Για τον «αντι-αντιρατσισμό» της συγκυρίας

του Δημήτρη Χριστόπουλου

Ρ. Λιχτενστάιν, «Εξπρεσιονιστικό κεφάλι, 3», 1980

Η δύσοσμη συγκυρία

Η εβδομάδα που πέρασε σημαδεύτηκε από την πρωτοφανή άρνηση της Νέας Δημοκρατίας να συναινέσει στην προώθηση του αντιρατσιστικού νομοσχεδίου του Υπουργείου Δικαιοσύνης. Συναφείς «αντιρατσιστικές» νομοθεσίες αποτελούν πλέον κοινό τόπο στα περισσότερα ευρωπαϊκά κράτη, και μάλιστα σε αρκετά ήταν αποτέλεσμα πρωτοβουλιών κομμάτων που ανήκουν στον ίδιο πολιτικό χώρο με το κόμμα του κ. Σαμαρά. Όπως και να έχει, η Ν.Δ. κατάφερε και έκανε τη διαφορά στον χώρο της κεντροδεξιάς ευρωπαϊκής οικογένειας: στο όνομα της «ελευθερίας της έκφρασης»,  που τόσο ειλικρινά και αμερόληπτα την πονάει (όπως έδειξε με τη στάση της στις πρόσφατες διώξεις «βλάσφημων» έργων), η ελληνική συντηρητική παράταξη μάς γεννά, με τη θέση της, εφιαλτικές απορίες.

Από τη μια, έχουμε τα δεδομένα προβλήματα του νομοσχεδίου, που συνοψίζονται στην πλημμελή προστασία των θυμάτων ρατσιστικής βίας και την παραβίαση της ελευθερίας της έκφρασης από παραφθορές του εγκλήματος της άρνησης της γενοκτονίας.[1] Ωστόσο, πλέον, πριν από την όποια κριτική στα προβλήματα αυτά, χρέος του δημοκρατικού κόσμου είναι να ερμηνεύσει την «αντι-αντιρατσιστική» σπουδή της ελληνικής Δεξιάς και να θέσει τη Ν.Δ. ενώπιον των πολιτειακών της ευθυνών για τον εκφυλισμό της δημοκρατικής πολιτικής κουλτούρας στην Ελλάδα της κρίσης.  Αλήθεια, τι να φοβάται η ελληνική Δεξιά από ένα τέτοιο νομοσχέδιο που δεν φοβήθηκαν το ομογάλακτά της  κόμματα στην Ευρώπη; Μήπως βλέπει, κάπου στο βάθος, τον εαυτό της στη θέση του κατηγορούμενου;

Με αφορμή τις κωδωνοκρουσίες των Καλαβρύτων: Υπάρχει ορθόδοξος εθνικισμός;

Ανιχνεύοντας την ιδεολογική παραφθορά του χριστιανικού μηνύματος

 

 του Ευστάθιου Χ. Λιανού Λιάντη

και είπε Κύριος· τί πεποίηκας; φωνή αίματος του αδελφού σου βοά προς με εκ της γης

Γεν. 4:10

Τζέικομπ Λώρενς, από τη σειρά «Μετανάστευση», 1940-1941

Στην Ορθόδοξη Ανατολική Εκκλησία υφίσταται ένα παραγνωρισμένο χαρακτηριστικό, το οποίο μπορεί να δώσει την απάντηση στην αποδοχή ή την απόρριψη του εθνικισμού από το σώμα της. Αυτό είναι η εκκλησιολογική τεκμηρίωση της αγιότητας των ονομαζόμενων «στρατιωτικών αγίων», μιας αγιολογικής κατηγορίας, η οποία, παρά τις προσπάθειες αλλοτρίωσης της ταυτότητάς της από τους κρατικούς θεσμούς, παραμένει η πλέον επαναστατική και αντιεξουσιαστική. Οι άγιοι Γεώργιος, Δημήτριος, Σεβαστιανός, για να αναφερθούμε μόνον στους επιφανέστερους, δεν ήταν στρατιωτικοί που έπεσαν υπερασπιζόμενοι τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία· ήταν αξιωματικοί που διακήρυξαν τη χριστιανική τους πίστη, αρνούμενοι την αυτοκρατορική/εθνική λατρεία και την κρατική θρησκευτική πολιτική. Έτσι, ήλθαν αντιμέτωποι με την εξουσία, που τους επέβαλε μαρτυρικό θάνατο. Την καθοριστική τους μάχη την έδωσαν μη μαχόμενοι, ενώ τη στιγμή του θανάτου στάθηκαν άοπλοι, «άδοξοι» για την εγκόσμια «εν όπλοις» δόξα.

«Ευρωπαϊκός προσανατολισμός» και τήρηση του δικαίου της Ε.Ε.

Με αφετηρία το πάγωμα του αντιρατσιστικού νόμου

 του Ρογήρου

Μαξ Μπέκμαν, «Η αρπαγή της Ευρώπης», 1933

Πόση αξιοπιστία μπορεί να έχει ένα πολιτικό κόμμα, το μεγαλύτερο του κυβερνητικού συνασπισμού, όταν, ενώ εμφανίζεται ως θεματοφύλακας του ευρωπαϊκού προσανατολισμού της χώρας, υποστηρίζει τη λογική της ήσσονος προσπαθείας όσον αφορά την ενσωμάτωση του δικαίου της ΕΕ; Όταν πιστεύει ότι η χώρα μας δεν υπέχει καμία υποχρέωση μεταφοράς στην εσωτερική έννομη τάξη, ενώ το ίδιο το ενωσιακό νομοθέτημα ορίζει ρητά ότι «τα κράτη-μέλη θεσπίζουν τα αναγκαία μέτρα για να συμμορφωθούν με τις διατάξεις της παρούσας απόφασης πλαισίου έως τις 28 Νοεμβρίου 2010» (κι εμείς βρισκόμαστε αισίως στο σωτήριο έτος 2013); Όταν πιστεύει ότι αρκεί ένα νομοθέτημα του 1979, μολονότι η χρονική απόσταση μεταξύ της θέσπισής του και της έκδοσης της οικείας απόφασης, καθώς και οι προφανείς διαφορές όσον αφορά την έκταση και το περιεχόμενο καταδεικνύουν το αντίθετο;

***

Στην πραγματικότητα, η στάση αυτή είναι απολύτως σύμφωνη με την πάγια αντιμετώπιση την οποία επιφύλαξαν οι ελληνικές κυβερνήσεις στο δίκαιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης και η οποία κυμαινόταν μεταξύ αδιαφορίας, στην καλύτερη περίπτωση, και περιφρόνησης, στη χειρότερη. Η διαπίστωση επιβεβαιώνεται όχι μόνο σε σχέση με την ενσωμάτωση και εφαρμογή του δικαίου της ΕΕ, αλλά και την (κατά κανόνα αναιμική) ελληνική συμμετοχή στις προπαρασκευαστικές εργασίες για την έκδοση ευρωπαϊκών νομοθετημάτων, χωρίς να παραβλέπεται η συνήθης πρακτική της θέσπισης εθνικών διατάξεων αντίθετων προς το δίκαιο της Ένωσης.

Η ουτοπία, εκεί έξω, στους δρόμους

του Αντώνη Λιάκου

Τζόρτζιο ντε Κίρικο, «Το μυστήριο καιη μελαγχολία ενός δρόμου», 1914

 Την Τετάρτη 22 Μαΐου απονεμήθηκαν τα κρατικά λογοτεχνικά βιβλία 2012 (για βιβλία που κυκλοφόρησαν το 2011), στη Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών. Δημοσιεύουμε στη συνέχεια όσα είπε ο Αντώνης Λιάκος (στον οποίο δόθηκε το βραβείο δοκιμίου-κριτικής για το βιβλίο του Αποκάλυψη, Ουτοπία και Ιστορία: Οι μεταμορφώσεις της ιστορικής συνείδησης (εκδ. Πόλις).

«ΕΝΘΕΜΑΤΑ»

 Θα ήθελα να ευχαριστήσω την επιτροπή που επέλεξε να τιμήσει ένα ιστορικό βιβλίο. Νομίζω πως οι δίαυλοι ανάμεσα στην Ιστορία και τη λογοτεχνία, που ποτέ δεν έπαψαν να λειτουργούν υπόγεια και εκλεκτικά, θα πρέπει και θεσμικά να ανοίξουν. Άλλωστε, η ιστοριογραφία υπήρξε στην αρχαιότητα κλάδος της ρητορικής, στην Αναγέννηση μιλούσαν για Arte Historica, σήμερα λέμε για την ποιητική της Ιστορίας. Σε μια εποχή ανοιγμάτων, ας ανοίξουν όλα τα βραβεία σε έργα μεστά ιδεών και σκέψεων. Η Ιστορία δεν είναι απλώς η αποτύπωση του παρελθόντος· είναι μια δημιουργική σχέση με το παρελθόν.

Αυτή τη δημιουργική σχέση με το παρελθόν την έχουμε ανάγκη όταν το παρελθόν καταστρέφεται όπως η Νινευή, και εμείς, ως άλλοι Λωτ, καιγόμαστε από την επιθυμία να στραφούμε πίσω, να το κοιτάξουμε, αλλά ταυτόχρονα όρος της διάσωσής μας είναι να το ξεχάσουμε. Σ’ αυτή την αμφιθυμία απαντά δημιουργικά και η Ιστορία και η λογοτεχνία. Εκείνη τουλάχιστον που δεν φοβάται την ετερότητα στα παγκάκια των πλατειών και δεν υποκύπτει στην κοινοτοπία του καθημερινού κακού, του «ηθικού πανικού» που δημιουργεί η εξουσία και τα μέσα μαζικής ενημέρωσης.

