Το σκληρό φως του Κάφκα

Με την ευκαιρία της παράστασης «Η μεταμόρφωση» από την Ομάδα Σημείο Μηδέν

Η Μεταμόρφωση παίζεται κάθε Παρασκευή, Σάββατο και Κυριακή στον Νέο Χώρο του Θεάτρου Άττις (Λεωνίδου 12), ως τις 10 Μαρτίου. Η Ιωάννα Μεϊτάνη μίλησε με τους συντελεστές Σάββα Στρούμπο, Μίλτο Φιορέντζη, Μαρία Αθηναίου, Ελεάνα Γεωργούλη και Θοδωρή Σκυφτούλη.

Από την παράσταση

Σάββας: Νομίζω ότι ο Κάφκα δεν δίνει βάρος στην κυριολεκτική μεταμόρφωση, αλλά σε αυτό που συμβολίζει. Δουλέψαμε λοιπόν τη μεταμόρφωση αφενός, όσον αφορά τον Γκρέγκορ Σάμσα, στην υπαρξιακή της διάσταση, δηλαδή το πώς έχει μπει μέσα του το πλέγμα φόβου, ενοχής, αγωνίας να σταθεί στο ύψος των περιστάσεων και των ρόλων που του έχουν επιβάλει και υποβάλει οι συνθήκες της οικογένειας και της κοινωνίας. Την ίδια στιγμή όμως, τα υπόλοιπα μέλη της οικογένειάς του δεν είναι μέλη μιας καθ’ όλα υγιούς, χαρούμενης οικογένειας, αλλά άνθρωποι οι οποίοι έχουν ήδη υποστεί μια διαδικασία αντίστοιχης μετάλλαξης, παραμόρφωσης, αλλοίωσης, σαν τον Γκρέγκορ Σάμσα. Με την έννοια αυτή, είδαμε την κοινωνία και την οικογένεια ως ένα όλον, ως μια μηχανή αποανθρωποποίησης εαυτών και αλλήλων. Άρα, ο Γκρέγκορ Σάμσα δεν μεταμορφώνεται μέσα σ’ ένα κενό αέρος, σε μια κατά τα άλλα ουτοπική κοινωνία ούτε σε μια κατά τα άλλα ουτοπική οικογένεια. Η μεταμόρφωση δηλώνει μια εγγραφή στο σώμα αγωνιών, φόβων, ενοχών, ρόλων που έχουν επιβληθεί στον άνθρωπο, ανάλογα με τη θέση του στην οικογένεια, την κοινωνία, τον επαγγελματικό βίο κ.λπ.

Ο Κάφκα δεν μας προτείνει έναν άλλο τρόπο ζωής, μιαν άλλη κοινωνία ούτε κάποια ιδεολογία. Φωτίζει με εξαιρετικά έντονο και σκληρό φως τις αρνητικές συνέπειες αυτού του παραμορφωτικού, παραμορφωμένου, αλλοτριωμένου τρόπου ζωής. Κι έτσι, διά της αρνητικής οδού, δίνει τα ερεθίσματα για να ξανασκεφτούμε τη σχέση μας με τον εαυτό μας και τους άλλους γύρω μας και τον κόσμο που μας περιβάλλει.

Από την παράσταση

Μίλτος: Ο Κάφκα θα είναι επίκαιρος όσο υπάρχουν οικογένειες και αυτό το σύστημα αναπαραγωγής, όσο ο οικογενειακός κλοιός βραχυκυκλώνει και αποδεικνύεται αδιέξοδος — τουλάχιστον στις δυτικές κοινωνίες. Εμένα προσωπικά, η ενδοοοικογενειακή διάσταση μου έδωσε περισσότερο υλικό για να δουλέψω· βλέπω όμως σαφώς και τις κοινωνικές προεκτάσεις του έργου. Η οικογένεια δεν είναι ένα σύστημα ξεκομμένο· αποτελεί, μαζί με τις άλλες οικογένειες, κύτταρο του ίδιου ιστού. Επομένως, η μεταμόρφωση επιδρά σ’ αυτό τον κυτταρικό ιστό και στον μυ ολόκληρο της κοινωνίας.

