Μια λεβινασική προσέγγιση της ηθικής μας ευθύνης απέναντι στους πρόσφυγες
του Άαρον Τζέιμς Γουέντλαντ
μετάφραση: Γεράσιμος Κακολύρης
Οι χιλιάδες πρόσφυγες που συνεχίζουν να φτάνουν στην Ευρώπη αντιμετωπίζουν εμπόδια: όχι μόνο φυσικά εμπόδια –τείχη, φράκτες, αγκαθωτά συρματοπλέγματα– αλλά μια ακόμη βαθύτερη αντίσταση, τον εθνικισμό και την ξενοφοβία που κατακυριεύουν την ευρωπαϊκή ήπειρο απ’ άκρη σ’ άκρη.
Μυτιλήνη, Οκτώβριος 2015. Φωτογραφία του Άρη Μεσσήνη.
Ένας μικρός αριθμός από πρόσφατα γεγονότα (οι επιθέσεις του Ισλαμικού Κράτους στην Κωνσταντινούπολη, στο Παρίσι και αλλού, καθώς επίσης η μαζική σεξουαλική παρενόχληση που δέχθηκαν γυναίκες στην Κολωνία, την παραμονή του νέου έτους) συνεχίζουν να τροφοδοτούν έναν βαθύ και συχνά παράλογο φόβο για τον «άλλο». Και έπειτα υπάρχει η αντιπαράθεση για τους πρόσφυγες που έρχονται στις Ηνωμένες Πολιτείες, όπου ένα εθνικιστικό συναίσθημα έχει επίσης προκύψει, συχνά και στη ρητορική ορισμένων υποψηφίων για την προεδρία.
Τώρα, στη Γερμανία και αλλού, οι πόρτες κλείνουν. Αλλά ποιες είναι οι πιθανές συνέπειες αυτής της αντίδρασης στους ξένους, για εκείνους που βρίσκονται σε ανάγκη; Μπορεί αυτή η στάση να δικαιολογηθεί; Οφείλουμε σε αυτούς που υποφέρουν, τους αποστερημένους, κάτι περισσότερο, εάν πρόκειται να αποκαλούμαστε ηθικά όντα;
Η απτή πηγή των ηθικών σχέσεων
Λίγοι φιλόσοφοι έχουν καταπιαστεί με ερωτήματα όπως αυτά με πιο άμεσο τρόπο απ’ ότι ο Εμμανουέλ Λεβινάς. Γεννημένος σε μια εβραϊκή οικογένεια στο Κόβνο της Λιθουανίας το 1906, ο Λεβινάς μετανάστευσε στη Γαλλία το 1923 και σπούδασε φιλοσοφία στη Γερμανία υπό τον Έντμουντ Χούσσερλ και τον Μάρτιν Χάιντεγκερ στα τέλη της δεκαετίας του ’20. Ο Λεβινάς ξεχώρισε στη δεκαετία του ’30 ως ένας από τους πρώτους ερμηνευτές και υπερασπιστές της φαινομενολογίας των Χούσσερλ και Χάιντεγκερ στη Γαλλία, αλλά η αφοσίωσή του και η κατανόησή του της συχνά μυστικιστικής αναζήτησης του νοήματος του Είναι από την φαινομενολογία άλλαξαν ριζικά μορφή κατά τη διάρκεια του δεύτερου παγκοσμίου πολέμου. Ο Λεβινάς κατατάχθηκε στον γαλλικό στρατό το 1939. Συνελήφθη και φυλακίστηκε από τους ναζί το 1940. Και ενώ η θέση του ως αξιωματικού τον έσωσε από την εκτόπισή του σε στρατόπεδο συγκέντρωσης, όλα τα κοντινά μέλη της οικογένειάς του εξοντώθηκαν από τους ναζί λόγω της εβραϊκής τους πίστης και καταγωγής. Μετά τον πόλεμο, η ενασχόληση του Λεβινάς επικεντρώθηκε στην περιγραφή της απτής πηγής των ηθικών σχέσεων μεταξύ των ανθρώπων: η ικανότητά μας να ανταποκρινόμαστε στις ανάγκες και τα θέλω των άλλων.