Περιοδικό «Χρόνος»: ένα διαδικτυακό εργαστήρι σκέψης

 Τον Χρόνο τον διαβάζετε στο http://www.chronosmag.eu/

«Να μάθουμε να σκεφτόμαστε αλλιώς»       συνέντευξη της Μικέλας Χαρτουλάρη

Σωτήρης Λιούκρας «Χωρίς τίτλο», 2012.
Από το «εξώφυλλο» του τχ. 1 του «Χρόνου»

Ένα νέο διαδικτυακό περιοδικό, περιοδικό ιδεών και παρέμβασης, κάνει δυναμικά την εμφάνισή του: ο Χρόνος. Ξεκινώντας με ένα «τεύχος μηδέν» για την Κύπρο («Η Κύπρος και ο Λεβιάθαν. Φωνές από την κοιλιά του κήτους») και ένα editorial του Αντώνη Λιάκου, συνέχισε με κείμενα τεκμηριωμένα και δουλεμένα, που παίρνουν θέση και ανοίγουν τη συζήτηση. Ανάμεσά τους, για τα κέντρα κράτησης (Ό. Λαφαζάνη), τον Σουλεϊμάν (Σ. Αναγνωστοπούλου), το φαινόμενο Γκρίλο (Κ. Κορνέτης), το αστικό πάρκο της Κοπεγχάγης (Ε. Αξιώτη), η ενότητα για τα ιδρύματα Νιάρχου και Ωνάση, τον ιστορικό αναθεωρητισμό (Χ. Φλάισερ), την ιθαγένεια (Δ. Χριστόπουλος), το χρέος (Γ.  Σταυρακάκης), τον λαϊκισμό (Γ. Κατσαμπέκης), την κρίση της Ε.Ε. (Σ. Βαλντέν). Επίσης, «πολιτικό κόμικ» (Δ. Βανέλλης, Θ. Πέτρου), φωτογραφία (Η. Παπαϊωάννου), βίντεο (συναυλία του Φλ. Φλωρίδη στο Bερολίνο, συνεντεύξεις του Γ. Κουζέλη και της Μ.ς Μαροπούλου για τη σειρά προβολών «Βλέμμα στο φασισμό») και άλλα.

Θεωρούμε το εγχείρημα εξαιρετικά κρίσιμο και αξιοπρόσεκτο: περισσότερο από ποτέ, χρειαζόμαστε σήμερα ένα αριστερό περιοδικό ιδεών, έγκυρο και μαχητικό, που ανοίγει τα ζητήματα, σπώντας τα στερεότυπα και συνομιλώντας με το διεθνές κοινό. Το δείγμα γραφής του Χρόνου μας πείθει ότι έχει τα εχέγγυα να ανταποκριθεί, κάτι που μας αφορά όλους, έντυπα και ανθρώπους που κινούμαστε στο αστερισμό της αριστερής σκέψης και κριτικής. Μιλήσαμε  λοιπόν με τη Μικέλα Χαρτουλάρη, αρχισυντάκτρια του Χρόνου.

Τη συνέντευξη πήραν η Ιωάννα Μεϊτάνη και ο Στρατής Μπουρνάζος

 

Η M. Χαρτουλάρη (κέντρο) με την Ι. Μεϊτάνη και τον Στρ. Μπουρνάζο, στο εντευκτήριο των «Ενθεμάτων»

Ξεκινώντας, θα θέλαμε να μας πεις το σχήμα με το οποίο λειτουργεί το περιοδικό. Εσύ είσαι η αρχισυντάκρια…

 Ως αρχισυντάκτρια, έχω τη γενική ευθύνη και τον συντονισμό, ο Χρόνος όμως είναι συλλογική προσπάθεια. Η πρώτη ιδέα ήταν του Περικλή Δουβίτσα, ενός νέου ανθρώπου με ανήσυχο μυαλό, που μπήκε στον εκδοτικό χώρο από έναν άλλο χώρο, τη μουσική. Εδώ και καιρό, σε αρκετούς κύκλους διανοούμενων, πολλοί, είτε ανεξάρτητα είτε σε επαφή μεταξύ τους, συζητούσαν την ανάγκη ενός αριστερού περιοδικού παρέμβασης στον χώρο των ιδεών. Ο Δουβίτσας το συνέλαβε και προχώρησε.

Στη συνέχεια υπήρξαν μερικοί άνθρωποι που αποτέλεσαν την ψυχή του περιοδικού, το αγκάλιασαν με κέφι, ζωντάνια και γνώση. Ο Αντώνης Λιάκος, πρώτα απ’ όλα, που έπαιξε και παίζει κομβικό ρόλο, ο Γιάννης Σταυρακάκης, η Σία Αναγνωστοπούλου, η Αθηνά Αθανασίου. Το περιοδικό δεν έχει συντακτική επιτροπή. Αυτοί που μόλις ανέφερα συζητάμε μεταξύ μας, και ο κάθε εισηγητής είναι και ένας «μίνι αρχισυντάκτης», για το αντικείμενο που ελέγχει. Αναλαμβάνει να γράψει, προτείνει θέματα και ανθρώπους: κινητοποιεί κάποιους, οι οποίοι με τη σειρά τους κινητοποιούν άλλους, όχι απαραιτήτως γνωστά ονόματα. Κριτήριό μας είναι οι φρέσκιες ιδέες για τα πράγματα. Και θέλω, ακόμα, να μνημονεύσω, τη συνεισφορά του Στέφανου Θεοδωρίδη στη γραμματεία σύνταξης και της Αρετής Μπουκάλα, στην οποία οφείλουμε την τόσο καλή επιμέλεια των κειμένων.

Γιατί εκδίδεται τώρα, ποια σημασία έχει η χρονική στιγμή;

Ο Χρόνος είναι προϊόν του καιρού του και του καιρού μας. Στο ευρύτερο τοπίο έχει διαμορφωθεί μια καινούργια κοινωνική φιλοσοφία και πολιτική γεωγραφία, που διασταυρώνονται με μια νέα κρίση συνείδησης. Έχουν αναδυθεί, έτσι, κάποια βασικά αιτήματα που οδήγησαν στην έκδοσή του.

Το πρώτο είναι το έλλειμμα στη δημοκρατία, το οποίο το βλέπουμε όχι μόνο στην πολιτική, αλλά παντού. Η συνθήκη της μεταδημοκρατίας είναι κάτι που συζητάμε πολύ στο περιοδικό: η διαμόρφωση της πολιτικής σε έναν ιδιωτικό χώρο, μια συναινετική πρακτική η οποία, στο όνομα της δημοκρατίας, εξαλείφει τη δημοκρατική διαδικασία — μια μετατόπιση της εξουσίας από τον «δήμο», που εξοβελίζεται, στα οικονομικά κέντρα και τις ελίτ.

Ένα περιθωριακό μπεστ σέλερ

 ΑΝΤΙΚΛΙΜΑΚΑ

της Ιωάννας Μεϊτάνη

Το βιβλίο Το θανατάδικο — Ένα οικογενειακό τραγικόμικ της Άλισον Μπέχντελ, σε μετάφραση Κατερίνας Κατέλλη, εκδόσεις γράμματα 2009, είναι από πολλές απόψεις ένα βιβλίο περιθωριακό: η κατάταξή του ως βιβλίου ξενίζει, γιατί πρόκειται για graphic novel, είδος που από τους περισσότερους δεν θεωρείται ούτε βιβλίο ούτε λογοτεχνία. Μέσα στον κόσμο των graphic novels, το Θανατάδικο είναι επίσης στο περιθώριο, γιατί είναι περισσότερο απομνημονεύματα ή αυτοβιογραφία παρά μυθιστόρημα (η ίδια η συγγραφέας προτιμά να το αποκαλεί graphic memoir). Τέλος, και κυρίως, το Θανατάδικο είναι γραμμένο από μια λεσβία συγγραφέα και εξιστορεί τα παιδικά της χρόνια κοντά στον κρυφογκέι (ή αμφισεξουαλικό) πατέρα της. Είναι ταυτόχρονα η καταγραφή μιας συνειδητοποίησης και η κατάθεση μιας συνειδητότητας, με μια αλήθεια που σπάνια τη συναντάμε, ακόμη και στις αυτοβιογραφίες.

Σκέψεις και διλήμματα για τη χάραξη πολιτικής στα εθνικά[1] και διεθνή ζητήματα

Γεωπολιτική πραγματικότητα και ιδεολογικά προτάγματα

 του Λουκά Αξελού

Ασφαλώς η εξέλιξη τείνει προς τον διεθνισμό, το σημείο όμως αφετηρίας είναι

«εθνικό» και από αυτό το σημείο αφετηρίας πρέπει ακριβώς να ξεκινήσουμε.

                                                Αντόνιο Γκράμσι

Nίκος Εγγονόπουλος «Αισθηματικό βαλς», 1939

Η ανάγκη ύπαρξης αφετηριακού πλαισίου αναφοράς

Η έναρξη προσυνεδριακού διαλόγου και δη για το Ιδρυτικό Συνέδριο ενός πληθωρικά πολυτασικού σχήματος όπως ο ΣΥΡΙΖΑ-ΕΚΜ, γεννά εξ αντικειμένου πλήθος ζητημάτων που υπό μία έννοια «μηδενίζουν το κοντέρ» των δεδομένων, οδηγώντας τον διάλογο σε μιαν «αναγκαστική αφετηριακότητα», στον βαθμό που η κάθε πλευρά προσπαθεί να στοιχειοθετήσει συνεκτικά την όποια οπτική της.