Μαρία: Η οικογένεια, στην κοινωνία που ζούμε, είναι ένα μοντέλο που έχει αποβεί φονικό σχήμα, αλλά χρησιμοποιείται παντού. Ακόμη και στη δουλειά οι ομάδες των εργαζομένων χαρακτηρίζονται «οικογένειες».

Σάββας: Ο άνθρωπος στις σύγχρονες κοινωνίες είναι και δημιουργός και δημιούργημα αυτής της κατάστασης. Υφίσταται μια κατάσταση, την οποία όμως ταυτόχρονα προκαλεί. Ο Κάφκα ήταν αναρχικός με μια έννοια, σύχναζε σε αναρχικούς κύκλους της Πράγας, μελετούσε αρκετά προς αυτή την κατεύθυνση. Στην τέχνη του όμως ούτε έρχεται να προτείνει ιδεολογία ή δόγμα ούτε εμφανίζεται διδακτικός, ex cathedra. Αλλά φωτίζει με πολύ σκληρό φως τις αρνητικές συνέπειες αυτού του τρόπου ζωής. Αυτό έχει μια κοινωνική και πολιτική διάσταση, πέρα από πολιτικές ιδεολογίες και κόμματα.

Θοδωρής: Ο Κάφκα τα θέτει όλα στο τραπέζι, γυμνά, και δεν προτείνει λύση, πράγμα που κάνει το φως του ακόμη πιο σκληρό: δεν λυτρώνεται κανείς. Νομίζω ότι αυτό συνδέεται με το γεγονός ότι ήταν Εβραίος και είχε μόνο ένα αίσθημα του φευγιού, της μη πρότασης: φεύγουμε χωρίς να ξέρουμε πού θα πάμε, αρκεί να φύγουμε

Ελεάνα: Αγγίζει εφ’ όλης της ύλης όλο το ζήτημα του οικογενειακού life-style. Έχει πολύ ενδιαφέρον το πώς ενδοβάλλει μέσα από το παράδειγμα της οικογένειας όλο αυτό το σύστημα της παραγωγικότητας, του «keep smiling», όλο το life-style που τελικά απαιτεί το καπιταλιστικό σύστημα παραγωγής στη σύγχρονη δυτική κοινωνία: τι άτομα ζητάει και άρα τι άτομα και τι οικογένειες δημιουργεί. Το life-style που προκύπτει μέσα από το «χαμογελάστε, να είστε παραγωγικός, να είστε όμορφος, να μην έχετε ελεύθερο χρόνο, να έχετε “συνετές διασκεδάσεις” προκειμένου να μπορέσετε να επιστρέψετε στην εργασία σας».

Μαρία: Ένα άλλο πολύ ενδιαφέρον κομμάτι είναι η βαθιά έλλειψη σεβασμού στη διαφορετικότητα, που επωάζει τον σαδισμό απέναντι σ’ ένα αδύναμο πλάσμα. Ο Γκρέγκορ καταλήγει να είναι ένα αδύναμο πλάσμα, γυμνό απέναντι στους άλλους, οι οποίοι, αντί να μπορέσουν να του προσφέρουν, αναπτύσσουν σαδιστικές τάσεις, τον αντιμετωπίζουν σαν βδέλυγμα, σαν κνώδαλο, δεν θέλουν ούτε να τον βλέπουν. Εδώ μπαίνει, στη σημερινή κατάσταση, και το κομμάτι της ανόδου του φασισμού: μηδενική ανοχή απέναντι στη διαφορετικότητα και την όποια αδυναμία.

Σάββας: Το διήγημα γράφτηκε το 1912 στην Τσεχία, σε συνθήκες οικονομικής κρίσης, από έναν άνθρωπο ο οποίος βίωνε μια κατάσταση ασφυξίας και εγκλεισμού και σε σχέση με τους γονείς και τον εαυτό του και σε σχέση με την κοινωνία που τον περιβάλλει. Είναι ενδιαφέρον να δούμε, και στη βιογραφία του Κάφκα, τις στοιβάδες εγκλεισμού: το δωμάτιο, ο πατέρας, η μάνα, οι αδερφές, η εταιρία όπου δούλευε, η κοινωνία που τον κυνηγούσε, ως Εβραίο, ως διαφορετικό. Μέσα στην οικονομική κρίση, πέρναγε κρίση και το πλέγμα αξιών, ηθών και συνηθειών που ορίζει τον άνθρωπο. Εκατό χρόνια μετά, οι ομοιότητες είναι ανατριχιαστικές. Εγώ νιώθω αυτό το διήγημα ως κραυγή αγωνίας, σαν να κρούει έναν κώδωνα κινδύνου. Οικογένειες τύπου Σάμσα ήταν αυτές που στη Γερμανία επώασαν το αβγό του φιδιού: τα αγγελικά πρόσωπα και η όμορφη αστική συνήθεια, που μετά έγιναν τέρατα.

