Η «διαχείριση της μετανάστευσης» σε δύσκολους καιρούς

Με την ευκαιρία του διεθνούς συνεδρίου, Αθήνα 23-25 Απριλίου

Τη «διαχείριση της μετανάστευσης» και τον ρόλο των διεθνών οργανισμών, κατά τη διάρκεια του 20ού αιώνα έχει θέμα το διεθνές συνέδριο που οργανώνεται στο Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών (Βασιλέως Κωνσταντίνου 48), στις 23, 24 και 25 Απριλίου. Στο συνέδριο, στο οποίο θα λάβουν μέρος 41 ιστορικοί, κοινωνικοί και πολιτικοί επιστήμονες από όλον τον κόσμο, θα διερευνηθούν θέματα όπως: η εξέλιξη της ιδέας της «διαχείρισης της μετανάστευσης», οι χρήσεις της στο παρελθόν και σήμερα, οι διεθνείς πολιτικές, πρακτικές και αφηγήσεις που αναπτύχθηκαν προκειμένου να ρυθμιστεί η ανθρώπινη κινητικότητα, η ιστορία των διεθνών οργανισμών που διαδραμάτισαν ρόλο στις αναγκαστικές και εθελούσιες μετακινήσεις κατά τον 20ό αιώνα.

Το συνέδριο, που θα διεξαχθεί στα αγγλικά, το οργανώνουν τo μεταπτυχιακό Πρόγραμμα «Κοινωνικές Διακρίσεις, Μετανάστευση και Ιδιότητα του Πολίτη» του Τμήματος Κοινωνικής και Εκπαιδευτικής Πολιτικής του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου, σε συνεργασία με το Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών. Το πρόγραμμα, εδώ: http://mimio.uop.gr/site/?q=en. Με την ευκαιρία αυτή μιλήσαμε με τη Λίνα Βεντούρα (καθηγήτρια κοινωνιολογίας και ιστορίας της μετανάστευσης στο Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου), μέλος της επιστημονικής και της οργανωτικής επιτροπής του Συνεδρίου.

 .

 συνέντευξη της Λίνας Βεντούρα

Το συνέδριο επιγράφεται «“Migration Management” and International Organizations in the 20th Century». Τι σημαίνει «διαχείριση της μετανάστευσης» στον 20ό αιώνα;

Γαύδος, 9 Απριλίου 2015. Πρόσφυγες έξω από το δημοτικό
σχολείο. Φωτογραφία: Βασίλης Μαθιουδάκης

Η ίδια η έννοια «διαχείριση της μετανάστευσης» εμφανίστηκε αρκετά πρόσφατα, μόλις τη δεκαετία του 1990, στους κόλπους μάλιστα του οργανισμού, την ιστορία του οποίου εξετάζει το ερευνητικό πρόγραμμα στο πλαίσιο του οποίου διεξάγεται το συνέδριο, δηλαδή του Διεθνούς Οργανισμού Μετανάστευσης (ΔΟΜ). Κάποιες πάντως από τις νομοθετικές ρυθμίσεις, τις πρακτικές και τις αφηγήσεις που δηλώνονται με τον όρο «διαχείριση της μετανάστευσης» έχουν μακρά ιστορία. Εδώ και αιώνες πολλά κράτη επέβαλαν ή ρύθμιζαν την κινητικότητα της εργασίας και των –ανεπιθύμητων κυρίως, αλλά και των κεφαλαιούχων ή όσων είχαν σπάνια προσόντα– ανθρώπων από και προς την επικράτειά τους. Τα παραδείγματα είναι άπειρα: η αποστολή καταδίκων σε άλλες ηπείρους, η πολιτική προσέλκυσης Ορθόδοξων πληθυσμών στη Ρωσική Αυτοκρατορία, η χρηματοδότηση από τη Βρετανία της μετακίνησης μεταναστών προς τις υπερπόντιες χώρες της Κοινοπολιτείας, η απαγόρευση εισόδου των επαιτών, των αναρχικών και των Κινέζων στις ΗΠΑ στα τέλη του 19ου αιώνα, αλλά και οι διατάξεις που επιτρέπουν την νόμιμη είσοδο και εγκατάσταση αλλοδαπών που διαθέτουν ένα σεβαστό ποσό χρημάτων στη σημερινή Ελλάδα.

