Για μια οικολογική ανθρωπολογία

του Γ.Π. Στάμου

Έμιλ Νόλντε, «Χορός», 1910

Σε τούτο το κείμενο θα προσπαθήσω να μιλήσω για μια οικολογική ανθρωπολογία, τα βασικά στοιχεία της οποίας θα αναζητήσω στα Χειρόγραφα του 1844, και μάλιστα στο εδάφιο όπου ο Μαρξ πραγματεύεται την έννοια της αλλοτρίωσης. Αναφέρει, συγκεκριμένα, εκεί ότι ο άνθρωπος εξωτερικεύει τις δυνάμεις του στο κοινωνικό αλλά και το φυσικό περιβάλλον. Οι δυνάμεις αυτές είναι μυϊκές αλλά και διανοητικές, αισθητικές, ηθικές, ό,τι τελοσπάντων συγκροτεί τη δυνατότητα του ανθρώπου να αντιλαμβάνεται και να παρεμβαίνει. Θα διακινδυνεύσω να θεωρήσω ότι τα παραπάνω μπορούν να αναγνωστούν σε αναφορά τόσο με τον κοινωνικό όσο και με τον ατομικό άνθρωπο. Με άλλα λόγια, θα θεωρήσω ότι σε ένα βαθμό το σύμπλοκο των δυνάμεων που θα εξωτερικευτούν προσδιορίζεται ιδιοσυγκρασιακά, σε μεγάλο όμως βαθμό αυτό θα καθοριστεί και από τη θέση του καθενός στο πλαίσιο του κοινωνικού καταμερισμού. Άλλες δυνάμεις θα εξωτερικεύσει ο οικοδόμος και άλλες ο δάσκαλος.

Το σημαντικό που υπογραμμίζουν τα Χειρόγραφα είναι ότι μέσα από αυτή την εξωτερίκευση ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται τον εαυτό του και τις δυνατότητές του, ή, καλύτερα, αποκτά συνείδηση του εαυτού του. Και πάνε λίγο παρακάτω, για να μας πουν ότι με τον τρόπο αυτό ο άνθρωπος φυσικοποιείται· αυτό, στο πλαίσιο στο οποίο αναπτύσσεται η κουβέντα, θα πει ότι αποκτά συνείδηση όχι μόνο της κοινωνικής αλλά και της υλικής του υπόστασης, και γενικότερα των σχέσεών του με τους άλλους ανθρώπου καθώςκαι με τη φύση.

Ο Μαρξ θα το πάει ακόμα παραπέρα και θα μας πει ότι την ίδια στιγμή ο άνθρωπος ιδιοποιείται μέρος της φύσης προκειμένου να ικανοποιήσει τις ανάγκες του. Και πάλι εδώ το συγκείμενο θέλει τις ανάγκες να είναι υλικές, αλλά και πνευματικές και αισθητικές και ηθικές. Με τον τρόπο αυτό, η φύση εξανθρωπίζεται, που στο ίδιο πάντα συμφραζόμενο σημαίνει ότι ο άνθρωπος προσδίδει το δικό του ανθρώπινο νόημα στα φυσικά πράγματα. Μάλιστα, σε κάποιο άλλο εδάφιο αναφέρεται ότι δεν υφίσταται ανέγγιχτη φύση· είναι ανθρωπογενής στο σύνολό της. Σήμερα, η συζήτηση για τα παγκόσμια περιβαλλοντικά προβλήματα, δηλαδή την όξινη βροχή, το φαινόμενο του θερμοκηπίου και εκείνο της κλιματικής αλλαγής καθιστά πρόδηλο αυτό που γράφτηκε πάνω από 150 χρόνια πριν.

Σύμφωνα λοιπόν με την ανθρωπολογία που μόλις σκιαγράφησα, η ανθρώπινη πράξη και η εμπειρία που προκύπτει από αυτή εγγράφει στην ατομική αλλά και την κοινωνική συνείδηση και στοιχεία που σχετίζονται με το φυσικό περιβάλλον. Έτσι, στοιχεία σχετικά με τη φύση αποτελούν μόνιμες συνιστώσες της ανθρώπινης συνείδησης, δηλαδή της ανθρώπινης ταυτότητας.

Ως μόνιμα στοιχεία της ανθρώπινης ταυτότητας λοιπόν, οι πρωταρχικές και μάλλον στοιχειώδεις αυτές αναπαραστάσεις που γεννιούνται αυθόρμητα στο ανθρώπινο φαντασιακό επάγουν και ηθικές υποχρεώσεις. Σε τούτο όμως το συμφραζόμενο δεν πρόκειται για υποχρεώσεις απέναντι σε ένα περιβάλλον εκεί έξω, αλλά για υποχρεώσεις απέναντι στον εαυτό μου, αφού μέρος της συνείδησης μου είναι και στοιχεία που σχετίζονται με τη φύση.

Από όλα τα παραπάνω προκύπτει ότι η ανθρωπολογία που προτείνω εδώ θέτει στο επίκεντρο της συζήτησης για την ηθική, και ειδικότερα για την ηθική της πολιτικής, πέρα από τον κοινωνικό άνθρωπο, και τον άνθρωπο ως φυσική, δηλαδή ατομική βιολογική ύπαρξη. Αυτή η βιωματική θεώρηση της σχέσης του ανθρώπου με τη φύση έχει ως σοβαρότατη πολιτική συνέπεια να μειωθεί η κλίμακα του πολιτικού χώρου, και προπάντων ο πολιτικός λόγος να γίνει απτός. Ο τρόπος διαχείρισης των σκουπιδιών της πόλης όπου διαμένω σχετίζεται άμεσα με την υγεία μου, όπως και η μετατροπή του δάσους του Σέιχ Σου σε περιαστικό άλσος έχει άμεση σχέση, εκτός από την υγεία μου, και με την αισθητική μου.

Το συμπέρασμα από όλα τα παραπάνω είναι ότι, ως μόνιμο στοιχείο της ανθρώπινης ταυτότητας, η σχέση του ανθρώπου με τη φύση είναι πάντα παρούσα, εκεί στο βάθος της συνείδησής του, έτοιμη να κινητοποιήσει την αντίδρασή του απέναντι στο βιασμό του περιβάλλοντος.

Ο Γ. Π. Στάμου διδάσκει οικολογία στο ΑΠΘ