο ένας […] περισσότερο μία λύση, μία απελευθέρωση παρά δύο ρήξεις».

  Δείγμα της ίδιας ελευθερίας αποτελούν τα γραπτά του, όπως και η ιστορική έκδοση της ανεξάρτητης, πλουραλιστικής Νέας Επιθεώρησης της Ψυχανάλυσης (1970-1994) που διηύθυνε μέχρι το τέλος της, προσφέροντας ένα ιδιαίτερο, παραδειγματικό θα έλεγα, άνοιγμα στον ψυχαναλυτικό χώρο. Άνοιγμα θεωρητικό και κλινικό, που έκανε προσιτή στη Γαλλία την αγγλοσαξονική ψυχανάλυση. Άνοιγμα επίσης σε γάλλους ψυχαναλυτές διαφορετικών ψυχαναλυτικών προελεύσεων, όπως και σε συγγραφείς μη ψυχαναλυτές, που επαληθεύει τους δεσμούς της ψυχανάλυσης με τις επιστήμες, τη λογοτεχνία και την τέχνη. Χρειάζονται πολλοί τόποι εν εαυτώ για να μπορέσεις να είσαι ο εαυτός σου, έλεγε ο ίδιος.

Η αγάπη και το μίσος της γλώσσας. Αυτός ακριβώς ο πολύτοπος εαυτός εκφράζεται στη γραφή του Πονταλίς, επαληθεύοντας ότι το ψυχαναλυτικό όπως και το λογοτεχνικό έργο τοποθετούν τον αναγνώστη σε θέση αναλυομένου στον βαθμό που γίνεται η «άλλη» γλώσσα, η οποία τον διακινεί και τον διερωτά.

  Η άλλη γλώσσα όμως για τον Πονταλίς, παρά τη μαθητεία του κοντά στον Λακάν, δεν εξαντλείται στη λογική του σημαίνοντος· είναι γλώσσα ένσαρκη. Και η διεργασία της γραφής προσομοιάζει με τη διεργασία του ονείρου που οδηγεί, πέρα από τις παραστάσεις λέξης, όσο εγγύτερα γίνεται στο πράγμα και στις παραστάσεις πράγματος του φροϋδικού ασυνειδήτου. Η προσομοίωση αυτή δεν αφορά την όποια λογοτεχνίζουσα, δευτερογενή απεικονιστική επεξεργασία που επιδιώκει να προσθέσει μια πινελιά «αισθητικής» στο προϊόν, αλλά αναφέρεται στην εσωτερική, πηγαία σχέση του συγγραφέα με το αισθητηριακό, οπτικό στοιχείο που στοιχειώνει τη γλώσσα και τη γραφή.

Όπως κάθε παράσταση, η οπτική εικόνα τείνει ακατάπαυστα, χωρίς όμως ποτέ να το κατορθώνει, στην απόκτηση, στην κατοχή αυτού καθαυτού του «πράγματος» που έχει πρωταρχικώς και οριστικώς απολεσθεί. Έτσι, το είναι φαίνεται να συσχετίζεται με το ορατό. Το όνειρο όπως και η μεταβίβαση στον ψυχαναλυτή αναλαμβάνουν να ζωντανέψουν με εικόνες και λέξεις, να κάνουν εκ νέου παρόν ό,τι έχει για πάντα χαθεί. Μιλούν, μας μιλούν ασταμάτητα για τη δύναμη της έλξης που ασκεί το πράγμα, το παντοτινά άπιαστο, αυτό που μαγνητίζει τα λόγια μας, ενώ οι λέξεις με την παρουσία τους το ορίζουν ως απόν.

Γραπτή ή προφορική , «η γλώσσα είναι απώλεια, το ξέρει πολύ καλά, δεν θα είναι ποτέ, ούτε καν ως ποίηση, άμεση πρόσβαση στο πράγμα, πενθεί, μα δεν θα ήταν τίποτε περισσότερο από έναν κώδικα εάν δεν εμψυχωνόταν απ’ άκρου εις άκρον από την μη ολοκλήρωση της, εάν δεν εκινείτο από και δεν παρασυρόταν προς αυτό που δεν είναι […]». Το «γράφειν» για τον Πονταλίς «είναι επίσης ονειρεύεσθαι, είναι να είσαι σε πένθος, να εμφορείσαι από την τρελή επιθυμία κατοχής των πραγμάτων μέσω της γλώσσας και να υποβάλλεις κάθε σελίδα, ενίοτε και κάθε λέξη, στην δοκιμασία του να μην είναι ποτέ αυτό. Εξ ου και η πυρετική έξαψη και η μελαγχολία που συνοδεύουν πάντοτε εναλλάξ τη γραφή» (Η δύναμη της έλξης, Σμίλη, 2000).

 Μοιάζει σαν ένα πένθος που συντελείται και παραδόξως δεν ολοκληρώνεται. Η τρελή και αβάσταχτη βεβαιότητα για την ύπαρξη ενός πράγματος χωρίς όνομα, ενός πρωταρχικού χαμένου αντικειμένου, μιας αλήθειας αυταπόδεικτης, ενός απόλυτου πριν, δεν μας εγκαταλείπει ποτέ. «Αντικείμενό μου ήταν πάντα οι λέξεις […] η αγάπη και το μίσος της γλώσσας», εξομολογείται ο Πονταλίς (Η αγάπη των απαρχών, Gallimard, 1986).

Η γλώσσα και η γραφή του ψυχαναλυτή, του συγγραφέα, όπως όλων μας, σημαδεύονται από αυτή την πρωταρχική απώλεια και από το πένθος αυτής της απώλειας, επιχειρώντας ασταμάτητα να την μετασχηματίσουν σε απουσία. Η απουσία του Πονταλίς θα μας συντροφεύει.

Ο Γεράσιμος Στεφανάτος είναι ψυχίατρος, ψυχαναλυτής, μέλος της γαλλικής ψυχαναλυτικής εταιρείας «Quatrième Groupe»