Ένα γνωστό παράδειγμα είναι οι νόμοι που όριζαν εισροές με ποσοστώσεις ανά κράτος προέλευσης που εισήγαγαν οι ΗΠΑ κατά την περίοδο του Μεσοπολέμου, στόχος αυτών των ρατσιστικής έμπνευσης νόμων υπήρξαν και οι –ανεπιθύμητοι τότε– Έλληνες. Άλλο γνωστό στην Ελλάδα παράδειγμα, διακρατικής αυτή τη φορά, ρύθμισης της κινητικότητας είναι η συμφωνία μετανάστευσης εργατικού δυναμικού που υπογράφτηκε το 1960 μεταξύ της Γερμανίας και της Ελλάδας. Ήδη από τα παραδείγματα αυτά καταλαβαίνουμε ότι τις περισσότερες αποφάσεις τις έπαιρναν και τις εφάρμοζαν τα κράτη και ότι αφορούσαν, πέρα από το διεθνή καταμερισμό εργασίας, συχνότερα είτε μειονοτικές ομάδες και φτωχές κατηγορίες του πληθυσμού είτε πλούσιες ή προσοντούχες ομάδες ή πληθυσμούς που θεωρούνταν ανώτεροι ή όμοιοι. Από τον 19ο αιώνα και ύστερα, τα σχέδια εθνικής ομογενοποίησης, η διεύρυνση των δικαιοδοσιών του κράτους, η ενδυνάμωση των δυνατοτήτων του να ελέγχει και τον πληθυσμό και τα σύνορά του, η επέκταση των πολιτικών και κοινωνικών δικαιωμάτων, η επιβολή της χρήσης διαβατηρίου και πολλοί άλλοι θεσμοί ή κοινωνικές διαδικασίες οδήγησαν στον αυστηρότερο διαχωρισμό των πολιτών από τους μη πολίτες κατά τη διάβαση των συνόρων και προσδιόρισαν άνισες ευκαιρίες επιβίωσης και κοινωνικής ανόδου μεταξύ των δύο αυτών κατηγοριών.

Και αν μιλήσουμε για το σήμερα;

Σήμερα, οι πρακτικές «διαχείρισης της μετανάστευσης» κυμαίνονται από τη θέσπιση της ελεύθερης μετακίνησης των πολιτών των κρατών μελών της Ε.Ε. σε όλη την επικράτειά της, την απαγόρευση εισόδου πληθυσμών από φτωχές τρίτες χώρες στην Ευρώπη, τις διακρατικές συμφωνίες προσωρινής μετανάστευσης, τους νόμους που αφορούν την προσέλκυση υψηλά εξειδικευμένου προσωπικού έως τον έλεγχο των διαβατηρίων, τις θεωρήσεις εισόδου (βίζες), την κατασκευή τείχους για την προστασία των συνόρων, τα προγράμματα εθελούσιας επιστροφής, την Frontex κ.λπ. Πρόκειται λοιπόν για ένα φάσμα πολιτικών και μέτρων που καλύπτει τόσο την ενθάρρυνση όσο και την αποθάρρυνση της μετανάστευσης. Συμπερασματικά, θα έλεγα ότι η «διαχείριση της μετανάστευσης» αφορά τη ρύθμιση του διεθνούς καταμερισμού της εργατικής δύναμης και τον έλεγχο των πληθυσμών. Συνίσταται, αρχικά, σε μια κατηγοριοποίηση των ανθρώπων σε λιγότερο ή περισσότερο ανεπιθύμητους και επιθυμητούς, λειτουργεί δηλαδή σαν φίλτρο ξεχωρίζοντας ανάμεσα σε πολλαπλές-μεταβαλλόμενες στο χρόνο και διαφορετικές στον χώρο- κατηγορίες και υποκατηγορίες (πολίτες και ξένοι, πρόσφυγες και μετανάστες, Ευρωπαίοι και πολίτες τρίτων χωρών, νόμιμοι και παράνομοι κ.ο.κ.) και απολήγει σε άνισες δυνατότητες μετακίνησης στο χώρο και στην άνιση πρόσβαση στην εργασία, στα κοινωνικά αγαθά κ.ο.κ.

