Οι κυπριακές εξελίξεις: σημείο καμπής;

 του Αριστείδη Μπαλτά

 

Kρίστιαν Μπολτάνσκι, «Θεατρική σύνθεση», 1981 (λεπτομέρεια)

Ψυχρά και από απόσταση. Για να δούμε καλύτερα τη γενική εικόνα.

Α. Η στρατηγική του κεφαλαίου

1. Σύνθετες συνθήκες τείνουν να αποτρέπουν τις παραγωγικές λεγόμενες επενδύσεις, παροχετεύοντας μεγάλες μερίδες του κεφαλαίου στα ιδιαίτερα κερδοφόρα (αλλά επισφαλή) «στοιχήματα» άμεσης απόδοσης. Η κυριαρχία του χρηματοπιστωτικού τομέα, με όλα τα συμπαρομαρτούντα (επενδυτικά funds, εξωχώριες εταιρείες, σύνθετα χρηματιστηριακά προϊόντα, οίκοι αξιολόγησης κλπ.), συναρτάται ευθέως με αυτή τη γενική τάση.

2. Η τάση αυτή δημιούργησε και διατηρεί έναν υπερδιογκωμένο χρηματοπιστωτικό τομέα, που κατά κανόνα αποτιμάται σε μεγέθη πολύ μεγαλύτερα από το εκάστοτε αντίστοιχο ΑΕΠ. Η τρέχουσα κρίση του χρηματοπιστωτικού συστήματος συναρτάται ευθέως με την εν λόγω υπερδιόγκωση ενώ η τελευταία –ως φούσκα που κινδυνεύει να σκάσει– συνιστά μόνιμη απειλή για ολόκληρο τον χρηματοπιστωτικό τομέα και, από κει, για ολόκληρη την καπιταλιστικά οργανωμένη παγκόσμια οικονομία.

3. Η ίδια κρίση, όπως κάθε καπιταλιστική κρίση υπερσυσσώρευσης, καταστρέφει κεφάλαιο. Η καταστροφή αυτή μετατρέπει πολλές τράπεζες σε κελύφη που, για να επιβιώσουν, απαιτούν ανακεφαλαιοποίηση.

4. Ανακεφαλαιοποίηση απαιτείται γιατί, λόγω της στενής αλληλοδιαπλοκής των τραπεζικών ιδρυμάτων, η κατάρρευση μιας μεγάλης τράπεζας συμπαρασύρει άλλες και οδηγεί σε ανεξέλεγκτες καταστάσεις. Κάποιες τράπεζες ονομάζονται «συστημικές» γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο.

5. Η μετατροπή των τραπεζών σε κελύφη συνεπάγεται κενό ρευστότητας. Το κενό ρευστότητας αποτρέπει «παραγωγικού» χαρακτήρα επενδύσεις και από αυτή την πλευρά. Η συνεχιζόμενη απουσία «παραγωγικών» επενδύσεων δημιουργεί ύφεση.

6. Μέχρι τις εξελίξεις στην Κύπρο, η ανακεφαλαιοποίηση των τραπεζών επιτυγχανόταν με δημόσιο χρήμα. Η αντιμετώπιση αυτή εξέφραζε, εκτός των άλλων, την ενότητα του κεφαλαίου απέναντι στην κρίση. Στην κλίμακα της Ευρώπης, αυτή η ενότητα και αυτή η αντιμετώπιση είχαν ενδυθεί σταθερό ιδεολογικό περίβλημα: «ισότιμοι εταίροι βοηθούν συλλογικά εκείνον που έχει πρόβλημα» .

7. Η ανακεφαλαιοποίηση των τραπεζών με δημόσιο χρήμα αυξάνει το δημόσιο χρέος, και από εκεί τα ελλείμματα. Αυτή η αύξηση προσκαλεί προγράμματα λιτότητας που θα εξοικονομήσουν τους απαιτούμενους πόρους. Αλλά τα προγράμματα λιτότητας εντείνουν την ύφεση. Η ύφεση αυξάνει παραπέρα τα ελλείμματα και αυτή η αύξηση απαιτεί νέα, βαθύτερα, προγράμματα λιτότητας. Άρα, η ύφεση εντείνεται περισσότερο. Η καθοδική σπείρα δεν έχει σαφές πέρας.

