H Ουκρανία, ο νεοφιλελευθερισμός και ένας υβριδικός πόλεμος

της Γιούλιγια Γιουρσένκο

μετάφραση: Δημήτρης Ιωάννου

Ο πόλεμος στην Ανατολική Ουκρανία εξέπληξε πολλούς, ακόμα και μετά την προσάρτηση της Κριμαίας τον περασμένο Απρίλιο. Δεν θα έπρεπε όμως. Οι αυτοκρατορίες δεν καταρρέουν μέσα σε μια νύχτα, ούτε διαλύονται χωρίς αντίσταση. Η παράδοξη διχοτομία που υφέρπει στο «Τέλος της Ιστορίας», το οποίο επαγγέλθηκε ο Φουκουγιάμα, είναι η εξής: κάποιοι πίστεψαν ότι η Ιστορία μπορεί όντως να τελειώσει, και κάποιοι άλλοι ήταν απρόθυμοι να αποδεχθούν κάτι τέτοιο. Λάθευαν και οι δύο — η Ιστορία δεν τελειώνει σε μια νύχτα· είναι μια συνεχής ροή. Η ΕΣΣΔ δεν ήταν μια «αυτοκρατορία του κακού», όπως την ήθελε ο Ρέιγκαν — τουλάχιστον όχι περισσότερο από τις υπόλοιπες αυτοκρατορίες της Ιστορίας, και σίγουρα όχι περισσότερο από αυτό που υπήρξαν ανέκαθεν οι ΗΠΑ ή από αυτό που είναι τώρα η κρατική ολιγαρχία των Πούτιν και Σία. Η Ρωσία, η Ε.Ε. και οι ΗΠΑ είναι υπεύθυνες, από κοινού με τους Ουκρανούς ολιγάρχες, για το φρέσκο αίμα που χύθηκε για τις αγορές και για την εξουσία.

Κίεβο, στο μετρό. Φωτογραφία του Kaykanat, από το flickr

Το 1991 η Ουκρανία απέκτησε την de jure ανεξαρτησία της σχεδόν εξ ορισμού. Από τότε, δεν έχει αναδυθεί καμία ισχυρή πολιτική δύναμη με κάποια ενωτική, ιδεολογικά συνεκτική αφήγηση. Η απώλεια της βαρυτικής δύναμης που αποτελούσε κάποτε το σοβιετικό οικονομικό σύστημα ανάγκασε τις κυβερνήσεις των νεόκοπων κρατών να αναζητήσουν αλλού χρηματοδότηση: στο ΔΝΤ, στην Παγκόσμια Τράπεζα, και αργότερα στην Ευρωπαϊκή Τράπεζα Ανασυγκρότησης και Ανάπτυξης (EBRD). Η απελευθέρωση των αγορών και οι ιδιωτικοποιήσεις ήταν οι κύριοι μοχλοί των μεταρρυθμίσεων που προτείνονταν αφειδώς στην Ουκρανία και περιελάμβαναν τη μοιρασιά της κρατικής περιουσίας στον λαό με τη μορφή κουπονιών. Από τη μία μέρα στην άλλη, η σύντομη ιστορία των πολιτών ως επενδυτών μετατράπηκε σε μια ιστορία αποστέρησης, όπως την περιέγραψε ο Ντέιβιντ Χάρβεϋ στον Νέο ιμπεριαλισμό.