Ως εδώ, θα έλεγε κανείς ότι αυτό είναι μια «λογική διαδικασία», στον βαθμό όμως που η όποια οπτική ακολουθεί ορισμένους σταθερούς α priori κανόνες που ισχύουν όχι επιλεκτικά αλλά contra omnes (έτσι, λ.χ., μια εισβολή και κατοχή είναι παντού  εισβολή και κατοχή, ένας παράνομος εποικισμός ως αποτέλεσμά της είναι σε κάθε περίπτωση διαχρονικό έγκλημα κ.ο.κ.).

Έχοντας πολλαπλά προβληματιστεί επί του προκειμένου με καλούς φίλους και συντρόφους και συμμετέχοντας στις συζητήσεις που άνοιξαν στο πλαίσιο του ΣΥΡΙΖΑ-ΕΚΜ για τη διαμόρφωση κοινών θέσεων, αρκετά στοιχεία των οποίων υιοθετώ και ενσωματώνω και στο παρόν κείμενο, θα περιορίσω το σκεπτικό μου σε ένα πεδίο ιδιαίτερης βαρύτητας: τη θέση και η σχέση της Ελλάδας με τον ιστορικό της περίγυρο,  την Κύπρο, την Τουρκία και τα Βαλκάνια, συγκεκριμένα.

Το μαγικό χαλί

ΠΕΝΤΕ ΧΡΟΝΙΑ ΑΠΟ ΤΟΝ ΘΑΝΑΤΟ ΤΟΥ ΑΓΓΕΛΟΥ ΕΛΕΦΑΝΤΗ

Μνήμη του Άγγελου Ελεφάντη και του Πολίτη

 της Πόπης Πολέμη

Ο Άγγελος Ελεφάντης στην Αθήνα, λίγο μετά
την επιστροφή του από τη Γαλλία, 1976

Τέλη Απριλίου του 2006 συνεργάτες και φίλοι του περιοδικού Ο Πολίτης έλαβαν επιστολή-πρόσκληση του Άγγελου Ελεφάντη να συμμετάσχουν στο επετειακό τεύχος του Μαΐου, καθώς Ο Πολίτης θα γιόρταζε τότε τα τριάντα του χρόνια. Ζητούσε να συμπράξουν στην αποτίμηση του έργου του περιοδικού: «Σαν μια πράξη κριτικής αυτοσυνείδησης κατ’ αρχήν, ας πούμε να φτιάξουμε τώρα έναν καθρέφτη, αν και μάλλον θα είναι πολυπρισματικός». Το κείμενο που ακολουθεί δόθηκε τότε στον Άγγελο και καθώς το επετειακό εκείνο τεύχος ουδέποτε στήθηκε, έμεινε στο συρτάρι. Ο ίδιος και το περιοδικό που εμψύχωσε μας άφησαν έναν άλλο Μάιο, δυο χρόνια αργότερα. Πέντε  χρόνια μετά, σκέφτηκα πως δεν είναι άκαιρο, έτσι, αντί για μνημόσυνο, να δημοσιευτεί στα «Ενθέματα».

***

 Η ανάμνηση της πρώτης συνάντησης με τον Πολίτη θα έχει μείνει ζωντανή σε κάμποσους από τους αναγνώστες του, που συνεχίζουν να τον υποδέχονται κάθε μήνα με χαρά. Η ιδιοτυπία, στη δική μου περίπτωση, είναι πως συνδέεται με μια μυρωδιά. Αυτό καθεαυτό δεν είναι δα και παράδοξο. Συχνά οι μνήμες, εικόνες και ακούσματα, ταυτίζονται με συγκεκριμένες μυρωδιές, και η ανάκληση της μιας συμπαρασύρει και την άλλη. Το ιδιότυπο, όμως, είναι ότι συνδέεται με τη μυρωδιά βρεγμένου χαλιού που έχει αφεθεί στον ήλιο να στεγνώσει.

Ένα από τα πρώτα τεύχη του «Πολίτη»

Αφού ήταν Μάης, θα μου πείτε, λογικό μοιάζει που η μητέρα μου είχε πλύνει το χαλί στην ταράτσα του σπιτιού. Έτσι, γυρνώντας από το σχολείο, μετά τη γρήγορη βουτιά (το μαγιό κάτω από την ποδιά μονίμως), με περίμενε η ετήσια πανήγυρις. Ξάπλα στο βρεγμένο χαλί, κάτω απ’ τον πυρακτωμένο ήλιο, μια φορά τον χρόνο μπορούσες να απολαύσεις.

Ανάμεσα στο σχολείο και στη βουτιά είχε, όπως κάθε μέρα, μεσολαβήσει το ξάφρισμα του πατρικού πρακτορείου εφημερίδων από όποιο κεντρο/ακροαριστερό έντυπο είχε καταφτάσει. Μάης του ’76 ήταν, στην Άνδρο, και η συγκομιδή κάθε μέρα ουκ ολίγη. Βέβαια όλα έπρεπε να γίνουν με ταχύτητα αστραπής, καθώς πλησίαζαν εξετάσεις και εισαγωγικές. Έπρεπε το απαξάπαν να φυλλομετρηθεί λες και η επανάσταση που εξαρτιόταν μόνο και μόνο απ’ αυτό με είχε ορίσει λογοκριτή με πατέντα.

Επάνω στο βρεγμένο χαλί, λοιπόν, ντάλα στον ήλιο, ξεφύλλισα το πρώτο τεύχος του Πολίτη. Και θες ο ήλιος, θες η μυρωδιά, θες άλλο τι, το βέβαιο είναι ότι τσιμπήθηκα.

Απορίας άξιο τι κέντρισε το ενδιαφέρον μου. Ούτως ή άλλως, είχα εθιστεί, όπως και πολλοί συνομήλικοί μου τότε, να καταβροχθίζω και πράγματα που ουδόλως καταλάβαινα. Σήμερα που ξανακοιτώ εκείνο το πρώτο εκείνο τεύχος, σκέφτομαι, ωστόσο, πως ίσως και να με γαργάλησε το πρόγραμμα σπουδών –διά χειρός Γρηγόρη Σηφάκη– της Φιλοσοφικής Θεσσαλονίκης για την οποία είχα βάλει πλώρη.

στα Ενθέματα, αύριο Κυριακή 26 Μαΐου

Στα «Ενθέματα» στο φύλλο της 26ης Μαΐου

Στα περίπτερα εντός της «Αυγής», στο μπλογκ τους (enthemata.wordpress.com), στο facebook (Enthemata Avgis) και στο twitter: @enthemata

Kείμενα των: Δημήτρη Χριστόπουλου, Ευστάθιου Χ. Λιανού Λιάντη, Ρογήρου, Αντώνη Λιάκου, Μικέλας Χαρτουλάρη, Ιωάννας Μεϊτάνη, Λουκά Αξελού, Πόπης Πολέμη

ΜΕ ΑΦΕΤΗΡΙΑ ΤΟΝ ΑΝΤΙΡΑΤΣΙΣΤΙΚΟ ΝΟΜΟ ΚΑΙ ΤΟ ΠΑΓΩΜΑ ΤΟΥ

Ερνστ Λούντβιχ Κίρχνερ, «Μαρκέλα», 1910

Για τον «αντι-αντιρατσισμό» της συγκυρίας. Ο Δημήτρης Χριστόπουλος ξεκινάει από  το πάγωμα του αντιρατσιστικού νόμου. Και εξηγεί ότι πριν από την όποια κριτική στα προβληματικά του σημεία, χρέος μας είναι να καταγγείλουμε την πρωτοφανή στάση της ΝΔ. Και αναρωτιέται: «Αλήθεια, τι φοβάται η ελληνική Δεξιά από ένα τέτοιο νομοσχέδιο που δεν φοβήθηκα τα ομογάλακτά της κόμματα στην Ευρώπη; Μήπως βλέπει, κάπου στο βάθος, τον εαυτό της στη θέση του κατηγορούμενου;» Και στη συνέχεια μιλάει για τους άξονες του αντιρατσιστικού αγώνα και καταληγει ότι ο αγώνας αυτός δεν μπορεί να είναι αποτελεσματικός αν δεν συνδεθεί με την κοινωνική αντίθεση που οξύνεται στα χρόνια του νεοφιλελευθερισμού.

Με αφορμή τις κωδωνωκρουσίες των Καλαβρύτων. Υπάρχει ορθόδοξος εθνικισμός; Ο Ευστάθιος Λιανός-Λιάντης εξηγεί γιατί ο εθνικισμός και ο ρατσισμός δεν έχουν θέση στην ορθόδοξη Εκκλησία: Η απάντηση, λοιπόν, στους ιερωμένους που σηκώνουν τα εθνικιστικά λάβαρα […] είναι ότι αυτές οι θέσεις τους είναι απροκάλυπτα αντιχριστιανικές. Ο Μέγας Βασίλειος χαρακτήριζε αυτούς τους επισκόπους «λύκους βαρείς, που διασπούν το ποίμνιο του Χριστού»· και είναι όντως «λύκοι βαρείς» όσοι εγκολπώνονται τον ρατσισμό, τη μισαλλοδοξία και τον ναζισμό, ειδικά όταν οι ίδιοι φέρουν εγκόλπιο με τη μορφή του Χριστού».

