Η διακωμώδηση του Μωάμεθ

του Νίκου Χατζηνικολάου 

Στην έκθεση σχεδίων του Τζιανλορέντσο Μπερνίνι, του σημαντικότερου καλλιτέχνη του ιταλικού Μπαρόκ, στο Μουσείο Καλών Τεχνών της Λειψίας τον χειμώνα που μας πέρασε, συμπεριλαμβάνονταν μερικές ιδιόχειρες γελοιογραφίες. Και μόνο γι’ αυτές και τις αυτοπροσωπογραφίες του η έκθεση άξιζε τον κόπο. Ανάμεσά τους, η γελοιογραφία του Πάπα Ιννοκέντιου ΙΑ΄ (1676-1689), της οικογένειας Οντεσκάλκι από το Κόμο, φιλοτεχνημένη τα τελευταία χρόνια της ζωής του καλλιτέχνη, η οποία εντυπωσιάζει με την τόλμη των εκφραστικών της μέσων αλλά και την προκλητική ασέβειά της.

Ο Πάπας σε προφίλ, με την τιάρα στο κεφάλι, ανακαθισμένος στο κρεβάτι και ακουμπώντας ελαφρά στα μαξιλάρια πίσω του, μικρόσωμος, καχεκτικός, με το σκελετωμένο δεξί χέρι του προτεταμένο να ευλογεί, απεικονίζεται σαν ένα μεγάλο μυρμήγκι.

Ακόμα και σήμερα τα λιγοστά σχόλια των ιστορικών της τέχνης για τη συγκεκριμένη γελοιογραφία τείνουν να μειώσουν το ανατρεπτικό νόημά της φανερώνοντας με αυτό τον τρόπο την αμηχανία που προκαλεί. Αν το σχέδιο είχε γίνει γνωστό όσο ζούσε ο καλλιτέχνης η θανατική ποινή θα ήταν αυτονόητη για μια τέτοια πράξη. Γελοιογραφίες προτεσταντικής έμπνευσης κατά του Πάπα και της καθολικής εκκλησίας υπήρχαν απ’ τον 16ο αιώνα. Οι αιρετικοί του Βορρά διώκονταν χωρίς οίκτο. Αλλά μια γελοιογραφία του Πάπα από ένα δημιουργό που ζούσε στη Ρώμη και υπηρετούσε την εκκλησία, ήταν διπλά αξιόποινη. Ο καλλιτέχνης γλύτωσε γιατί το βλάσφημο σχέδιο παρέμεινε στο εργαστήριό του μέχρι το τέλος της ζωής του ενώ στη συνέχεια πουλήθηκε από τους κληρονόμους του μαζί με την υπόλοιπη συλλογή του στη βασίλισσα Χριστίνα της Σουηδίας. Έτσι διασώθηκε και το ίδιο.

Χρειάστηκαν τεράστιες κοινωνικές και στη συνέχεια πολιτικές και ιδεολογικές ανακατατάξεις, κυρίως στη Γαλλία και στην Αγγλία, διάρκειας περισσότερων αιώνων, ώστε μια γελοιογραφία σαν κι αυτή να μπορεί σήμερα να εκτίθεται ή να αναπαράγεται φωτογραφικά χωρίς κάτι τέτοιο να συνεπιφέρει διώξεις και ποινές σε όσους την διακινούν.

Στα χρόνια μας, η δημόσια έκθεση ενός έργου που θεωρείται πως προσβάλει τη θρησκεία ή την εκκλησία ενδέχεται να απαγορευθεί. Μια σχετικά αθώα διαφήμιση ρούχων πρετ-α-πορτέ που παραφράζει τον Μυστικό Δείπνο του Λεονάρντο ντα Βίντσι απαγορεύτηκε το 2005 στη Γαλλία με το σκεπτικό ότι «προσβάλει τις πεποιθήσεις των καθολικών της χώρας». Είναι γνωστό ότι η νομοθεσία δεν είναι η ίδια σε όλες τις ευρωπαϊκές χώρες στα θέματα αυτά. Η κάθε μία έχει την ιστορία της και αντιμετωπίζει με διαφορετικό τρόπο την διακωμώδηση των ιερών προσώπων της χριστιανικής παράδοσης ή του κάθε χριστιανικού δόγματος ξεχωριστά.