Μαρία: Σε κάθε κρίση, ακριβώς επειδή καταρρέει ο προηγούμενος μηχανισμός που λέει ότι δεν έχουμε επιλογή, αρχίζει να υπάρχει κάποιος χώρος για επιλογές μέσα στο ζόφο· το ζούμε κι εμείς σήμερα, εδώ. Για μένα, η μαγεία του Κάφκα είναι ότι μέσα στο σκληρό και ζοφερό του σύμπαν, ανοίγει κάποιες πόρτες απ’ τις οποίες μπαίνει φως. Δεν είμαι καθόλου σίγουρη αν το τέλος της Μεταμόρφωσης είναι ο θάνατος ενός ανθρώπου ή ο θάνατος ενός ανθρώπου σ’ αυτό τον κόσμο και πιθανώς η γέννησή του σ’ έναν άλλο, καλύτερο.

Μίλτος: Καμιά φορά, όταν απεκδυθείς την ταυτότητά σου καταλαβαίνεις ποιος είσαι. Όταν χάσεις αυτά που πιστεύουν οι άλλοι για σένα. Ο Γκρέγκορ ξυπνάει μεταμορφωμένος και θεωρεί τον εαυτό του απόκληρο, μίασμα, επειδή οι άλλοι τον θεωρούν έτσι. Η εικόνα που έχει για τον εαυτό του είναι αποκύημα όχι της δικής του φαντασίας, αλλά της εικόνας που έχουν οι άλλοι γι’ αυτόν. Στο έργο υπάρχει ρωγμή: όταν αρχίζει να μεταστρέφεται η αδερφή εναντίον του Γκρέγκορ. Ο Κάφκα χτίζει το έργο προς μια απελευθέρωση, την οποία όμως δεν μας τη δείχνει: η κάμπια μπορεί και να γίνεται πεταλούδα.

Μαρία: Πάντως το τίμημα ότι για να βρω τον εαυτό μου πρέπει να πάψω να υπάρχω για όλους τους άλλους είναι πολύ μεγάλο.

Μίλτος: Είναι μια περίεργη θυσία. Και όπως η οικογένεια Σάμσα αρνείται να δεχτεί ότι το γρανάζι σταμάτησε να δουλεύει, ότι δεν είναι πια ο εργάτης, δεν είν’ εύκολο να δεχτείς κι εσύ ότι δεν είσαι πια εργάτης, αφού έτσι ξέρεις τον εαυτό σου από τότε που σε θυμάσαι· δεν είναι εύκολο να δεχτείς ότι δεν είσαι ο καλός γιος, αδερφός, εργαζόμενος…

Μαρία: …και τελικά άνθρωπος. Πρέπει τελικά να απαρνηθώ την ανθρώπινη υπόστασή μου –αν αυτό είναι άνθρωπος– για να βρω τον άνθρωπο.

Σάββας: Στον Κάφκα, και στη Μεταμόρφωση και σε άλλα διηγήματα, αυτό που εξεγείρεται δεν είναι η συνείδηση, αλλά η φύση, το ένστικτο. Εδώ υπάρχουν δύο διαστάσεις: απ’ τη μια ο άνθρωπος που είναι προϊόν, πράγμα, που αποκτηνώνεται, και απ’ την άλλη, στη συνθήκη συσσώρευσης όλου αυτού του βαρέως φορτίου η φύση εκρήγνυται και αντιδρά, και τον μεταμορφώνει. Για μας από αυτές τις δύο διαφορετικές διαστάσεις προκύπτει και η πρόταση για το συγκεκριμένο τέλος στην παράσταση.