8. Η κυρίαρχη (νεοφιλελεύθερη) ορθοδοξία πρεσβεύει: για να πραγματοποιηθούν «παραγωγικές» επενδύσεις, για να αποτραπεί η ύφεση και για να σταματήσει η καθοδική σπείρα, απαιτείται η δημιουργία ζωτικού χώρου (Lebensraum) για το ισχυρό κεφάλαιο, δηλαδή εκείνο που δεν καταστρέφεται από την κρίση. Η δημιουργία αυτού του ζωτικού χώρου έχει ονομαστεί «μεταρρυθμίσεις»: απελευθέρωση από τα κρατικά δεσμά ρης ﷽﷽﷽﷽﷽﷽ργοδντων δημόσιων αγαθών και υπηρεσιών και άνοιγμα των επαγγελμάτων, απελευθέρωση των εργασιακών σχέσεων από κάθε δημόσιο ή κρατικό έλεγχο, συμπίεση του κόστους της εργασιακής δύναμης με τη συνεπικουρία μιας διαρκώς αυξανόμενης ανεργίας, μείωση του κοινωνικά προσδιορισμένου κόστους αναπαραγωγής της ίδιας της εργασιακής δύναμης: δεν είναι πλέον ευθύνη του κράτους, όπως δεν ήταν ποτέ του εργοδότη, το αν ο μισθός επαρκεί για την υγειονομική περίθαλψη, για τις σπουδές των παιδιών ή για την αποπληρωμή του στεγαστικού δανείου. Όπως ζούσαν (ή δεν ζούσαν) οι εργάτες την εποχή του Όλιβερ Τουίστ μπορούν (ή δεν μπορούν) να ζήσουν και σήμερα. Με την πρόσθετη επιβαρυντική συνθήκη ότι το κοινωνικό –και πολιτικό– μαξιλάρι των μεσοστρωμάτων μπορεί να συμπιεστεί πολύ περισσότερο.

9. Η κυρίαρχη ορθοδοξία ήδη υλοποιείται καθημερινά και αμείλικτα στην κλίμακα της Ευρώπης. Με άλλοθι τη δημοσιονομική προσαρμογή, τα προγράμματα λιτότητας οικοδομούν με εντεινόμενους ρυθμοωση﷽﷽﷽﷽﷽﷽﷽ μ επιβες: ύς το σύνολο των παραπάνω συνθηκών.

10. Οι εξελίξεις στην Κύπρο σηματοδοτούν σημείο καμπής. Η ευθύνη για την ανακεφαλαιοποίηση μιας τράπεζας επαφίεται στην ίδια και στους καταθέτες της. Και στο κράτος στου οποίου τη δικαιοδοσία υπόκειται. Αλλά έτσι, στην κλίμακα τουλάχιστον της Ευρώπης, παύει η ενιαία αντιμετώπιση του προβλήματος εκ μέρους του κεφαλαίου. Και, ταυτόχρονα, καταρρέει το ιδεολόγημα των «ισότιμων εταίρων που βοηθούν».

11. Το κεφάλαιο δεν έχει πατρίδα ούτε αναγνωρίζει σύνορα. Κατευθύνεται πάντοτε εκεί όπου του εξασφαλίζεται η μεγαλύτερη κερδοφορία. Η κυρίαρχη ορθοδοξία ομνύει στο όνομα αυτής της ελευθερίας και επιδιώκει τη θεσμική κατοχύρωσή της. Η Ευρωπαϊκή Ένωση και η ευρωζώνη συνιστούν, εκτός των άλλων, πολιτικές και νομικές αποκρυσταλλώσεις αυτής της ελευθερίας.