«Ευρωπαϊκός προσανατολισμός» και τήρηση του δικαίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Ξεκινώντας από το πάγωμα του αντιρατσιστικού νόμου, ο Ρογήρος εξετάζει την αδιαφορία και την περιφρόνηση με την οποία σταθερά οι ελληνικές κυβερνήσεις αντιμετωπίζουν το ενωσιακό δίκαιο. Και καταλήγει: «Σε κάθε περίπτωση, η περιπέτεια του αντιρατσιστικού νόμου επιβεβαιώνει μια παλιά, αλλά όχι και τόσο προβεβλημένη διαπίστωση: αν κάποιος αναζητήσει συνειδητοποιημένους θιασώτες του ευρωπαϊκού ιδανικού δεν πρόκειται να τους βρει στα κόμματα που άσκησαν εξουσία στη χώρα μας».

Η ουτοπία, εκεί έξω, στους δρόμους. Όσα είπε ο Αντώνης Λιάκος, στην απονομή των κρατικών βραβείων λογοτεχνίας, όπου τιμήθηκε για το βιβλίο του Αποκάλυψη, Ουτοπία και Ιστορία: «Δεν θέλουμε ασφαλώς έναν κρατικό πολιτισμό. Ωστόσο, η ανάπτυξη ενός πολιτισμού πέραν των καταναλωτικών αναγκών, στην Ευρώπη, ήταν ιστορικά μέρος μιας δημόσιας φροντίδας, ήταν πλευρά του κοινωνικού κράτους. Αυτή η δημόσια φροντίδα κατεδαφίζεται τώρα.»

Περιοδικό Χρόνος: ένα διαδικτυακό εργαστήρι σκέψης. «Να μάθουμε να σκεφτόμαστε αλλιώς». Συνέντευξη. H Mικέλα Χαρτουλάρη, αρχισυντάκτρια του «Χρόνου», ενός νέου διαδικτυακού περιοδικού ιδεών, που διακρίνεται για την ποιότητα και τον δυναμισμό του μιλάει στην Ι. Μεϊτάνη και τον Στρ. Μπουρνάζο για το εγχείρημα: μιλάειγια τους στόχους του περιοδικού, για τον χαρακτήρα του και το άνοιγμα στο διεθνές κοινόπεριγράφει την κατάσταση στα κυρίαρχα μήντια, λέει τη γνώμη της για το Athens Review of Books  και το Books Journal  και μας δίνει μια ιδέα των μελλοντικών σχεδίων: «Αν η Αριστερά θέλει να αλλάξει  «ελληνική πραγματικότητα –κάτι που θα έχει επιπτώσεις και στην Ευρώπη– η διαμόρφωση ενός μεγάλου πεδίου, ελευθερίας και κριτικής, όπου θα ζυμώνονται οι ιδέες, είναι κρίσιμη».

Ένα περιθωριακό μπεστ σέλερ. Η Ιωάννα Μεϊτάνη στη μόνιμη στήλη «Αντικλίμακα» γράφει για το βιβλίο Το θανατάδικο– Ένα οικογενειακό τραγικόμικ της Άλισον Μπέχντελ (μετ. Κατερίνα Κατέλη), ένα graphic novel που την ενθουσίασε: «Η αλήθεια που τόσο γεναιόδωρα μάς χαρίζει η Μπέχντελ πηγάζει από τη γενναία της στάση απέναντι στη ζωή και το παρελθόν της και γι’ αυτό και συχνά χτυπάει σαν ηλεκρικό ρεύμα, τσούζει –μάλλον σε διαφορετικό καρέ τον καθένα– και ανακουφίζει μαζί: τι πιο ξαλαφρωτικό απ’ το να έχεις δεχτεί την αλήθεια σου, και μάλιστα να την έχεις μοιραστεί»

Σκέψεις και διλήμματα για τη χάραξη πολιτικής στα εθνικά και διεθνή ζητήματα. Ο Λουκάς Αξελός γράφει για τη θέση και σχέση της Ελλάδας στον ιστορικό της περίγυρο: Κύπρος, Τουρκία, Βαλκάνια.

Πέντε χρόνια από τον θάνατο του Άγγελου Ελεφάντη. Το μαγικό χαλί. Η Πόπη Πολέμη γράφει για την πρώτη της γνωριμία με τον «Πολίτη», αρχικά στην Άνδρο, στο πρακτορείο εφημερίδων του πατέρα της και στη συνέχεια στη Θεσσαλονίκη, φοιτήτρια: «Είχε σιγά σιγά φτιαχτεί και μια παρέα που ένα από τα συστατικά της στοιχεία ήταν ακριβώς Ο Πολίτης. Όποιος πρώτος μυριζόταν την άφιξη, έριχνε το σήμα και όλοι τρέχαμε στην Τσιμισκή, ζηλεύοντας τους τυχερούς της Αθήνας που είμαστε σίγουροι ότι θα είχαν και άλλα πάρε-δώσε με τους ανθρώπους του περιοδικού»

Καταστολή, αναστολή και ματαιώσεις

του Στρατή Μπουρνάζου

Σχέδιο του Γιόζεφ Νέμες Λάμπεθ, 1913

Για τον κόσμο της Αριστεράς (και πολλούς άλλους, βέβαια) ένα ήταν το ζήτημα, τις τελευταίες μέρες: η απεργία των καθηγητών, η επιστράτευση και το άδοξο –αν μη τι άλλο– τέλος της απεργίας προτού καν αρχίσει. Το συζητήσαμε και συνεχίζουμε να το συζητάμε, με πάθος και ένταση, όλοι μας, αριστεροί και αριστερές όλων των αποχρώσεων και τάσεων. Και αυτή η σχεδόν περιγραφική διατύπωση υποδεικνύει αμέσως και ένα μείζον πρόβλημα: ενώ η απεργία και η επιστράτευση ήταν το ζήτημα για όλους μας, ως Αριστερά και ως αριστεροί, δεν καταφέραμε να κάνουμε κάτι πολύ περισσότερο (αν εξαιρέσουμε την πορεία της Δευτέρας)  από το να το συζητήσουμε.

Γι’ αυτό δεν αρκεί να καταγγείλουμε την απερίγραπτη στάση της ΑΔΕΔΥ-ΓΣΕΕ, ούτε να εκφράσουμε την οργή μας για το ότι η προληπτική επιστράτευση αποφασίστηκε από μια κυβέρνηση που έχει μέσα ένα κόμμα που λέγεται –κατά διπλή αντίφραση, πλέον– Δημοκρατική Αριστερά κ.ο.κ. Όλα αυτά, και πολλά άλλα, είναι αναγκαία, αλλά είναι τα δεδομένα και τα «εύκολα». Χρειάζεται να μπούμε στα δύσκολα: στον βαθμό που είμαστε κομμάτι αυτής της υπόθεσης (όχι ως εκπαιδευτικοί, αλλά ως Συριζαίοι, ως αριστεροί, ως πολίτες που αγωνίζονται) να αναζητήσουμε τις δικές μας ευθύνες, όσα κάναμε και δεν  όσα κάναμε, όσα έκαναν και  όσα δεν έκαναν οι χώροι που ανήκουμε. Σκέψεις, λοιπόν, σε αυτή την κατεύθυνση:

1. Αν αποτιμήσουμε συνολικά το τελευταίο δεκαήμερο, είχαμε μια σοβαρή ήττα: όχι μόνο για την ΟΛΜΕ και τους καθηγητές, αλλά και για το συνδικαλιστικό κίνημα, γενικότερα για το κίνημα και την Αριστερά, και ακόμα γενικότερα για τη δημοκρατία. Το γεγονός ότι όχι μόνο «δεν ξεσηκώθηκαν οι πέτρες, δεν άνοιξαν οι ουρανοί, δεν σχίστηκε το καταπέτασμα του ναού» ενάντια στο τερατώδες μέτρο της «προληπτικής επιστράτευσης» (όπως έγραφε η Αυγή την Πέμπτη), αλλά ότι τελικά οδηγηθήκαμε στην αναστολή της απεργίας, συνιστά ξεκάθαρη ήττα για μας – και επιτυχία της κυβέρνησης.

Θα μείνετε στην Ιστορία… για Σεπτέμβρη

της Σίας Αναγνωστοπούλου

«Η παλαιά φρουρά». Χαρακτικό του Καρλ Ρέσινγκ, από το λεύκωμα «Η προκατάληψή μου ενάντια στην εποχή μας», Βερολίνο 1932.

Η απόφαση της κυβέρνησης για την επίταξη των καθηγητών μέχρι νεωτέρας έχει μεγάλη πολιτική σημασία, καθώς αποκαλύπτει ξεκάθαρα τόσο το περιεχόμενο των υποτιθέμενων εκσυγχρονιστικών και εξευρωπαϊστικών μεταρρυθμίσεων όσο και το μέγεθος της εργαλειοποίησης μιας τυπικής πλέον δημοκρατίας σε βάρος της δημοκρατίας. Αντί οι μεταρρυθμίσεις στη δημόσια εκπαίδευση να αποβλέπουν στην ενίσχυση του δημόσιου σχολείου,  κάτι που θα σήμαινε τη συνέγερση των καθηγητών και της κοινωνίας προς την κατεύθυνση ενός σχολείου που προκρίνει τη μόρφωση, την ανάπτυξη της κριτικής ικανότητας των πολιτών του μέλλοντος (επομένως και κατάργηση του ανορθολογισμού των εξετάσεων και της παπαγαλίας, αλλά και διορισμό των σε μόνιμη ομηρεία αναπληρωτών και ωρομίσθιων καθηγητών), η τρικομματική κυβέρνηση επέλεξε τον γνωστό «μεταρρυθμιστικό» μονόδρομο: απολύσεις, εκφοβισμός, τιμωρία και «βούρδουλας». Η ταπείνωση και το καψόνι (όλοι οι καθηγητές, χρειάζονται δεν χρειάζονται, καλούνται ως επιτηρητές στις εξετάσεις, χωρίς να αμείβονται επιπλέον) ως μεταρρυθμιστικά μέσα αποσκοπούν στη μόνιμη συρρίκνωση του σχολείου σε κέντρο καταστολής, με φοβισμένους, υπό απόλυση ή μετάθεση, καθηγητές.