Η διαδικασία πρωταρχικής συσσώρευσης κεφαλαίου σάρωσε τη χώρα. Παράλληλα με αυτήν, εκτυλίχθηκε και μια διαδικασία ημι-νόμιμης συσσώρευσης από το αποκαλούμενο «εγκληματικό-πολιτικό πλέγμα». Καθώς στην ΕΣΣΔ επικρατούσε μια μόνιμη σπάνις καταναλωτικών αγαθών, οι κοινωνικές ανάγκες εξυπηρετούνταν από μια σκιώδη αγορά ελεγχόμενη από εγκληματικά στοιχεία και υπό την υψηλή εποπτεία των σωμάτων ασφαλείας και των απαράτσικ, των ανθρώπων του μηχανισμού — όλοι αυτοί αποτελούσαν το πλέγμα. Από τις μεταρρυθμίσεις της Περεστρόικα στα μέσα της δεκαετίας του 1980 μέχρι περίπου τα μέσα της επόμενης, το πλέγμα μετασχηματίστηκε σε αυτό που τώρα είναι γνωστό ως ολιγαρχικές Χρηματοπιστωτικές-Βιομηχανικές Ομάδες (ΧΒΟ), οι οποίες αναδύθηκαν μέσω μιας, όχι απλώς πρωταρχικής, αλλά πρωτόγονης συσσώρευσης που περιελάμβανε δολοφονίες, βασανισμούς και εκβιασμούς εις βάρος «ανταγωνιστών», αλλά και τη συγκέντρωση των ιδιωτικοποιημένων επιχειρήσεων: την απαλλοτρίωση των αποστερημένων. Οι συσχετισμοί δύναμης στο εσωτερικό του εγκληματικού-πολιτικού πλέγματος μεταβάλλονταν και αυτοί. Έτσι, σταδιακά, τα σώματα ασφαλείας και οι απαράτσικ βρέθηκαν να υπηρετούν τις ανάγκες της εγκληματικής –και τώρα πλέον– καπιταλιστικής τάξης που αναδυόταν πλέον και στην Ουκρανία. Στο κοινοβούλιο, αλλά και αλλού, φίλα προσκείμενοι στην ολιγαρχία πολιτικοί –ή συχνά ολιγάρχες οι ίδιοι– υιοθετούσαν νεοφιλελεύθερους νόμους που οι ξένοι πρότειναν για να χρηματοδοτούν τις ΧΒΟ τους από τους φόρους των πολιτών, για να κερδίζουν γενναίες φοροαπαλλαγές, και για να νομιμοποιούν τα υπεράκτια κέρδη τους. Ο Γιανουκόβιτς είναι ένα εξαιρετικό δείγμα των εγκληματικών-πολιτικών σχέσεων: καταδικάστηκε δύο φορές, του δόθηκε χάρη, έχει διασυνδέσεις στις υπηρεσίες ασφαλείας, και σε μια ξέφρενη πορεία έγινε κυβερνήτης, κατόπιν πρωθυπουργός και τώρα πρόεδρος. Η «οικογένεια»[1] και οι κολλητοί του (ο Αχμέτοφ, ο Μπόυκο, ο Ιβανιουσένκο κ.λπ.) είναι όλοι ολιγάρχες με τα σώματα ασφαλείας υπό τις διαταγές τους, ακόμα κι αν αυτές σημαίνουν τον ξυλοδαρμό διαδηλωτών, τη φυλάκιση αντιπάλων ή τη διευκόλυνση του επιχειρηματικού πλιάτσικου. Κι όμως, η φαμίλια του Γιανουκόβιτς δεν είναι παρά ένα μικρό μέρος του ολιγαρχικού μπλοκ.

Οι διαδηλώσεις του Μαϊντάν δεν είχαν ιδεολογική συνοχή· ήταν, κυρίως, ένα κίνημα διαμαρτυρίας. Σύμφωνα με την έρευνα που διεξήγαγαν η Ιρίνα Μπεκέσκινα και ο Αλεξέι Χμέλκο, από το Ίδρυμα Δημοκρατικής Πρωτοβουλίας και το Διεθνές Ινστιτούτο Κοινωνιολογίας του Κιέβου στις 7 και 8 Δεκεμβρίου 2013 με τη συμμετοχή 1.037 τυχαία επιλεγμένων διαδηλωτών στο Μαϊντάν, το 92% από αυτούς δεν ανήκαν σε κανένα κόμμα ή ΜΚΟ. Οι τρεις βασικοί λόγοι που ανέφεραν για τη συμμετοχή τους στις διαδηλώσεις ήταν: α) η αστυνομική καταστολή, ειδικά ο ξυλοδαρμός των διαδηλωτών το βράδυ της 30ής Νοεμβρίου (70% των ερωτηθέντων), β) η άρνηση του προέδρου να υπογράψει τη συμφωνία σύνδεσης Ουκρανίας-Ε.Ε. (53,5%) γ) η επιθυμία τους να αλλάξει η ζωή στην Ουκρανία (50%).[2] Μόλις το 5% απάντησε πως διαδήλωνε ανταποκρινόμενο στο κάλεσμα των ηγετών της αντιπολίτευσης. Δεν υπήρχε καμία «τάξη καθεαυτή» με την έννοια που δίνει στην έννοια ο ιστορικός υλισμός. Ωστόσο, υπήρχε και ακόμα υπάρχει ένα ιστορικό μπλοκ. Δεν έχει διαμορφωθεί ακόμα πλήρως, αλλά ολοένα και δυναμώνει. Τα ακροδεξιά στοιχεία που μπορούσε κανείς να διακρίνει στο Μαϊντάν είτε θα περιθωριοποιηθούν (όπως ήδη έχει συμβεί με το εθνικιστικό κόμμα Svoboda) είτε θα γίνουν το εξιλαστήριο θύμα για τις ανάγκες των ολιγαρχών, οι οποίες ήταν και η αρχική αιτία των διαδηλώσεων.