12. Το κεφάλαιο δεν έχει μεν πατρίδα, αλλά κάθε μερίδα του στηρίζεται σε ένα κράτος και τις υπηρεσίες που του παρέχει, ενώ ταυτόχρονα το ίδιο﷽﷽﷽﷽﷽﷽﷽﷽κνλιτικ υπόκειται στη θεσμική και πολιτική δικαιοδοσία του κράτους αυτού.

13. Ανεξάρτητα από το ιστορικό βάθος και τις περιπέτειες των διαδικασιών εθνογένεσης, στη μία ή την άλλη περίπτωση, ανεξάρτητα από το πώς η εκάστοτε κρατική υπόσταση συνδέθηκε ή όχι με τέτοιες διαδικασίες, ανεξάρτητα από την ετερογένεια των αντίστοιχων πληθυσμιακών μεγεθών και ανεξάρτητα από τις συναφείς ιδεολογικές ταυτίσεις ή και πολιτικές αντιπαραθέσεις, κάθε κράτος εξακολουθεί κατά κανόνα να αναφέρεται σε ένα έθνος.

14. Τα παραπάνω επιτρέπουν σε κάθε μερίδα του κεφαλαίου να ενδυθεί τα εθνικά χρώματα του κράτους στο οποίο στηρίζεται και στη δικαιοδοσία του οποίου υπόκειται, και να προσλαμβάνεται υπό αυτά τα χρώματα κατά τη διακίνησή του. Δικαιούμαστε έτσι να μιλάμε, π.χ., για γερμανικό κεφάλαιο και για τα αντίστοιχα γερμανικά συμφέροντα. Αυτό δεν συνεπάγεται ότι το γερμανικό ή όποιο άλλο εθνικό, κατά τα παραπάνω, κεφάλαιο είναι ενιαίο ή δεν χωρίζεται σε μερίδες με εν πολλοίς ανταγωνιστικά συμφέροντα.

Β. Τα πολιτικά συμφραζόμενα

15. Ο τρόπος αντιμετώπισης του κυπριακού ζητήματος συνιστά σημείο καμπής, γιατί το εθνικό χρώμα του κεφαλαίου τίθεται ρητά στο προσκήνιο εις βάρος τόσο της προηγούμενης φαινομενικά αδιατάρακτης διεθνικής ενότητάς του όσο και του ιδεολογήματος των «ισότιμων εταίρων»: επισφαλείς κυπριακές τράπεζες, ύποπτα ρωσικά κεφάλαια, υγιείς οικονομίες του ευρωπαϊκού πολιτικού Βοδηλα ﷽﷽﷽﷽﷽όπος νλιτικρρά (όπου δεν περιλαμβάνεται, βέβαια, η Ιρλανδία, αλλά ούτε καν το Λουξεμβούργο ή η Γαλλία).

16. Ο ίδιος τρόπος αντιμετώπισης συνιστά σημαντικό βήμα για την εμπέδωση της πρόδηλης πλέον στρατηγικής της γερμανικής κυβέρνησης: μετατροπή της οικονομικής ισχύος της Γερμανίας σε πολιτική ηγεμόνευση επί των «ισότιμων εταίρων». Αυτή η στρατηγική ηγεμόνευσης παράγει εκ των πραγμάτων φυγόκεντρες δυνάμεις οι οποίες, ωστόσο, παραμένουν υποταγμένες. Τουλάχιστον μέχρι στιγμής.

17. Υπ’ αυτές τις συνθήκες, το «όχι» της κυπριακής Βουλής συνιστά εξ αντικειμένου άρνηση της γερμανικής πολιτικής. Και υπ’ αυτές τις συνθήκες οι –τουλάχιστον πρόσκαιροι και βεβαίως ιδιοτελείς– κρυφοί φίλοι του κυπριακού «όχι» είναι περισσότεροι και περισσότερο ετερογενείς από ό,τι κοινώς νομίζεται.