Εσωκομματική δημοκρατία: τα βασικά ενός αιτήματος διαρκείας

του Μιχάλη Σπουρδαλάκη

Έργο του Σεμπαστιανόνε, αρχές του 18ου αιώνα

 Ο εκδημοκρατισμός των πολιτικών κομμάτων αποκτά σήμερα ιδιαίτερη σημασία. Η σημασία αυτή δεν προκύπτει μόνο από τη συγκυρία, καθώς κομματικά συνέδρια και εκλογές σε κοινωνικούς και πολιτικούς φορείς μας υποχρεώνουν να ξανασκεφτούμε το ζήτημα — το οποίο είναι γνωστό, άλλωστε, ότι αποτελεί «αγκάθι» στη θεωρία των πολιτικών κομμάτων. Επιπλέον, επιβάλλεται από σημαντικούς καθεστωτικούς μετασχηματισμούς της φιλελεύθερης δημοκρατίας. Οι μετασχηματισμοί αυτοί, που εμφανίζονται ήδη στις τελευταίες δεκαετίες του περασμένου αιώνα και παγιώνονται στις συνθήκες της σημερινής κρίσης, υιοθετώντας πρακτικές που διαφεύγουν από τον άμεσο πολιτικό έλεγχο, ακυρώνουν ουσιαστικά τη συμμετοχή των πολιτών.

Έτσι, με δεδομένο ότι τα πολιτικά κόμματα αποτελούν θεσμούς που, εξ ορισμού, βρίσκονται πιο κοντά στους πολίτες, ο εκδημοκρατισμός και γενικότερα η αναβάθμιση των εσωκομματικών τους  διαδικασιών μπορεί να συμβάλει στον εκδημοκρατισμό του πολιτικού συστήματος και, με κάποιο τρόπο, να βάλει φρένο στη δημοκρατική απομείωση των αντιπροσωπευτικών θεσμών. Ωστόσο, η συζήτηση συνήθως περιορίζει το ζήτημα της εσωκομματικής δημοκρατίας στην αποτελεσματική επιρροή των κομματικών μελών στη λήψη των αποφάσεων και τον έλεγχο της ηγεσίας. Με άλλα λόγια, οι κυρίαρχες αντιλήψεις, εμμέσως, θεωρούν τα πολιτικά κόμματα εξωτερικούς θεσμούς στη συγκρότηση και τη λειτουργία του πολιτικού συστήματος. Αντίθετα, πρέπει να υπογραμμίσουμε ότι η εσωκομματική δημοκρατία δεν αποτελεί μόνο την ελεύθερη, πλουραλιστική και αποτελεσματική έκφραση τάσεων και απόψεων εντός του κόμματος, αλλά και τη συνθήκη για την ουσιαστική συμμετοχή των πολιτών στην πολιτική.

Γαλλία, η επιστροφ­ή του Πουλαντζά

Μια συζήτηση του Στάθη Κουβελάκη τους Νικολά Βιεγεκάζ και Ραζμίγκ Κεσεγιάν

Ο Νίκος Πουλαντζάς 20.1.1978. Φωτογραφία της Sophie Bassouls.

Μετά από τριάντα χρόνια ολοκληρωτικής εξαφάνισης του Νίκου Πουλαντζά από το εκδοτικό τοπίο και γενικότερα από την θεωρητική συζήτηση της Γαλλίας επανεκδόθηκε και κυκλοφόρησε πριν από λίγες βδομάδες από τον εκδοτικό οίκο Les prairies ordinaires το ύστατο έργο του, Κράτος, εξουσία, σοσιαλισμός, που θεωρείται και η πνευματική του διαθήκη. Είναι προφανές ότι πρόκειται για ένα μείζον γεγονός, η σημασία του οποίου υπερβαίνει τον εκδοτικό χώρο και συνδέεται με τις γενικότερες διεργασίες που συντελούνται στη χώρα όπου, μετά την παγκόσμιας εμβέλειας άνθιση των τριών πρώτων μεταπολεμικών δεκαετιών, η ριζοσπαστική θεωρία και η αριστερή πολιτική υπέστησαν ίσως την πιο εντυπωσιακή, σε ευρωπαϊκό επίπεδο, καθίζηση. Για να συζητήσουμε τα επίδικα αυτής της ενδιαφέρουσας συγκυρίας συναντήσαμε τους συντελεστές της επανέκδοσης του πουλαντζιανού έργου: τον υπεύθυνο των εκδόσεων Les prairies ordinaires και δοκιμιογράφο Νικολά Βιεγεκάζ και τον Ραζμίγκ Κεσεγιάν, καθηγητή κοινωνιολογίας στη Σορβόννη που επιμελήθηκε και προλόγισε τον τόμο, ο οποίος περιλαμβάνει επίσης έναν επίλογο του γνωστού θεωρητικού του κράτους και συνεχιστή της παράδοσης του έλληνα μαρξιστή Μπομπ Τζέσοπ.

Στ. Κ.

 Μια τόσο μακρόχρονη απουσία

O Ραζμίγκ Κεσεγιάν (αριστερά) και ο Νικολά Βιεγεκάζ (δεξιά)

Στάθης Κουβελάκης: Η σημασία της επανέκδοσης του Κράτος, εξουσία, σοσιαλισμός γίνεται αντιληπτή αν αναλογιστούμε ότι εδώ και 30 χρόνια τα βιβλία του Πουλαντζά είχαν εντελώς εξαφανιστεί από τα βιβλιοπωλεία. Το παράδοξο αυτής της απουσίας είναι ότι, όπως τονίζεις Ραζμίγκ στον πρόλογό σου, αποτελεί μια γαλλική πρωτοτυπία. Πράγματι, τόσο στον αγγλόφωνο και ισπανόφωνο χώρο όσο και στη Γερμανία, ο Πουλαντζάς διατήρησε μια εκδοτική παρουσία και δε σταμάτησε να αποτελεί σημείο αναφοράς στην θεωρητική συζήτηση, αν και πιο διακριτικά απ’ ό,τι στο παρελθόν. Σ’ αυτό συνέβαλαν οι παρεμβάσεις διανοητών όπως ο Τζέσοπ, ο Πάνιτς, ο Λακλάου, ο Μάρτιν, ο Χιρς και ο Ντεμίροβιτς. Η πρώτη ερώτηση δεν μπορεί λοιπόν παρά να αφορά τους λόγος της τόσο μακρόχρονης απουσίας του Πουλαντζά στην ίδια τη χώρα όπου έζησε το μεγαλύτερο μέρος  της ζωής του και όπου πρωτοδημοσιεύτηκε το σύνολο του έργου του.

 Ραζμίγκ Κεσεγιάν: Μπορούμε να επικαλεστούμε τρεις βασικούς λόγους. Ο πρώτος είναι ότι στη Γαλλία ο αντικομμουνισμός έφθασε, σε σύγκριση με τις υπόλοιπες ευρωπαϊκές χώρες, σε απίστευτα ύψη. Από το δεύτερο μισό της δεκαετίας του 1970 και καθ’ όλη τη διάρκεια της επομένης, ξεσπάει ένα εξαιρετικά επιθετικό αντικομμουνιστικό κύμα, που οφείλεται κυρίως στην ισχύ που διατηρούσε στη Γαλλία το κομμουνιστικό κίνημα κατά την περίοδο που είχε προηγηθεί. Η αντικομμουνιστική αντίδραση αποτελεί με μια έννοια την άλλη όψη αυτής της ισχύος. Ο Πουλαντζάς ήταν συνδεδεμένος, με την ευρεία έννοια, με αυτήν την ιστορία, και γι αυτό μοιράστηκε την απόρριψη και τη λήθη που υπέστη οτιδήποτε θύμιζε αυτό το κίνημα. Η «λήθη» του ονόματός του υπήρξε λοιπόν οργανωμένη, όπως οργανωμένη ήταν και η εξαφάνιση από τη δημόσια συζήτηση διανοητών όπως ο Λεφέβρ, ο Γκολντμάν, ο Μπετελέμ, ο Αλτουσέρ και πολλοί άλλοι.

Iris, la fleur de Bruxelles

της Μαρίας Πετρίτση

Έργο του Έγκον Σίλε, 1911

Η Ίριδα είναι η γηραιότερη άστεγη του μετρό των Βρυξελλών. Κάθε Μάη βγάζει τα χειμωνιάτικα και φορά ένα πουκάμισο με λουλούδια. Αυτό είναι το δικό της καλωσόρισμα στην άνοιξη, ανήμερα στη γιορτή της, όταν η πόλη γεμίζει με ίριδες, το επίσημο σύμβολό της: «Ίρις, το άνθος των Βρυξελλών».

Τα πρωινά διαβάζει τα free press του μετρό και πίνει καφέ στο κυπελάκι. Την καθημερινή της τουαλέτα την κάνει στις εγκαταστάσεις του μετρό, που φτιάχτηκαν για τους υπαλλήλους που πουλάνε εισιτήρια και ανανεώνουν τις συνδρομές των τρένων. Τα Σάββατα βάζει μπουγάδα στους νιπτήρες.

