Μνήμη και Λήθη: Η φωτογραφία και τα ίχνη της Ιστορίας

της Πηνελόπης Πετσίνη

Θωμάς Γερασόπουλος, από τη σειρά «Site of Memories»: «H Σπηλιά του Ζαχαριάδη»

Στον ελληνικό ακαδημαϊκό χώρο, η οξύτατη ιστοριογραφική διαμάχη για το «τραυματικό παρελθόν» –τη δεκαετία του 1940, και συγκεκριμένα την Κατοχή και τον Εμφύλιο– βρέθηκε στο αποκορύφωμά της μια δεκαετία πριν, υποχρεώνοντας, όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Πολυμέρης Βόγλης, όσους ασχολουνται επιστημονικά με την περίοδο να επανεξετάσουν κριτικά τις βεβαιότητες και τις υποθέσεις τους. Προφανώς και αυτό το ενδιαφέρον δεν ήταν καινούριο (το αποδεικνύει άλλωστε ένα πλήθος άρθρων και δοκιμίων των προηγούμενων δεκαετιών, όπως των Χάγκεν Φλάισερ, Μαρκ Μαζάουερ, Γιώργου Μαργαρίτη, Τασούλας Βερβενιώτη κλπ.). Αυτή η τελευταία έκρηξη ενδιαφέροντος χαρακτηρίστηκε από μια «στροφή στην κοινωνία» που επεδίωξε να αναδείξει την αλληλεπίδραση μεταξύ του κοινωνικού και του πολιτικού, διπλωματικού, στρατιωτικού παράγοντα, ενώ ταυτόχρονα επανέφερε στη συζήτηση τη σχέση ιστορίας και μνήμης δίνοντας έμφαση στο κοινωνικό πλαίσιο αλλά και στην εγγραφή της μνήμης στον χώρο. Η συμφιλίωση του γνωστικού πεδίου της παραδοσιακής ιστοριογραφίας με έννοιες όπως αυτές της συλλογικής μνήμης του Μορίς Αλμπάκς ή των μνημονικών τόπων του Πιερ Νορά, οδήγησε, αν μη τι άλλο,  σε πιο δυναμικές προσεγγίσεις του παρελθόντος.

Το ενδιαφέρον της ελληνικής φωτογραφίας για την ιστορία και τη μνήμη υπήρξε, αντίθετα, σχετικά περιορισμένο έως αρκετά πρόσφατα. Με την εξαίρεση έργων όπως τα «Πρόσωπα της Αντίστασης» της Johanna Weber (1997), που εστίαζαν στη φωτογραφία πορτρέτου και τη συνέδεαν με τη μαρτυρία και την αφήγηση, οι αναφορές στην ιστορία ήταν σποραδικές και διακριτικές (όπως για παράδειγμα στο «Land Ends» του Παύλου Φυσάκη, μια εργασία που καταγράφει τα γεωγραφικά «όρια» της Ευρώπης, στην οποία η Γαύδος, το νοτιότερο άκρο της Ευρώπης, περιγράφεται ως «τόπος εξορίας των κομμουνιστών από τη δεκαετία του ’30»). Εξαίρεση αποτελεί και η σειρά «Sylvia» του Viktor Koen (2004) με φωτογραφίες από τα ναζιστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης Άουσβιτς, Μπιρκενάου και Μαϊντάνεκ στην Πολωνία. Οι εικόνες του Κοέν πραγματοποιήθηκαν κατά τη διάρκεια του March of the Living, του ετήσιου προσκυνήματος των ανθρώπων που επέζησαν από το Ολοκαύτωμα και των απογόνων τους, με παρούσα τη γιαγιά του Σύλβια, επιζήσασα του Άουσβιτς από την εβραϊκή κοινότητα Θεσσαλονίκης. Γεγονός παραμένει ότι –σε αντίθεση με την Ελλάδα– η μνημειοποίηση των ευρωπαϊκών στρατοπέδων συγκέντρωσης και εξόντωσης επέτρεψε τη διατήρηση μιας «πρώτης ύλης» πραγματικών τόπων και αντικειμένων που προσφέρουν ένα θησαυρό από ίχνη και μνήμες (όπως και κενά και σβησίματα), φέροντας ενσυνείδητα τα σημάδια της ιστορίας. Ο Ηρακλής Παπαϊωάννου σχολιάζει εύστοχα την κατάσταση, ανακαλώντας τον όρο μνημοκτονία που εισήγαγε η Ρένα Μόλχο για να περιγράψει το συλλογικό κενό μνήμης του εξοστρακισμού και της εξόντωσης των Εβραίων της πόλης.