Στην προμετωπίδα του Άλλως του είναι,[1] ο Λεβινάς γράφει: «Στη μνήμη εκείνων των εγγύτερων μεταξύ των έξι εκατομμυρίων που δολοφονήθηκαν από τους εθνικοσοσιαλιστές, πλάι στα εκατομμύρια εκατομμυρίων ανθρώπων όλων των ομολογιών και όλων των εθνών, θύματα του ίδιου μίσους για τον άλλο άνθρωπο, του ίδιου αντισημιτισμού». Το βιβλίο που ακολουθούσε ήταν ένας βαθύς στοχασμός στην ουσία του αποκλεισμού. Αποτελούσε, επίσης, μια ασυμβίβαστη περιγραφή μιας βασικής φιλοξενίας που συνιστά την ανθρωπινότητά μας. Το εκτενές έργο του Λεβινάς έχει πολλά να μας διδάξει για τη φύση και τον κίνδυνο του εθνικισμού, καθώς και για την ανάγκη να καλωσορίζουμε και να προστατεύουμε τα εύτρωτα ανθρώπινα όντα.
Ο εθνικισμός είναι το αποτέλεσμα του προσδιορισμού μιας ταυτότητας και της διαφοροποίησης και προκύπτει από τις ομοιότητες και τις διαφορές που βλέπουμε ανάμεσα σε εμάς και τους άλλους. Ως Αμερικανός, μοιράζεστε την ίδια ανατροφή με πολλούς από τους συμπολίτες σας. Το υπόβαθρό σας είναι διαφορετικό από αυτό των περισσότερων Βρετανών ή Ιταλών. Και, είναι, ακριβώς, εν μέρει μέσω της αναγνώρισης των γνωρισμάτων που μοιράζεστε με τους Αμερικανούς και στη συνέχεια μέσω της διάκρισής τους από τους πολίτες άλλων κρατών που αναπτύσσετε την αίσθηση της ταυτότητάς σας. Αλλά, όπως ξέρουμε από την ιστορία, αυτή η δόμηση της ταυτότητας, όταν φτάνει στα άκρα, μπορεί συχνά να οδηγήσει σε φρικτά πράγματα.
Ο Λεβινάς ιχνηλατεί τις ρίζες του λυσσαλέου εθνικισμού στις οξείες διακρίσεις που κάνουμε μεταξύ του «ιδίου» και του «άλλου». Και ενώ ο προσδιορισμός μιας ταυτότητας και η διαφοροποίηση επιτρέπουν το σχηματισμό της προσωπικής ταυτότητας, μπορούν επίσης να οδηγήσουν στην εχθρότητα όταν τα γνωρίσματα που χρησιμοποιούμε για να διακρίνουμε τους εαυτούς μας από τους άλλους ολοποιούνται και εκλαμβάνονται ως απόλυτα. Η «ολοποίηση» εμφανίζεται όταν τα μέλη μιας ομάδας εκλαμβάνουν ένα γνώρισμα μιας άλλης ομάδας ως προσδιοριστικό αυτής της ομάδας καθώς και όλων των μελών της. Γενικεύσεις όπως «οι Αμερικανοί είναι κοινωνικοί», «οι Βρετανοί είναι συγκρατημένοι» και «οι Ιταλοί είναι φλογεροί» συχνά εφαρμόζονται άδικα σε μεμονωμένους Αμερικανούς, Βρετανούς ή Ιταλούς. Αρνητικά στερεότυπα όπως «οι Εβραίοι είναι άπληστοι», «οι Μαύροι είναι επικίνδυνοι» και «οι μουσουλμάνοι είναι τρομοκράτες» συχνά καταλήγουν σε άδικη επιθετικότητα ενάντια στα μέλη αυτών των κοινοτήτων. Σε κάθε ένα από αυτά τα παραδείγματα, αναγάγουμε τους άλλους σε μια απλή ή ενιαία κατηγορία που διακρίνει «αυτούς» από «εμάς» με απόλυτο τρόπο. Και αυτή η αναγωγή παράγει συχνά μια αλλεργική αντίδραση προς τους άλλους, μια αντίδραση παράδειγμα της οποίας αποτελεί η βιασύνη να χτίσουμε φράκτες γύρω από την Ευρώπη για να κρατήσουμε τους Αφγανούς, τους Ιρακινούς και τους Σύριους πρόσφυγες εκτός.