Παλιά δούλευε στην καντίνα ενός νυχτερινού σχολείου. Οι μαθητές ήταν «εργάτες, κομμώτριες και παραγνωρισμένοι φιλόσοφοι». Παρόλο που ήταν ασφαλισμένη, όταν χρειάστηκε να εγχειριστεί στο στομάχι, το νοσοκομείο αναγκάστηκε να το πληρώσει εξ ολοκλήρου η ίδια. Λίγους μήνες αφότου αρρώστησε για δεύτερη φορά, το αφεντικό της την απέλυσε χωρίς αποζημίωση.

Η έξωση από το διαμέρισμά της δεν άργησε να έρθει και η Ίριδα βρέθηκε άξαφνα στο δρόμο. Συγγενείς δεν έχει πια. Οι φίλοι έκαναν πως δεν βλέπουν.

«Όχι πως είχαν και δεν μου έδιναν. Πλούσιος κανείς δεν ήταν. Όμως ο καθένας έχει να αναμετρηθεί με τα δικά του Τάρταρα. Δεν χρειάζεται και τα δικά μου».

Είναι καλότροπη και γαλήνια. Κανένας πανικός στο πρόσωπό της. Καμία εμπάθεια. Παρόλο που έχει ένα και μοναδικό δόντι σκεπασμένο από μαλακά κίτρινα ούλα, δεν ντρέπεται να χαμογελάσει. Το πρόσωπό της φωτίζεται από τη λάμψη του ελεύθερου ανθρώπου, εκείνου που νιώθει πιο δυνατός από τις περιστάσεις και αγαπά τη ζωή. Του αποφασισμένου.

Γενοκτονία των Εβραίων: η ανάδυση μιας δύσκολης μνήμης

  Μια μνήμη εμβληματική όλων των θυμάτων του ρατσισμού

συνέντευξη της ιστορικού Οντέτ Βαρών-Βασάρ

Οντέτ Βαρών-Βασάρ

H Oντέτ Βαρών-Βασάρ είναι γνωστή  για το έργο της τόσο ως μεταφράστρια όσο και ως ιστορικός (θυμίζουμε  τη  μελέτη της Η ενηλικίωση μιας γενιάς. Νέοι και νέες στην Κατοχή και την Αντίσταση, Αθήνα 2009). Πρόσφατα, στον τόμο Η ανάδυση μιας δύσκολης μνήμης. Κείμενα για τη γενοκτονία των Εβραίων (εκδ. Εστία) συγκεντρώνει κείμενά της, που αποτυπώνουν την έρευνά της για τα ζητήματα της γενοκτονίας των Εβραίων, της λήθης, της μνήμης και του στοχασμού πάνω σε αυτά. Ο τόμος που μόλις κυκλοφόρησε σε δεύτερη συμπληρωμένη έκδοση (σε δύο κείμενα επιπλέον) σήμερα Κυριακή 19 Μαΐου, ώρα 18.00, στο Φιλολογικό Καφενείο (περίπτερο 13), της Διεθνούς ΄Εκθεσης Βιβλίου Θεσσαλονίκης. Ομιλητές: Γρηγόρης Αμπατζόγλου, Γιώργος Αντωνίου, Κώστας Γαγανάκης, Βασίλης Κωνσταντίνου, με συντονίστρια τη  συγγραφέα. Με την ευκαιρία της έκδοσης μιλήσαμε με τη Ο. Βαρών-Βασάρ για τα ζητήματα που θέτει το βιβλίο.

Στρ. Μπ.

 Ο τόμος ξεκινάει με ένα παράθεμα του Ίμρε Κέρτες (το οποίο αναφέρεται και στο επιλογικό κεφάλαιο), το οποίο χαρακτηρίζει το Ολοκαύτωμα «ζωτικό ζήτημα για τον ευρωπαϊκό πολιτισμό», καθώς και για το «απροσμέτρητο ηθικό» περιεχόμενό του. Γιατί το διάλεξες αυτό ως μότο του βιβλίου;

Πράγματι, ήθελα να ανοίγει και να κλείνει το βιβλίο με το ίδιο αυτό απόσπασμα από ένα δοκιμιακό κείμενο του Ούγγρου νομπελίστα Ίμρε Κέρτες. Στο παράθεμα αυτό βρίσκω συμπυκνωμένα πολλά ουσιαστικά ζητήματα που συνάδουν με τις βασικές κατευθύνσεις του βιβλίου μου: το ότι το «Ολοκαύτωμα», η γενοκτονία των Εβραίων, που είναι ο όρος που επιλέγω, δεν είναι ένα στενά εβραϊκό ζήτημα, δεν μπορεί να περιορίζεται στη μνήμη ενός μόνο λαού, του λαού των θυμάτων, ούτε το πένθος για τα σχεδόν 6.000.000 θύματα είναι πένθος μόνο των βιολογικών απογόνων τους. Είναι πένθος για όλη την Ευρώπη, αφού σ’ αυτήν την γεωγραφική και πολιτισμική περιοχή, που επαίρεται για τον υψηλό της πολιτισμό, έλαβε χώρα το γεγονός της εξόντωσής τους με πρωτοφανείς μεθόδους.

Παιδιά παίζουν στο μνημείο του Ολοκαυτώματος της Ρόδου

Άνθρωποι από όλες σχεδόν τις χώρες που συγκροτούν την Ευρώπη σήμερα ήσαν αυτοί οι «Εβραίοι», τους οποίους ο ναζισμός υπέδειξε ως μια χωριστή και περίκλειστη κατηγορία, περιορίζοντάς τους σε ένα μόνο από τα χαρακτηριστικά της ταυτότητάς τους, με τον γνωστό του μηχανισμό κατηγοριοποίησης ομάδων πληθυσμού, απομόνωσής τους και τελικά εξόντωσής τους (η αρχή είχε γίνει με την ευάλωτη κατηγορία των διανοητικά ανάπηρων και κορυφώθηκε με την εξόντωση για φυλετικούς λόγους των Ρομ και των Εβραίων). Η μνήμη του γεγονότος κατέχει σήμερα πια (ύστερα από δεκαετίες σιωπής, αμφισβητήσεις και αρνήσεις και μετά από μεγάλο αγώνα) μια κεντρική θέση στην συλλογική ευρωπαϊκή μνήμη και αποτελεί διακύβευμα για μια ευρωπαϊκή ταυτότητα που είναι υπό συγκρότησιν. Αν οι Εβραίοι είναι όπως λέει η Ανέτ Βιβιορκά, το «μέλος–φάντασμα της Ευρώπης, το μέλος που της έχει αφαιρεθεί», τα θέματα του ρατσισμού, της ξενοφοβίας, της «ανοχής» του άλλου –ήδη η λέξη είναι προβληματική!- , της συνύπαρξης είναι καίρια για την Ευρώπη του σήμερα. Η γνώση που αποδεσμεύει η προσέγγιση του «Ολοκαυτώματος» μπορεί όντως να αποδειχτεί απροσμέτρητη και τα μαθήματά του, ηθικά και πολιτικά, απαραίτητα.

Αριστερά και αστικός πολιτικός κόσμος: ένα συνέδριο στο Πάντειο, 17-20.4.2013

Ο καθοριστικός ρόλος της Αριστεράς τις δεκαετίες 1940 και 1950

του Προκόπη Παπαστράτη

 Το συνέδριο «Αριστερά και πολιτικός κόσμος, στις δεκαετίες του 1940 και 1950», που οργανώθηκε στο πλαίσιο του Προγράμματος Μεταπτυχιακών Σπουδών του τμήματος Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας του Παντείου Πανεπιστημίου υπήρξε ένα συνέδριο αξιοπρόσεκτο από πολλές απόψεις: της επιλογής της θεματολογίας, της συμμετοχής πολλών νέων ερευνητών, για τα ιστοριογραφικά και πολιτικά ζητήματα που θέτει, ζητήσαμε από τον Προκόπη Παπαστράτη, εκ των οργανωτών, να μας συνοψίσει το κλίμα και τα συμπεράσματα του συνεδρίου.

ΕΝΘΕΜΑΤΑ

Η οργάνωση συνεδρίων για αυτή την περίοδο (τις δεκαετίες  του 1940 και 1950), ένα ενδιαφέρον θέμα που έχει τη δική του ιστορία, έχει ξεκινήσει από τα τέλη της δεκαετίας του 1970, όπως αρκετοί γνωρίζουν, ενώ άλλοι επιλέγουν να ξεχνούν. Αυτή η διαδικασία συνέβαλε, σε συνδυασμό με τις διδακτορικές διατριβές που είχαν ήδη υποστηριχθεί ή ήταν σε εξέλιξη (όχι φυσικά στην Ελλάδα), να ανοίξει η συζήτηση και η μελέτη σε νέα πλαίσια.  Ως γνωστόν, η συζήτηση αυτή δεν είχε σταματήσει ποτέ, σε πείσμα των απαγορεύσεων και των διοικητικών μέτρων που εκπορεύονταν από τους θεωρητικούς ταγούς της εθνικοφροσύνης.