18. Η γερμανική στρατηγική και η κυρίαρχη (νεοφιλελεύθερη) ορθοδοξία που την υποβαστάζει έχει αρχίσει πλέον να προσκρούει σε πολιτικά όρια: εκτίναξη του ΣΥΡΙΖΑ ΕΚΜ στη θέση της αξιωματικής αντιπολίτευσης, αποτελέσματα ιταλικών εκλογών, κυπριακό «όχι», εντυπωσιακή άνοδος της ενεργού κοινωνικής αντίστασης σε Ισπανία, Πορτογαλία και αλλού, ραγδαία διάδοση και εμβάθυνση αντιγερμανικών αισθημάτων σε ολόκληρο τον ευρωπαϊκό Νότο και όχι μόνον εκεί.

19. Σε πείσμα αυτών των ορίων, η γερμανική στρατηγική αναπτύσσεται μονότροπα, χωρίς να επερωτά ούτε ίχνος της κυρίαρχης (νεοφιλελεύθερης) ορθοδοξίας. Το κεφάλαιο δεν φαίνεται να διαθέτει Σχέδιο Β, δηλαδή σχέδιο που θα επεδίωκε να απορροφήσει μέρος τουλάχιστον της λαϊκής δυσαρέσκειας, αν όχι απόγνωσης, μέσω κάποιων μέτρων κεϋνσιανής έμπνευσης.

20. Η άτεγκτη προώθηση αυτής της στρατηγικής οδηγεί στη διεύρυνση και εμβάθυνση της κοινωνικής ριζοσπαστικότητας. Όσο το κεφάλαιο και οι κυβερνήσεις που εκφράζουν τα συμφέροντά του αδυνατούν, , ﷽﷽﷽﷽﷽﷽﷽﷽μπορεερωπαϊκές κυβερνήτλοτικΕφόσονεφοΑνΑν για εγγενείς δικούς τους λόγους, να χαράξουν Σχέδιο Β, τόσο η κοινωνική ριζοσπαστικότητα θα τείνει να προσλάβει χαρακτηριστικά που αμφισβητούν συνολικά την καπιταλιστική οργάνωση των κοινωνιών.

21. Η κοινωνική πόλωση επιφέρει πολιτική πόλωση, ενώ οι πολιτικά ενδιάμεσες δυνάμεις (κεντρώες ή σοσιαλδημοκρατικές) τείνουν να αποδυναμώνονται μέχρις εξαφανίσεως.

22. Η «κοινωνική έκρηξη» που μνημονεύουν πλέον πολλοί κινδυνεύει, με τα παραπάνω, να είναι ρητά αντικαπιταλιστική. Και αυτό το ενδεχόμενο προξενεί δικαίως τον μέγιστο φόβο.

23. Η γερμανική στρατηγική ήταν και είναι υποχρεωμένη να κινηθεί σε ένα ασταθές γεωπολιτικό πλαίσιο. Οι εξελίξεις στην Κύπρο συνιστούν σημείο καμπής, γιατί συντείνουν αποφασιστικά στην ταχεία ρευστοποίηση αυτού του πλαισίου: η Ρωσία εμφανίζεται πρώτη φορά τόσο ρητά στο πολιτικό κάδρο της Ευρώπης ενώ, με καταλύτη αυτήν την εμφάνιση, όλα τα εκκρεμή διεθνή ζητήματα στην περιοχή μας αποκτούν τον χαρακτήρα του επείγοντος: Οι δρόμοι του ρωσικού φυσικού αερίου. Η εκμετάλλευση των υδρογονανθράκων στην Ανατολική Μεσόγειο. Οι τύχες του εμφυλίου στη Συρία και των διευκολύνσεων του ρωσικού στόλου εκεί. Το πυρηνικό πρόγραμμα του Ιράν. Το Παλαιστινιακό. Το Κυπριακό. Οι σχέσεις Τουρκίας-Ισραήλ, Τουρκίας-Κύπρου, Τουρκίας-Ρωσίας, Τουρκίας-αραβικών χωρών, Ρωσίας-Γερμανίας κλπ. Και όλα αυτά με φόντο τις αντιπαραθέσεις δολαρίου, ευρώ, γουάν και γιεν, την εγκατάσταση της αντιπυραυλικής ασπίδας των ΗΠΑ, την όξυνση της ρητορικής της Βόρειας Κορέας, τα βήματα οικονομικής και πολιτικής ολοκλήρωσης στη Λατινική Αμερική και την προσπάθεια των BRIICS (Βραζιλία, Ρωσία, Ινδία, Ινδονησία, Κίνα, Νότια Αφρική) να πυκνώσουν τις οικονομικές σχέσεις τους και να οργανώσουν τις νομισματικές.