Η πρόσφατη χρηματοπιστωτική και, γενικότερα, πολιτική και κοινωνική κρίση ώθησε περισσότερους φωτογράφους να στραφούν προς το εσωτερικό περιβάλλον αλλάζοντας την πρακτική τους. Ταυτόχρονα με την εισαγωγή σύγχρονων κριτικών πρακτικών (όπως η οικειοποίηση, η παρωδία, η σειριακότητα) παρατηρείται κι ένα αυξανόμενο ενδιαφέρον για την ιστορία και τη μνήμη –μια διαδικασία που παρουσιάζει αρκετές ομοιότητες με την ιστορικοποίηση που περιέγραψε ο Μπρεχτ–, η οποία διαδραματίζει σημαντικό ρόλο σε αυτή την κριτικά αναβαθμισμένη προσέγγιση. 

Κρίση, ιστορία, μνήμη

Μια σειρά από έργα που πραγματεύονται το ζήτημα της κρίσης, μας προσκαλούν να αντιληφθούμε τα ιστορικά γεγονότα όπως σχετίζονται με το παρόν, ή και το διαμορφώνουν. Επιστρατεύοντας την έννοια της μνήμης, και ιδίως της συλλογικής μνήμης, οι φωτογράφοι αυτοί προσπαθούν να εντάξουν τα έργα τους σε ένα ευρύτερο ιστορικό πλαίσιο, παρατηρώντας συνέχειες στην ιστορία αντί για καθαρές ρήξεις.

Pasqua Vorgia, από τη σειρά «Αυτοψίες»: Τρώων και Αδράστου, τόπος επίθεσης στην Κωσταντίνα Κούνεβα κι απόσπασμα από την κατάθεσή της στον ανακριτή.

Για παράδειγμα, η σειρά «Αυτοψίες» (εν εξελίξει) της Pasqua Vorgia, η οποία ανακαλύπτει δυσδιάκριτα ίχνη της πρόσφατης πολιτικής ιστορίας, σημάδια εγχαραγμένα στην αστική επιφάνεια και τα αντιπαραβάλλει με αφηγήσεις και καταγραφές: Τα Δεκεμβριανά του 1944, η φωτιά στην τράπεζα Μαρφίν τον Μάιο του 2010, οι διαδηλώσεις το Φεβρουάριο του 2013, η επίθεση στην Κωνσταντίνα Κούνεβα, η δολοφονία του Παύλου Φύσσα απ’τη Χρυσή Αυγή. Επίσημες και ανεπίσημες ιστορίες δημιουργούν ένα πλέγμα σε μια προσπάθεια να διαμορφώσουν μια αφήγηση βασισμένη στα τραύματα της ελληνικής συλλογικής μνήμης: Η τσιμεντένια μπάλα από τη γωνία Τζαβέλλα και Μεσολογγίου όπου δολοφονήθηκε ο Αλέξανδρος Γρηγορόπουλος τον Δεκέμβριο του 2008, αντιπαραβάλεται με την κατάθεση του τότε αυτόπτη μάρτυρα Νίκου Ρωμανού όπως παρουσιάστηκε στο indymedia. Μια λεπτομέρεια από τα ίχνη που άφησαν οι σφαίρες στο κτίριο της οδού Αμαλίας και η αφήγηση του φωτογράφου Dimitri Kessel μιλούν για τα Δεκεμβριανά του 1944. Τη δημόσια αυτοκτονία του εβδομηνταεφτάχρονου συνταξιούχου στο Σύνταγμα τον Απρίλιο του 2012 αναπαριστά ένα λουλούδι αφημένο στον τόπο του γεγονότος μαζί μ’ ένα απόσπασμα από το σημείωμα του αυτόχειρα. Ένα μαύρο τετράγωνο σηματοδοτεί το κλείσιμο της δημόσιας τηλεόρασης. Εμβληματικά γεγονότα μιλούν για τους μύθους, τις αφηγήσεις και τις αντιδρασεις του κόσμου στην κατασκευή της μνήμης.

Η επεξεργασία του παρελθόντος (Aufarbeitung der Vergangenheit),  έγραφε ο Αντόρνο, απαιτεί την επανεξέταση των ιστορικών γεγονότων μέσα από τη διαχείριση ενός συχνά αμφιλεγόμενου υλικού που προκαλεί αμηχανία και συγκρούσεις σε βαθμό που πολλοί να την αποκαλούν «μάχη της μνήμης». Η κριτική επαναδιαπραγμάτευση της ιστορίας, διαδικασία επίπονη που εγείρει ζητήματα εθνικής και πολιτικής ταυτότητας, έστρεψε αναπόφευκτα την προσοχή στους τόπους μνήμης και τα μνημεία.