Πώς συνδυάζονται, στο πεδίο αυτό, οι εθνικές πολιτικές και οι διεθνείς συνεργασίες;

Ο όρος «διαχείριση της μετανάστευσης» εμφανίστηκε στη ρητορεία διεθνών οργανισμών και υπερεθνικών ενώσεων ως απάντηση στους αυξανόμενους περιορισμούς που επιβάλλουν τα κράτη από τα μέσα της δεκαετίας του 1970 στην εισροή μεταναστών. Οι διεθνείς οργανισμοί που τον προωθούν ισχυρίζονται ότι η μετανάστευση, εάν είναι ελεγχόμενη, μπορεί να αποβεί επωφελής τόσο για τα κράτη αποστολής και υποδοχής, όσο και για τους ίδιους τους μετανάστες. Οι πολιτικές ωστόσο που προτείνουν δεν είναι σίγουρο ότι ευνοούν όλα τα εμπλεκόμενα μέρη: για παράδειγμα, μία από τις προτάσεις τους είναι η χρήση των μεταναστευτικών εμβασμάτων σε αναπτυξιακά προγράμματα των χωρών αποστολής. Μόνο που με αυτήν την πρόταση αφενός μετακυλίεται η πρωτοβουλία και η ευθύνη της ανάπτυξης στους ίδιους τους μετανάστες και αφετέρου αυτό ενδέχεται να γίνεται εις βάρος της διαβίωσης της οικογένειάς τους, της εκπαίδευσης των παιδιών τους κ.λπ. Εάν σταθούμε στην Ευρωπαϊκή Ένωση, οι πολιτικές που προτείνει κάτω από αυτή την ορολογία δεν μοιάζουν να ωφελούν ούτε τα κράτη αποστολής ούτε τους πολίτες τους: η Ε.Ε. εξετάζει και εν μέρει προωθεί, μεταξύ άλλων, τη σύνδεση της παροχής αναπτυξιακής βοήθειας σε κάποια κράτη της Αφρικής με τον περιορισμό της εκροής μεταναστών και με την διαμονή των αιτούντων άσυλο στα εδάφη τους έως ότου εξεταστεί το αίτημά τους από το ευρωπαϊκό κράτος στο οποίο υποβλήθηκε από μακριά. Και σε αυτήν την περίπτωση βλέπουμε να επιδιώκεται η μετακύλιση του βάρους της φύλαξης των διεθνών συνόρων και της παροχής βοήθειας στους αιτούντες άσυλο στις φτωχότερες χώρες με αμφισβητούμενης αποτελεσματικότητας ισχνά ανταλλάγματα.

Πάντως, παρά την αυξανόμενη βαρύτητα λιγότερο των διεθνών οργανισμών και περισσότερο των υπερεθνικών ενώσεων στη «διαχείριση της μετανάστευσης», οι κυβερνήσεις των ισχυρότερων κρατών εξακολουθούν να παίζουν καθοριστικό ρόλο και στη χάραξη και την εφαρμογή της μεταναστευτικής πολιτικής. Θα αναφέρω εδώ μόνο ένα παράδειγμα, το πιο εμβληματικό για την Ελλάδα σήμερα: το περίφημο Δουβλίνο ΙΙ, αποτελεί άραγε ένα όπλο υπερεθνικής «διαχείρισης» των προσφυγικών ροών και των αιτημάτων ασύλου ή υπαγορεύεται από τις προτεραιότητες και τα συμφέροντα των ισχυρότερων κρατών της Ε.Ε.;

Το συνέδριο είναι, καλώς ή κακώς εξαιρετικά επίκαιρο. Και επειδή έρχεται σε μια συγκυρία που πρόσφατα έχει ιδρυθεί υπουργείο Μεταναστευτικής Πολιτικής, το οποίο ετοιμάζει σημαντικές αλλαγές, ενώ οι μεταναστευτικές και προσφυγικές ροές εντείνονται — ενώ τα κανάλια δημιουργούν ατμόσφαιρα «ηθικού πανικού».

Δεν ξέρω αν το συνέδριο είναι επίκαιρο με την έννοια που το θέτεις. Μάλλον όσοι και όσες θέλουν να ακούσουν συγκεκριμένες προτάσεις στα θέματα της επικαιρότητας θα απογοητευτούν. Η οπτική του συνεδρίου είναι ιστορική, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι απουσιάζουν εισηγήσεις που αναφέρονται στη «διαχείριση της μετανάστευσης» σήμερα. Πιστεύω, ωστόσο, ότι η ιστορική διερεύνηση των μεταβαλλόμενων μέσα στο χρόνο και των ποικίλων στο χώρο πτυχών της μετανάστευσης και της ρύθμισής της, δεν συνεισφέρει μόνο στην καλύτερη κατανόηση των ζητημάτων που τόσο τρόμο προκαλούν σε κάποιους πολιτικούς, δημοσιογράφους και άλλους συμπολίτες μας, προσφέρει επιπλέον έναν πλούτο πληροφοριών και γνώσεων για τις διαδικασίες κοινωνικής αλλαγής, οι οποίες είναι χρήσιμες και στη λήψη σχετικά τεκμηριωμένων –και ίσως δικαιότερων– αποφάσεων για το μέλλον.