Το αντισταμινικό του Λεβινάς για αυτές τις αλλεργικές αντιδράσεις μας περιλαμβάνει τρία πράγματα: μια έκκληση στην «απειρότητα» των ανθρωπίνων όντων, μια λεπτομερή περιγραφή της πρόσωπο με πρόσωπο συνάντησης και μια επεξήγηση μιας βασικής φιλοξενίας που συγκροτεί την ανθρωπινότητα.
Το άπειρο είναι ο τεχνικός όρος του Λεβινάς για την ιδέα ότι οι άλλοι άνθρωποι είναι πάντα κάτι περισσότερο από εκείνο που οι κατηγορίες μας μπορούν να συλλάβουν. Μπορεί να είστε Βρετανός αγγλικανός από τα Mίντλαντς, αλλά είστε πολλά περισσότερα από αυτό. Είστε πατέρας, γιος και σύζυγος. Έχετε μαύρα μαλλιά, μπλε μάτια και μια γκρίζα γενειάδα. Έχετε πολιτικές απόψεις και αμφιλεγόμενες πεποιθήσεις γύρω από την αρχή του κόσμου. Και ούτω καθεξής, ad infinitum.
Ομοίως, μια Σύρια πρόσφυγας μπορεί να είναι μουσουλμάνα, αλλά είναι πολλά περισσότερα από αυτό! Είναι μητέρα, κόρη και σύζυγος. Έχει μαύρα μαλλιά, καφετιά μάτια και ένα αιχμηρό σαγόνι. Έχει πολιτικές απόψεις και αμφιλεγόμενες πεποιθήσεις γύρω από την αρχή του κόσμου. Και ούτω καθεξής, ad infinitum. Με το να στρέφει την προσοχή σε αυτή την ιδέα του απείρου στον άνθρωπο, ο Λεβινάς προσπαθεί να μας δείξει ότι οι προσδιορισμοί ταυτότητας και οι διαφοροποιήσεις μας αποτυγχάνουν πάντα να παράσχουν επαρκείς περιγραφές των άλλων. Και στοχεύει στο να αναχαιτίσει τις ολοποιητικές και ξενοφοβικές τάσεις μας καταδεικνύοντας την απαραμείωτη ανθρωπινότητα των άλλων ανθρώπων.
Συγκεκριμένα, η απαραμείωτη ανθρωπινότητα των άλλων ανθρώπων βρίσκεται στο πρόσωπο. Τα πρόσωπα μάς αντιμετωπίζουν κατά άμεσο τρόπο, πάραυτα, και διαφεύγουν των τυπολογιών. Ο Λεβινάς δείχνει το απαραμείωτο των άλλων μιλώντας για την παρουσία του Θεού στο πρόσωπο, αλλά η περιγραφή του τού προσώπου φωτίζει επίσης μια άλλη πτυχή των ανθρώπων: την τρωτότητα. Το πρόσωπο είναι γυμνό, έκθετο και ανοχύρωτο στην επίθεση. Είναι πεινασμένο και διψασμένο. Αποζητά προστασία και τροφή. Ο Λεβινάς επικαλείται τον ξένο, τη χήρα και το ορφανό ως παραδείγματα αποστέρησης. Θα μπορούσαμε επίσης να προσθέσουμε τους αιτούντες άσυλο και τους κατατρεγμένους ως ακραίες περιπτώσεις δεινοπαθούντων. Εντούτοις, η γενική περιγραφή της τρωτότητας από τον Λεβινάς μπροστά στις ανάγκες του άλλου συγκροτεί τα άτομα και υποδηλώνει μια ανθρωπινότητα που προηγείται της καθιέρωσης όλων των εθνικών ορίων και είναι πιο θεμελιακή από αυτήν.