Στην Ελλάδα υπάρχει μια σεβαστή μειονότητα ελλήνων υπηκόων που είναι μωαμεθανοί το θρήσκευμα. Αρκετοί και από τους πρόσφατους μετανάστες την ίδια θρησκεία ακολουθούν.

Τιμά τον ΣΥΡΙΖΑ το γεγονός ότι ανάμεσα στα νομοσχέδια των πρώτων 100 ημερών της διακυβέρνησής του έφερε κι εκείνο που αφορά την άδεια ανέγερσης μουσουλμανικού τεμένους στον Βοτανικό. Απόφαση που εκκρεμούσε από καιρό και ήταν ευρύτερα ώριμη. Τιμά και το ελληνικό κοινοβούλιο το γεγονός ότι ψήφισε σχεδόν ομόφωνα την πρόταση. Σεβασμός του Άλλου και ευρωπαϊκός πολιτισμός πάνε μαζί. Ομολογώ όμως ότι δεν καταλαβαίνω πώς η Αυγή δημοσίευσε την προκλητική για τους μουσουλμάνους γελοιογραφία του Μωάμεθ του Charlie Hebdo, και μάλιστα περισσότερες φορές.

Η δημοκρατική Ελλάδα θα κερδίσει ένα δύσκολο στοίχημα αν οι θρησκευτικές μειονότητες που ζουν στην επικράτεια αλλά και όσοι δεν ασπάζονται ένα θρήσκευμα, πάψουν να είναι πολίτες δεύτερης κατηγορίας. Οι μειονότητες πρέπει να αισθάνονται ασφαλείς. Δεν αισθάνεσαι ασφαλής όταν ο Άλλος εμπαίζει ό,τι είναι για σένα ιερό. Ο διαχωρισμός εκκλησίας και κράτους σίγουρα θα διασφαλίσει την ισότητα αλλά αυτό δεν αρκεί. Γιατί ο σεβασμός πρέπει να περάσει στα ήθη. Και κάτι τέτοιο δεν επιβάλλεται και θέλει χρόνο.

Η Αριστερά διεκδικεί, δικαίως, ότι αποτελεί, τουλάχιστον εν μέρει, συνέχεια του Διαφωτισμού. Οι γελοιογραφίες του Μωάμεθ και οι επιθέσεις στο Κοράνι καθιστούν την Πραγματεία περί ανεξιθρησκίας του Βολταίρου, 250 χρόνια μετά την πρώτη κυκλοφορία της, περισσότερο παρά ποτέ επίκαιρη.

Ποιο ήταν το βασικό νόημά της; Περί της ανεξιθρησκείας Ήτοι περί της ανοχής των ετεροθρήσκων (1768) ήταν ο τίτλος που επέλεξε ο Ευγένιος Βούλγαρης για τη δική του εκδοχή του κειμένου του Βολταίρου. Αυτό είναι πράγματι το μήνυμα της πραγματείας. Ανοχή των ετεροθρήσκων στην καθολική Γαλλία του 1762 σήμαινε ανοχή των προτεσταντών. Ανοχή των ετεροθρήσκων σήμερα σημαίνει, για τους ευρωπαίους χριστιανούς, κυρίως ανοχή των θρησκευόμενων εβραίων και μουσουλμάνων.

Αν στην Ευρώπη έχει κατακτηθεί, πράγματι με αίμα, η ελευθερία έκφρασης, αυτό δεν σημαίνει ότι την διασώζουμε με το να βρίζουμε εκείνους που ασπάζονται άλλες θρησκείες και ανήκουν σε άλλους πολιτισμούς. Δεν είναι αυτό η ελευθερία έκφρασης. Το να σέβεσαι και να μην εμπαίζεις τα σύμβολα και τα πρόσωπα που είναι ιερά στα μάτια τρίτων, δεν είναι υποχώρηση απ’ τις ιδέες σου.