Το «Site of Memories» (2008-13) του Θωμά Γερασόπουλου εξερευνά τους δεσμούς του αστικού και φυσικού τοπίου με την ελληνική ιστορία και ταυτότητα, τον ρόλο που παίζει η μνήμη στην επένδυση του νοήματος στο χώρο και τον τόπο. Ο Γερασόπουλος μοιάζει να υπονοεί ότι οι αναμνήσεις προσκολλώνται στους φυσικούς τόπους των γεγονότων/ ιστορικών συμβάντων και δυνάμει αποτελούν μια ισχυρή δύναμη εθνικής ταυτότητας. Το «Site of Memories» καταγράφει τις τοποθεσίες στις οποίες έλαβαν χώρα δραματικά γεγονότα της ελληνικής ιστορίας. Οι φωτογραφίες του μοιάζουν με συνηθισμένα τοπία, ωστόσο σκοπεύουν να ανακαλέσουν πολλά περισσότερα από τα φαινομενικά: μια γραφική όψη ενός δάσους στο Όρος Βίτσι∙ ένα διαβόητο θέατρο του Εμφυλίου Πολέμου, ένα άδειο οικόπεδο με μια διακριτική πλάκα στο κέντρο∙ ο μαζικός τάφος 800 ανταρτών του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας στη Φλώρινα, και ούτω καθεξής. Τα τοπία του Γερασόπουλου αποτυπώνουν τα απομεινάρια της σύγκρουσης των ιδεολογιών και ενσωματώνουν ως αφηγήσεις τόσο τη συλλογική μνήμη όσο και την προσπάθεια ελέγχου της. Οι λεζάντες μας παρέχουν τις επεξηγηματικές πληροφορίες και την ιστορική σχέση («Η Σπηλιά του Κόκκαλη», «Γερμανική Κομμαντατούρ» κ.ο.κ.), καθιστώντας τις φωτογραφίες ένα ιστορικό ντοκουμέντο όχι μόνο του τι συνέβη αλλά και του πώς διαχειριστήκαμε –διατηρήσαμε ή εξαφανίσαμε– την ίδια τη μνήμη αυτών των γεγονότων, συντηρώντας τελικά το επίμονο και μακροχρόνιο ερώτημα «Ποιοι είμαστε;», άρρηκτα συνδεδεμένο με το «Ποιοι ήμασταν;».

Πάρις Πετρίδης, από τη σειρά «ΕΔΩ: Τόποι Βίας στη Θεσσαλονίκη»: Οδός Πασσαλίδη, Καλαμαριά. ΕΔΩ εκτελέστηκαν δύο άντρες από τους ταγματασφαλίτες σε μπλόκο στις 13.8.1944.

Την αμφίσημη συμβίωση μνήμης και λήθης στον αστικό ιστό εξερευνά η ενότητα «ΕΔΩ: Τόποι βίας στη Θεσσαλονίκη» (2012) του Πάρι Πετρίδη. Το στρατόπεδο Παύλου Μελά όπου φυλακίστηκαν  χιλιάδες Έλληνες στη διάρκεια της γερμανικής Κατοχής, η Πλατεία Ελευθερίας όπου οι Γερμανοί συγκέντρωσαν όλους τους άρρενες Εβραίους της πόλης με το πρόσχημα της καταγραφής και τους υπέβαλλαν σε εξευτελιστικές σωματικές δοκιμασίες τον Ιούλιο του ’42, το πρώην κτίριο της Εθνικής Ασφάλειας όπου φυλακίστηκαν, βασανίστηκαν και δολοφονήθηκαν εκατοντάδες πολιτικοί κρατούμενοι από τον Εμφύλιο μέχρι και τη Χούντα, το σημείο που δέχτηκε τη δολοφονική επίθεση ο Γρηγόρης Λαμπράκης. Η λίστα είναι μεγάλη: 52 συμβάντα συνολικά. Σε αντίθεση με το Γερασόπουλο, όμως, ο Πετρίδης εστιάζει στο τετριμμένο και κοινότυπο, στο μη-φωτογενές, στο τοπίο όπου σχεδόν τίποτα δεν μας δείχνει την αίγλη που θα περιμέναμε από έναν ιστορικό τόπο.  Δεν ακολουθεί αισθητικές επιταγές, αντίθετα επιδιώκει την ιστορική ακρίβεια: «Συγγρού 22. Εδώ, πυροβολήθηκε από την αστυνομία ο καπνεργάτης Τάσος Τούσης, ένας από τους πολλούς διαδηλωτές που σκοτώθηκαν κατά τη διάρκεια της γενικής απεργίας στις 9 Μάη του 1936». Μια αδιάφορη πρόσοψη καταστήματος, ένα παρκαρισμένο αυτοκίνητο, το λογότυπο της εταιρίας και το δυσανάγνωστο σύνθημα «Λευτεριά στον Η. Νικολάου» γραμμένο πάνω στα κατεβασμένα μεταλλικά ρολά. Τίποτα όμορφο, τίποτα μεγαλειώδες ή μνημειακό. Τίποτα που να αντανακλά τον εξιδανικευμένο τόπο της μνήμης μας — εκείνη την ασπρόμαυρη εικόνα της μάνας που θρηνεί πάνω από το σώμα του γιου της που ενέπνευσε τον Επιτάφιο του Γιάννη Ρίτσου. Εκεί όμως συνέβη, σχεδόν ογδόντα χρόνια πριν.