Η φιλοξενία κατά τον Λεβινάς
Η φιλοξενία, σύμφωνα με τον Λεβινάς, περιλαμβάνει τον περιορισμό της απόλαυσής μας του κόσμου όταν ερχόμαστε αντιμέτωποι με τα θέλω του άλλου. Παράδειγμα αποτελεί η πράξη του καλωσορίσματος του άλλου σπίτι μας και το μοίρασμα αυτών που κατέχουμε. Το καλωσόρισμα και το μοίρασμα με άλλους καθορίζουν ποιοι και τι είμαστε ως συγκεκριμένα ανθρώπινα όντα. Ο Λεβινάς εκφράζει αυτήν την ιδέα σε μια συζήτηση της υποκειμενικότητας, όπου ο εαυτός περιγράφεται ως οικοδεσπότης και όμηρος του άλλου. Είμαστε οικοδεσπότες των άλλων επειδή η δεξίωσή τους στον κόσμο μας αποτελεί προϋπόθεση για μια σχέση προσδιορισμού ταυτότητας και διαφοροποίησης μεταξύ μας. Και είμαστε όμηροι επειδή η προσωπική ταυτότητα καθορίζεται από το πώς ανταποκρινόμαστε στα αιτήματα που οι άλλοι μας θέτουν.
Για παράδειγμα, η ταυτότητά σας ως Ιταλού δασκάλου γυμνασίου επιτυγχάνεται με την αναγνώριση και απόκρισή σας στο γεγονός ότι οι άλλοι επιθυμούν να λάβουν μια εκπαίδευση. Επιπλέον, η θέση ενός Σύριου ως διακινητή προσφύγων είναι δυνατή μέσω της αναγνώρισης και της απόκρισής του στην ανάγκη ενός εξόριστου για την ασφαλή διέλευσή του από τη θάλασσα. Με αυτά τα παραδείγματα ανακαλύπτουμε ότι η θέση μας σε μια ξεχωριστή ανθρώπινη κοινότητα βασίζεται στην ικανότητά μας να ανταποκρινόμαστε στα θέλω και τις ανάγκες των άλλων. Επιπλέον, ο Λεβινάς μάς δείχνει ότι η φιλοξενία όχι μόνο προσδιορίζει τις ταυτότητές μας σε συγκεκριμένες κοινότητες, αλλά αποτελεί το διακριτικό γνώρισμα της ανθρωπινότητας — η φιλοξενία αποτελεί τη βάση της ανθρώπινης κοινότητας ως τέτοιας.
Η ύπαρξη των διαφόρων ανθρώπινων κοινοτήτων προϋποθέτει την ικανότητά μας να δεξιωνόμαστε και να μοιραζόμαστε την ιδιοκτησία μας με άλλους. «Αναγνωρίζω τον Άλλον άνθρωπο», γράφει ο Λεβινάς στο Ολότητα και άπειρο, «σημαίνει ότι φτάνω ως αυτόν μέσα από τον κόσμο των κατεχόμενων πραγμάτων, αλλά, ταυτόχρονα, ότι με το δώρο ιδρύω την κοινότητα και την καθολικότητα».[2]
Άπαξ η απόλαυσή μας του κόσμου έχει τεθεί υπό αμφισβήτηση από τις ανάγκες του άλλου, η φιλοξενία εγκαθιδρύει την ανθρώπινη κοινότητα με την πράξη του δοσίματος, καθώς και με τη δημιουργία μιας κοινής γλώσσας. Η γλώσσα, γράφει ο Λεβινάς, είναι καθολική επειδή είναι η ίδια η μετάβαση από το άτομο στο γενικό, επειδή προσφέρει πράγματα που είναι δικά μου στον άλλο. Το να μιλάμε σημαίνει να καθιστούμε τον κόσμο κοινό, να δημιουργούμε κοινούς τόπους. Η γλώσσα δεν αναφέρεται στη γενικότητα των εννοιών, αλλά θέτει τα θεμέλια μιας από κοινού κατοχής. Καταργεί την αναπαλλοτρίωτη ιδιοκτησία της απόλαυσης. Ο κόσμος στο λόγο δεν είναι πλέον αυτός που είναι όταν είμαστε χώρια, όταν είμαι στην οικεία μου με τον εαυτό μου όπου όλα μου δίνονται· είναι αυτό που δίνω: το επικοινωνήσιμο, η σκέψη, το καθολικό.