Παρά τη διάχυτη αισιοδοξία την πρώτη περίοδο της μεταπολίτευσης, ήταν τουλάχιστον σαφής η δυσπιστία και η βολική αδράνεια απέναντι στη σύγχρονη ιστορία, και συγκεκριμένα στη δεκαετία του 1940.  Στην αναζήτηση των αιτίων, που αναπόφευκτα απασχολούσε την κοινωνία, αυτό το νέο έναυσμα επέβαλε ουσιαστικά το τεκμήριο της επιστημονικότητας, σε ευθεία αντιπαράθεση με την ψυχροπολεμική επιχειρηματολογία που είχε επιβληθεί άνωθεν.

Από τον τίτλο και τη θεματική του Συνεδρίου επισημαίνεται ο καθοριστικός ρόλος που διαδραματίζει η Αριστερά σ’ αυτές τις δύο δεκαετίες.  Αυτό είναι εμφανέστερο στη δεκαετία του 1940, όπου η δυναμική εδραίωση και απήχηση του ΕΑΜ, ως εν δυνάμει εναλλακτικής πολιτικής λύσης, αναγκάζει τον ξένο παράγοντα να προσαρμόσει ριζικά τα αρχικά του σχέδια ώστε, να αποτρέψει την πολιτική και κυρίως την υποτιθέμενη στρατιωτική απειλή του ΕΑΜ.  Αλλά και κατά τη διάρκεια του Εμφυλίου η δια πυρός και σιδήρου απόρριψη κάθε διαπραγματευτικής πρότασης στοχεύει στην εξάλειψη αυτής της επιρροής της Αριστεράς.

Στα ΕΝΘΕΜΑΤΑ σήμερα Κυριακή 19 Μαΐου

 Κείμενα των: Στρατή Μπουρνάζου, Σίας Αναγνωστοπούλου, Μιχάλη Σπουρδαλάκη, Νικολά Βιεγεκάζ, Ραζμίγκ Κεσεγιάν, Στάθη Κουβελάκη, Μαρίας Πετρίτση, Οντέτ Βαρών-Βασάρ, Προκόπη Παπαστράτη

 

ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΠΕΡΓΙΑ, ΤΗΝ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΠΙΣΤΡΑΤΕΥΣΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΑΝΑΣΤΟΛΗ ΤΗΣ ΑΠΕΡΓΙΑΣ

Από μπλογκ conseilsenimage.canalblog.com/

Κασταστολή, αναστολή και ματαιώσεις: Ο Στρατής Μπουρνάζος για την απεργία, την επιστράτευση των απεργών και την αναστολή της. Αφού εξηγήσει γιατί η εξέλιξη αποτελεί σαφή ήττα (για τους καθηγητές, το συνδικαλιστικό κίνημα, την Αριστερά και τη δημοκρατία) καταθέτει τις σκέψεις του, αποτιμώντας την απόφαση της Τετάρτης, τη στάση του ΣΥΡΙΖΑ, τις άλλες εκδοχές: «Στο βαθμό στον βαθμό που είμαστε κομμάτι αυτής της υπόθεσης (όχι ως εκπαιδευτικοί, αλλά ως Συριζαίοι, ως αριστεροί, ως πολίτες που αγωνίζονται)  πρέπει να αναζητήσουμε τις δικές μας ευθύνες, όσα κάναμε και δεν  όσα κάναμε, όσα έκαναν και  όσα δεν έκαναν οι χώροι που ανήκουμε».

Θα μείνετε στην Ιστορία… για  Σεπτέμβρη. Η Σία Αναγνωστοπούλου γράφει γιατί η επίταξη των εκπαιδευτικών δείχνει «ξεκάθαρα τόσο το περιεχόμενο των υποτιθέμενων εκσυγχρονιστικών και εξευρωπαϊστικών μεταρρυθμίσεων όσο και το μέγεθος της εργαλειοποίησης μιας τυπικής πλέον δημοκρατίας σε βάρος της δημοκρατίας». Και καταλήγει: «Εσείς της κυβέρνησης, μείνατε στην Ιστορία “μετεξεταστέοι”. Ο κίνδυνος είναι μήπως μείνει η κοινωνία «μετεξεταστέα» στη δημοκρατία».

Εσωκομματική δημοκρατία: τα βασικά ενός αιτήματος διαρκείας. Ο Μιχάλης Σπουρδαλάλης αναλύει τη σημασία της εσωκομματικής δημοκρατίας για τον εκδημοκρατισμό του πολιτικού συστήματος, συνολικά και για το σταμάτημα της δημοκρατικής απομείωσης των δημοκρατικών θεσμών. Και μας μιλάει για τον Μίχελς και τον «σιδηρούν νόμο της ολιγαρχίας», τους παράγοντες που πρέπει να συνεξετάζονται όταν μιλάμε για εσωκομματική δημοκρατία, τα «κόμματα-καρτέλ» ή «κόμματα του κράτους», την υποκατάσταση της πολιτικής από οικονομολόγους, γραφειοκράτες και ΜΜΕ.

Γαλλία, η επιστροφή του Πουλαντζά. Συνέντευξη. Με την ευκαιρία της επανακυκλοφορίας στα γαλλικά του «Κράτος, εξουσία, σοσιαλισμός» (ύστατου έργου και πνευματικής διαθήκης του Πουλαντζά), έπειτα από χρόνια εξαφάνισης του πουλαντζικού έργου, ο Στάθης Κουβελάκης μιλάει με τους δύο συντελεστές της έκδοσης: τον εκδότη  και δοκιμιογράφο Νικολά Βιεγεκάζ και τον κοινωνιολόγο Ραζμίγκ Κεσεγιάν, που επιμελήθηκε τον τόμο. Ραζμίγκ Κεσεγιάν.: «Το ιστορικό υπόβαθρο των θεωριών της αποκεντρωμένης εξουσίας ήταν μια περίοδος σχετικής κοινωνικοοικονομικής σταθερότητας. Όταν αυτό το οικοδόμημα καταρρέει, πρέπει να θέσουμε εκ νέου τα θεμελιώδη ερωτήματα: Τι είναι το κράτος, πώς συγκροτείται, πώς μπορούμε να το αντιμετωπίσουμε. Να γιατί χρειαζόμαστε και πάλι τον Πουλαντζά». Νικολά Βιεγεκάζ: «Στις συνθήκες της κρίσης, ως μαρξιστές λοιπόν, και ευρύτερα εντός της ριζοσπαστικής αριστεράς, επιβάλλεται λοιπόν να ξανασκεφτούμε τον ρόλο του κράτους στην πολιτική πάλη –– και σε αυτό ο ρόλος του Πουλαντζά είναι καθοριστικός.

Iris, la fleur de Bruxelles. Tης Μαρίας Πετρίτση: «Η Ίριδα είναι η γηραιότερη άστεγη του μετρό των Βρυξελλών. Κάθε Μάη βγάζει τα χειμωνιάτικα και φορά ένα πουκάμισο με λουλούδια. Αυτό είναι το δικό της καλωσόρισμα στην άνοιξη, ανήμερα στη γιορτή της, όταν η πόλη γεμίζει με ίριδες, το επίσημο σύμβολό της: “Ίρις, το άνθος των Βρυξελλών”».

Γενοκτονία των Εβραίων: η ανάδυση μιας δύσκολης μνήμης. Μια μνήμη εμβληματική όλων των θυμάτων του ρατσισμού.  Συνέντευξη. Η ιστορικός Οντέτ Βαρών-Βασάρ, με την ευκαιρία της δεύτερης έκδοσης του βιβλίου της Η ανάδυση μιας δύσκολης μνήμης. Κείμενα για τη γενοκτονία των Εβραίων  (εκδ. Εστία) μιλάει για τη λήθη, τις σιωπές και τη ανάδυση, στην Ελλάδα και διεθνώς, της μνήμης της γενοκτονίας των Εβραίων: «Αν οι Εβραίοι είναι, όπως λέει η Ανέτ Βιβιορκά, το “μέλος-φάντασμα της Ευρώπης, το μέλος που της έχει αφαιρεθεί”, τα θέματα του ρατσισμού, της ξενοφοβίας, της “ανοχής” του άλλου –ήδη η λέξη είναι προβληματική!–, της συνύπαρξης είναι καίρια για τη σημερινή Ευρώπη. Η γνώση που αποδεσμεύει η προσέγγιση του “Ολοκαυτώματος” μπορεί να αποδειχτεί απροσμέτρητη και τα μαθήματά του, ηθικά και πολιτικά, απαραίτητα”.

Ο Προκόπης Παπαστράτης γράφει για ένα αξιοπρόσεκτο συνέδριο που έγινε στο Πάντειο από τις 17 μέχρι τις 20 Απριλίου στο Πάντειο Πανεπιστήμιο και ανέδειξε τον καθοριστικό ρόλο της Αριστεράς τις δεκαετίες 1940 και 1950. Αφού μας συνοψίσει το κλίμα και τις εργασίες του συνεδρίου, καταλήγει: «Σε μια παλιά ραδιοφωνική συνέντευξη του ο Έρικ Χομπσμπάουμ, στην ερώτηση αν αντέχει τη μοναξιά απάντησε ότι πέρασε ένα μεγάλο μέρος της ζωής του γράφοντας συντροφιά με τα χαρτιά του.  Ένα διάλειμμα σ’ αυτή τη δημιουργική μοναξιά του νέου ερευνητή, με δέλεαρ την επιστημονική αντιπαράθεση, προσπάθησε,  και πιστεύω ότι πέτυχε, να προσφέρει αυτό το Συνέδριο».