Το Μαϊντάν του 2013-2014 ήταν μια αντίδραση στις αδικίες που επιφέρουν η νεοφιλελεύθερη κλεπτοκρατία, η διαφθορά της δικαστικής εξουσίας, η αρπακτικότητα των παραστρατιωτικών οργανώσεων και η ευρεία υπεξαίρεση της κρατικής περιουσίας, εν μέσω επιδεινούμενων συνθηκών διαβίωσης. Ήταν το ξέσπασμα μιας δυσαρέσκειας που υπέβοσκε για πάνω από είκοσι χρόνια, τόσο στα ανατολικά όσο και στα δυτικά της χώρας και προήλθε από τα κάτω, περιλαμβάνοντας και εργατικά συνδικάτα, καθώς και τους ανθρακωρύχους.[3]

Αυτό που ενώνει τον ουκρανικό λαό είναι η αγανάκτηση για την αύξηση των τιμών των τροφίμων (58%) και των ενοικίων της κοινωνικής κατοικίας (54%), για τις απώλειες θέσεων εργασίας (34%), για τις καθυστερήσεις στην καταβολή μισθών και συντάξεων (32%), για τη διαφθορά (27%) και για την εγκληματικότητα (20%).[4] Δεν τους ενώνει ούτε η Ε.Ε. ούτε το ΝΑΤΟ — παρά την αυξανόμενη δημοφιλία τους που είναι αποτέλεσμα της κρίσης. Η συμφωνία σύνδεσης Ουκρανίας-Ε.Ε. είναι ένα καρότο που πλέον δεν φτάνει ως αντίδοτο για το μαστίγιο.

Η Iστορία δεν τελειώνει σε μια νύχτα. Αλλά οι αλλαγές που αυτή θα υποστεί από τη νέα νεοφιλελεύθερη σύνθεση του κοινοβουλίου δεν είναι αυτές που ποθούσαν οι χιλιάδες νεκροί του περασμένου χρόνου. Η δυσαρέσκεια που έβγαλε το μπλοκ των αποστερημένων στο δρόμο το 2013-14 είναι ακόμα εδώ, όπως είναι εδώ και ο υβριδικός πόλεμος τον οποίο απερίσκεπτοι κυβερνήτες έφεραν στην Ουκρανία, όπως είναι εδώ και το μελλοντικό, ολοένα και δυνατότερο κίνημα αντίστασης στην ηγεμονία του νεοφιλελεύθερου μπλοκ.

Η Yuliya Yurchenko διδάσκει διεθνή οικονομικά στο Πανεπιστήμιο του Γκρίνουιτς.

Ευχαριστούμε θερμά τον καλό μας φίλο Γιώργο Σουβλή, υποψήφιο διδάκτορα στο Ευρωπαϊκό Πανεπιστήμιο της Φλωρεντίας, ο οποίος παρήγγειλε, για λογαριασμό των «Ενθεμάτων» το κείμενο.

Σημειώσεις

[1]  Κonrad Schuller, «Präsident Janukowitsch. Das Prinzip Familie», Frankfurter Allgemeine Zeitung, 27.8.2012

[2] Ι. Bekeshkina, I. και O. Khmelko, «Майдан-2013: хто стоїть, чому і за що?», Kyiv International Institute of Sociology (ΚIIS), 2014

[3] Ν. Evans, «Ukraine, Russia and the miners of the Donbass», Revolutiobary Socialism in the 21th Century (RS21), 2014

[4] KIIS, «What problems are of greatest concern for the population of Ukraine?”. ΚΙΙS, 2012