Ο Πετρίδης χτίζει μια αφήγηση βασισμένη σε θραύσματα προσωπικής και θεσμικής μνήμης, τα πρωτογενή υλικά κατασκευής της συλλογικής μας ιστορίας. Δικαστικές σημειώσεις, άρθρα εφημερίδων, μαρτυρίες, λογοτεχνικές και ιστορικές περιγραφές στέκονται δίπλα στα τοπία του. Και, τελικά, το πιο ενδιαφέρον στοιχείο της σειράς, που αποτελεί και κοινό τόπο των φωτογραφιών, είναι η ιδέα ότι το ίδιο το παρόν επανεισάγει το απωθημένο παρελθόν: το αναρχικό σύνθημα «Έχουμε Πόλεμο» εμφανίζεται στη γωνία Αρριανού και Ολύμπου, εκεί όπου ο ποιητής Μανώλης Αναγνωστάκης φυλούσε τσίλιες, ενόσω σύντροφοί του εκτελούσαν συνεργάτες των Γερμανών κατά την περίοδο του Εμφυλίου. Ένα μικροσκοπικό «Ελλάδα» γραμμένο πάνω στο τείχος της διαβόητης φυλακής του Γεντί Κουλέ, εκεί όπου φυλακίστηκαν χιλιάδες άνθρωποι στη διάρκεια του αιώνα και εκατοντάδες εκτελέστηκαν στα εμφυλιακά και μετεμφυλιακά χρόνια. Το σύνθημα «Έρωτας και Εξέγερση» στο παλιό λιμάνι της Θεσσαλονίκης κοντά στο σημείο όπου οι Τούρκοι έπειτα από μια προσχηματική και στημένη διαδικασία απαγχόνισαν το 1876 –παρουσία αγημάτων από αγγλικά, γαλλικά γερμανικά, ρωσικά και ελληνικά πλοία που ναυλοχούσαν στο λιμάνι– επτά Ρομά που είχαν  καταδικαστεί ως υπαίτιοι του λιντσαρίσματος των προξένων της Γαλλίας και της Γερμανίας από τον τουρκικό όχλο. Ένα παλιό γεγονός, πολλές φορές ξεχασμένο από καιρό, εμφανίζεται ξαφνικά στο παρόν και αλλάζει ριζικά την εντύπωσή μας για το σήμερα. Υπό αυτή την έννοια, η μνήμη δεν νοείται απλώς ως ένα μέσο σύνδεσής μας με το παρελθόν, αλλά ως ένα μέσο επαν-αναπαράστασης που ανήκει πάντοτε στο παρόν. Το ΕΔΩ θέτει ένα ουσιαστικό ερώτημα, πέρα από το προφανές «Γιατί είναι σημαντική η ιστορία». Το ερώτημα «Γιατί είναι σημαντική η ιστορία για μας;».

Έτσι, όχι μόνο μπορεί το παρελθόν να μας μιλήσει για το παρόν αλλά επίσης, για να κάνουμε μια ευρεία σύνδεση με την κατά Μπρεχτ έννοια της ιστορικοποίησης, μας επιτρέπει να υιοθετήσουμε μια κριτική στάση απέναντι στην εκάστοτε κοινωνία, καθώς οι παρούσες κοινωνικές δομές και θεσμοί μπορούν να ειδωθούν ως ιστορικοί, μεταβατικοί και ευμετάβλητοι κι όχι ως μόνιμοι και δεδομένοι.

Η Πηνελόπη Πετσίνη είναι θεωρητικός τέχνης, διδάκτωρ τεχνών και ανθρωπιστικών επιστημών.

Tο ΕΔΩ: Τόποι βίας στη Θεσσαλονίκη (φωτογραφίες Πάρις Πετρίδης, κείμενα Σάκης Σερέφας) κυκλοφορεί από τις εκδόσεις ΑΓΡΑ. Οι Αυτοψίες της Pasqua Vorgia εκτέθηκαν στο Οπλοστάσιο/Τέχνης. Το Sylvia: Auschwitz, Birkenau, Majdanek του Victor Koen κυκλοφορεί στα ελληνικά και στα αγγλικά από το Ελληνικό Κέντρο Φωτογραφίας. Το Site of Memories του Θωμά Γερασόπουλου παραμένει ανέκδοτο.