Ευρώπη: ένα μπλοκαρισμένο πολιτικό σύστημα

 H επανίδρυση της Ευρώπης μπορεί να ξεκινήσει μόνο «από τα κάτω»

 του Ετιέν Μπαλιμπάρ

 μετάφραση: Χρυσάνθη Αυλάμη

 Γι’ άλλη μια φορά, γενικός συναγερμός! Το παλιόγαλλο-γερμανικό «ζευγάρι»–κινητήρια δύναμηή τροχοπέδητου ευρωπαϊκού οικοδομήματος, ανάλογα με την άποψη που έχει κανείς– βρίσκεται στα πρόθυρατης διάλυσης. Πρέπει άραγε να μιλήσουμε ωμά στους γερμανούς γείτονές μας, που εκ της θέσεώς τους είναι έτοιμοι να μετατραπούν σε αφεντικά μας,ή μήπως καλύτερα ν’ αρχίσουμε βάζοντας τάξη στα του οίκου μας, να κάνουμε συμβιβασμούς, μπας κι αποφύγουμετα χειρότερα; Είναι προτιμότερο, νομίζω, να κατανοήσουμε τι συμβαίνει στηνΕυρώπη ως σύνολο, μιας και οι συνισταμένες του ευρωπαϊκού οικοδομήματος θα καταρρεύσουν ή θα διασωθούν όλες μαζί ταυτόχρονα. Το ευρωπαϊκό οικοδόμημα, ωστόσο, έχει ήδη σκαλώσει στοζήτηματου προϋπολογισμού. Και, επιπλέον, έχει απαξιωθεί στις συνειδήσεις. Αυτό δεν αίρει βέβαια την ύπαρξη ενός ενιαίου πολιτικού συστήματος, που δεν είναι ούτε εθνικό ούτε ακριβώς ομοσπονδιακό και συγκεντρώνει σωρευτικά τις αρνητικές επιπτώσεις των δύο επιπέδων, ελέγχοντας και αποφασίζοντας εφεξής για τα πάντα. Το διαπιστώσαμε παρακολουθώντας τις πρόσφατες εξελίξειςστην Ιταλίακαι τη Γαλλία.

Λόγω μιας μη αναστρέψιμης, απ’ ό,τι φαίνεται,ακυβερνησίας, η Ιταλία πληρώνει τον λογαριασμό των χρόνων του μπερλουσκονισμού και της «άνωθεν επανάστασης»,η οποία, κατ’ εντολήντων Βρυξελλώνκαι της Φραγκφούρτης,έφερεστην κυβέρνηση μιαομάδατεχνοκρατώνστενά συνδεδεμένων με το διεθνές τραπεζικό σύστημα.Η χώρα προσπαθείνα ξεφύγει γλιστρώντας σταδιακά από τον κοινοβουλευτισμό προς τονπροεδρισμό, αλλά η απόπειρα στερείται παντελώς λαϊκής βάσης και η επιτυχία της δεν είναι διόλουεγγυημένη. Η Γαλλία, προφυλαγμένη καθώς λέγεται από την κυβερνητική αστάθεια χάρη στους θεσμούς της Πέμπτης Γαλλικής Δημοκρατίας,πλήττεται με τον αντίστροφο τρόπο.

Διγλωσσία: Πρόβλημα, δικαίωμα ή κοινωνικό κεφάλαιο;

του Γιώργου Μπουγελέκα

Φερνάν Λεζέ, «Σύνθεση με τρεις μορφές», 1932

Σε ολόκληρη την ελληνική επικράτεια διαπιστώνεται η έντονη πλέον παρουσία δίγλωσσου μαθητικού πληθυσμού. Τα φαινόμενα διγλωσσίας στην Ελλάδα άρχισαν να παρατηρούνται και να μελετούνται κυρίως την τελευταία δεκαετία, καθώς η χώρα έχει αλλάξει από χώρα εξαγωγής μεταναστών σε χώρα υποδοχής από πολλά μέρη του κόσμου. Για τον λόγο αυτό, τα θέματα διγλωσσίας και δίγλωσσης εκπαίδευσης έχουν ορμητικά καταλάβει μια από τις πρωτεύουσες θέσεις στα ελληνικά κοινωνικά και εκπαιδευτικά πλαίσια. Μέχρι τώρα, το μοναδικό μέλημα των ελληνικών πολιτικών και εκπαιδευτικών αρχών είναι η επιτυχής διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας. Μια τέτοια πολιτική είναι πια εντελώς αναντίστοιχη με τις συνθήκες.

Γενικά, οι άλλες γλώσσες είναι δυνατόν να αντιμετωπισθούν από ορισμένους ως πρόβλημα, από κάποιους άλλους ως δικαίωμα, ενώ από κάποιους τρίτους ως κοινωνικός πόρος ή κεφάλαιο.

Α. Αν αντιμετωπισθεί η γλωσσική ετερότητα ως πρόβλημα, τότε η γλωσσική αφομοίωση είναι αποκλειστικός μακροπρόθεσμος στόχος που επιτάσσει είτε την απευθείας παράκαμψη της όποιας άλλης γλώσσας είτε τη σταδιακή μετάβαση από αυτήν προς την ελληνική. Αυτές οι προσεγγίσεις υπηρετούνται με τα μοντέλα εμβύθισης (submersion) ή και με τα μοντέλα μεταβατικής δίγλωσσης εκπαίδευσης(transitionalbilingualeducation). Πρόκειται για δύο προγράμματα ενάντια στη δίγλωσση εκπαίδευση, τα οποία εμφανίστηκαν αρχικά στις ΗΠΑ, τις δύο τελευταίες δεκαετίες.¹

Η συνήθης διδακτική πρακτική είναι η απαίτηση των διδασκόντων προς τους γονείς των νηπίων για άμεση διακοπή ακόμη και της ενδοοικογενειακής χρήσης της μητρικής τους γλώσσας, θεωρώντας ότι εκεί βρίσκεται το πρόβλημα της σχολικής τους αποτυχίας. Πρόκειται, κατά τον JimCummins, για λανθασμένη αντίληψη «της διγλωσσίας των παιδιών ως δήθεν προβλήματος που πρέπει να λυθεί» και η οποία «συχνά οδηγεί σε τύπους αλληλεπίδρασης δασκάλου-μαθητή που μεταδίδουν στους μαθητές το μήνυμα ότι πρέπει να αφήσουν έξω από την πόρτα του σχολείου τη γλώσσα τους και τον πολιτισμό τους».²

Οι εξωφρενικές στρατιωτικές δαπάνες οδήγησαν την Ελλάδα σε τεράστια χρέη για όπλα που δεν χρειάζεται

 O oλλανδός ερευνητής Φρανκ Σλέιπερ συζητάει με τον Ηρακλή Οικονόμου

για τους εξοπλισμούς και την οικονομική κρίση

O Φρανκ Σλέιπερ

Ο Frank Slijper είναι ολλανδός οικονομολόγος, με ειδίκευση σε ζητήματα εξοπλισμών και στρατιωτικοποίησης, συνεργάτης της γνωστής ριζοσπαστικής δεξαμενής σκέψης Transnational Institute (ΤΝΙ) και επικεφαλής της αντιμιλιταριστικής οργάνωσης Campagne tegen Wapenhandel.Πρόσφατα κυκλοφόρησε από το TNI η μελέτη του Στρατιωτικές δαπάνες και η οικονομική κρίση στην Ευρώπη, όπου γίνεται ιδιαίτερη αναφορά στην ελληνική περίπτωσημε τους υπέρογκους εξοπλισμούς και τις ιστορίες σπατάλης, διαφθοράς και παρασιτισμού που τους περιβάλλουν.

Η.Ο.

* Πώς ερμηνεύετε τη σιωπή των διανοουμένων πάνω σε ένα τόσο επίκαιρο ζήτημα όπως οι εξοπλισμοί και ο ρόλος τους στην τρέχουσα κρίση; Στην Ελλάδα δεν υπάρχει καν μια υποτυπώδης συζήτηση επ’ αυτού.

Οι περισσότερες αναλύσεις εστιάζονται στον ρόλο των χρηματοπιστωτικών θεσμών και των οικονομικών μηχανισμών, που είναι λογικό. Όμως, εφόσον τα δημόσια ελλείμματα και τα σχετιζόμενα προβλήματα χρέους έχουν οδηγήσει σε εκτεταμένα μέτρα λιτότητας, είναι πράγματι παράδοξο το ότι δεν συζητείται ένας κλάδος δημοσίων δαπανών τόσο μεγάλος και ισχυρός όσο οι στρατιωτικές δαπάνες. Μια ερμηνεία της αποσιώπησης είναι ο συνεχής φόβος της στρατιωτικής ηγεσίας και της βιομηχανίας όπλων ότι η περικοπή των αμυντικών δαπανών θα κοστίσει πολλές θέσεις εργασίας και θα θέσει σε κίνδυνο την εθνική ασφάλεια. Και τα δύο επιχειρήματα είναι εντελώς λανθασμένα, καθώς οι υψηλοί στρατιωτικοί προϋπολογισμοί αποδεδειγμένα αποτελούν έναν εξαιρετικά αναποτελεσματικό και δαπανηρό τρόπο δημιουργίας θέσεων εργασίας. Επιπλέον, ο δυτικός κόσμος έχει υπερεξοπλισθεί τόσο, ώστε είναι αδύνατον να ισχυριστεί κάποιος ότι απειλείται η ασφάλειά του. Μάλλον το αντίστροφο συμβαίνει: το παράδειγμα των ΗΠΑ δείχνει ότι οι πόλεμοι στο Αφγανιστάν και το Ιράκ οδήγησαν σε τρομακτικές στρατιωτικές δαπάνες, αλλά σίγουρα δεν κατέστησαν τον κόσμο ασφαλέστερο.