Η διαδρομή που ακολούθησαν οι δυτικές κοινωνίες απ’ τα χρόνια του Μπερνίνι, που σου έκοβαν το κεφάλι αν τολμούσες να κοροϊδέψεις τα θεία ή τους εκπροσώπους της εκκλησίας, μέχρι τα χρόνια τα δικά μας, όπου εκκλησία και θρησκεία, παρά τις διαφοροποιήσεις από χώρα σε χώρα, μπορεί να γίνουν αντικείμενο καταλυτικής κριτικής και σάτιρας, δεν αποτελεί το μέτρο βάσει του οποίου μπορούν ή «πρέπει» να «κρίνονται» κοινωνίες και πολιτισμοί που πορεύονται διαφορετικά. «Ένας αναχρονιστικός φανατισμός», έγραψε ο Ζακ Ατταλί για τον ισλαμικό φονταμενταλισμό. Εδώ βρίσκεται το πρόβλημα. Αναχρονιστικός για πολλούς Ευρωπαίους, σίγουρα. Για τους αγνωστικιστές ανάμεσά τους, τόσο αναχρονιστικός όσο είναι και ο χριστιανικός ή ο εβραϊκός φονταμενταλισμός. Αλλά για τους πιστούς Μωαμεθανούς; Στη βάση ποιας ιστορικής συνείδησης μπορείς να τους προσάψεις ότι οι πεποιθήσεις και τα πιστεύω τους, ο φανατισμός και η απολυτότητα με την οποία υπερασπίζονται τη θρησκεία τους, έχουν «ξεπεραστεί»; Με ποιο μαγικό τρόπο άραγε; Διαμορφώθηκαν στις χώρες της Μέσης Ανατολής κοινωνικές συνθήκες που επέτρεπαν να δημιουργηθεί, στις πόλεις και στην ύπαιθρο, μια διαφορετική σχέση με το Ιερό; Τα παιδιά μεγαλοεμπόρων που σπούδασαν στο London School of Economics ή στην Οξφόρδη δεν αρκούν για να υποκαταστήσουν μια ιστορική εξέλιξή που δεν έλαβε ποτέ χώρα. Ο Ρεζίς Ντεμπρέ αναφέρθηκε στους παράγοντες της ιστορίας και της γεωγραφίας ως αιτίες διαμόρφωσης μιας ουσιαστικής «διαφορετικότητας». Ζούμε στον ίδιο πλανήτη, έχουμε ίσως το ίδιο ψυγείο αλλά ζούμε σε διαφορετικούς χρόνους: «Une même horloge, deux temporalités». Αυτό δεν μπορούμε να το αλλάξουμε με τη βία, ούτε των όπλων ούτε των λόγων και των εικόνων, ακόμη κι αν κάνουμε κι εμείς Ιερό Πόλεμο χωρίς να το λέμε.

Ξεκίνησα τις σκέψεις μου («Ενθέματα» Αυγής, 24.5, 21.6 και 5.7.2015), θεωρώντας πως πρέπει να καταλάβουμε τα κίνητρα εκείνων που πήραν τα όπλα και σκότωσαν τους σκιτσογράφους του Charlie Hebdo και τους πελάτες που έτυχε να βρεθούν εκείνη την ώρα στο εβραϊκό σούπερ μάρκετ στη Βενσέν. Να καταλάβουμε τα κίνητρα δεν σημαίνει ότι δικαιολογούμε τις αποτρόπαιες πράξεις. Θέλουμε όμως αυτό που γίνεται να σταματήσει και γι αυτό πρέπει να καταλάβουμε. Η αλήθεια είναι πως όσο οι Δυτικές δυνάμεις προσπαθούν να επιβάλλουν την κυριαρχία τους στη Μέση Ανατολή στηριγμένες στη βία που τους επιτρέπει η υπεροπλία τους, τόσο ο άνισος αυτός πόλεμος θα συνεχίζεται. Εκείνο που μας μένει είναι, τουλάχιστον, να μην συμμετάσχουμε στον πόλεμο της προπαγάνδας κατά του Ισλάμ. Η μικρή χώρα που είναι η δική μας, τόσο κοντά στο θέατρο των εχθροπραξιών, αντί να ρίχνει κι εκείνη λάδι στη φωτιά προσβάλλοντας και εξαγριώνοντας τους πιστούς μωαμεθανούς μέσα κι έξω από την επικράτεια, έχει τις δυνατότητες να καταστεί μια όαση δημοκρατικής ανοχής στην Aνατολική Μεσόγειο.

Ο Νίκος Χατζηνικολάου είναι ιστορικός της τέχνης, ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Κρήτης