24. Η ρευστοποίηση του γεωπολιτικού πλαισίου είναι εξαιρετικά επικίνδυνη. Αν μια καθολική πολεμική ανάφλεξη δεν φαίνεται να τίθεται σήμερα στην ημερήσια διάταξη γιατί, εκτός των άλλων, δεν φαίνεται να συγκροτούνται σαφώς οι δύο πόλοι ενός γενικευμένου πολεμικού μετώπου, πρόσθετοι τοπικοί πόλεμοι είναι πολύ πιθανοί, ενώ ένα τυχαίο συμβάν μπορεί κάλλιστα να προκαλέσει τη μείζονα πόλωση.

25. Η εξέλιξη και η εμβάθυνση της οικονομικής κρίσης, σε συνάρτηση με την άτεγκτη γερμανική στρατηγική, μπορεί να αποτελέσει από μόνη της καταλύτη πολέμου. Και αυτό το βλέπουν πλέον πολλοί.

26. Αυτές οι συνθήκες δημιουργούν τον πειρασμό να θυμηθούμε μια παλιά μεγαλόσχημη ρήση: είτε η επανάσταση θα αποτρέψει τον πόλεμο είτε ο πόλεμος θα προκαλέσει την επανάσταση. Όπως έχουν σήμερα τα πράγματα, ειρηνική βεβαίως επανάσταση.

Γ. Στα καθ’ ημάς

27. Μεγάλο μέρος του ελληνικού, κατά τα παραπάνω, κεφαλαίου είναι εν πολλοίς κρατικοδίαιτο. Το εφοπλιστικό κεφάλαιο που αλλάζει εύκολα σημαία αποτελεί ειδική περίπτωση. Το τραπεζικό κεφάλαιο έχει πληγεί βαριά από την κρίση.

28. Ένα κρατικοδίαιτο κεφάλαιο έχει ουσιαστικά μόνο βραχυχρόνια συμφέροντα, ενώ συνυφαίνεται εξαιρετικά στενά με την εκάστοτε κυβερνητική εξουσία προς αμοιβαίο όφελος.

29. Οι συνθήκες αυτές παράγουν μειωμένη ισχύ ως προς τις διεθνείς σχέσεις της χώρας σε όλα τα επίπεδα. Δηλαδή παράγουν υποτέλεια.

30. Οι εξελίξεις στην Κύπρο συνιστούν σημείο καμπής, γιατί αυτή η υποτέλεια αναδείχθηκε σε όλη της τη μεγαλοπρέπεια: η πλήρης υποταγή της ελληνικής κυβέρνησης στη γερμανική στρατηγική δεν αφορά μόνο το εσωτερικό της Ελλάδας αλλά ακόμη και ό,τι εκλαμβάνεται πλατιά, για βαθιούς ιστορικούς λόγους, ως «εθνικό ζήτημα».

31. Το φορτίο της Κύπρου θα συνεχίσει να στοιχειώνει τους εδώ αγώνες μας για απροσδιόριστα μεγάλο διάστημα και σε πολλά επίπεδα. Οι εξελίξεις στην Κύπρο συνιστούν σημείο καμπής και για αυτό τον πρόσθετο λόγο.

Ο Αριστείδης Μπαλτάς είναι ομότιμος καθηγητής του ΕΜΠ