Ενώ η δημιουργία μιας κοινής γλώσσας είναι η βάση της ανθρώπινης κοινότητας, η γλώσσα μάς επιτρέπει επίσης να χαρακτηρίσουμε τους άλλους και έτσι ρητά να προσδιορίσουμε και να διακρίνουμε τους εαυτούς μας από αυτούς. Αυτό διευκολύνει την τάση μας να αγνοούμε ένα πρόσωπο που βρίσκεται σε ανάγκη και να βλέπουμε έναν «Σύριο» ή έναν «μουσουλμάνο» που δεν είναι σαν εμάς. Η εγκαθίδρυση μιας ανθρώπινης κοινότητας θέτει επίσης το ζήτημα των «άλλων του άλλου», όπου η πρόσωπο με πρόσωπο συνάντηση μπορεί να διακοπεί από το πρόσωπο ενός άλλου. Καλούμαστε, με άλλα λόγια, να μοιραστούμε αυτά που κατέχουμε με όλα τα ανθρώπινα όντα. Ο Λεβινάς βλέπει αυτό το αίτημα ως μια άπειρη αλλά αδύνατη ευθύνη, εφόσον θα μπορούσαμε να δώσουμε ό,τι έχουμε σε κάποιον/α, αλλά δεν έχουμε αρκετά να δώσουμε σε όλους. Μπροστά σε αυτήν την αδύνατη ευθύνη χρειαζόμαστε τη δικαιοσύνη: τη συστηματική οργάνωση και διανομή των πόρων μεταξύ των ανθρώπων. Και αυτό δεν απέχει πολύ από τον σχηματισμό των εθνών-κρατών με τις αυστηρές ταυτότητες, τα φυσικά όρια και τα αγκυλωτά συρματοπλέγματα με τα οποία αρχίσαμε.
Μολονότι φαίνεται να έχουμε κλείσει έναν ολόκληρο κύκλο, ο Λεβινάς μάς έχει διδάξει ότι η ευθύνη μας για τους άλλους αποτελεί το θεμέλιο όλων των ανθρώπινων κοινοτήτων, και ότι η ίδια η δυνατότητα να ζούμε σε έναν μεστό νοήματος ανθρώπινο κόσμο βασίζεται στη δυνατότητά μας να δίνουμε ό,τι μπορούμε στους άλλους. Και από τη στιγμή που το καλωσόρισμα και το μοίρασμα αποτελούν το θεμέλιο πάνω στο οποίο διαμορφώνονται όλες οι κοινότητες, καμία απολύτως ποσότητα αφιλόξενου εθνικισμού δεν μπορεί να υπερασπιστεί τον εαυτό της με συνέπεια, όταν έρχεται αντιμέτωπη με τη δυστυχία των άλλων ανθρώπων. «Η σχέση του Ιδίου με το Άλλο, η δεξίωση του Άλλου ανθρώπου από εμένα, είναι το έσχατο γεγονός». Αποτελεί φιλοξενία της ανθρωπινότητας ή μια ειρήνη πριν από κάθε εχθρότητα. Και σ’ αυτήν την πρωταρχική ειρήνη, σ’ αυτό το βασικό καλωσόρισμα των προσφύγων, ο Λεβινάς μάς υπενθυμίζει ότι «τα πράγματα εμφανίζονται όχι ως αυτό που οικοδομούμε, αλλά ως αυτό που δίνουμε».[3]
Ο Aaron James Wendland είναι ερευνητής υπότροφος στο Πανεπιστήμιο του Ταρτού, στην Εσθονία. Έχει επιμεληθεί μαζί με άλλους τα βιβλία Wittgenstein and Heidegger και το (υπό έκδοση) Heidegger on Technology
Το άρθρο δημοσιεύτηκε στη στήλη The Stone των The New York Times στις 18.1.2016. Οι μεσότιτλοι είναι των «Ενθεμάτων»
[1] E. Lévinas, Autrement qu’être ou au-delà de l’essence, Martinus Nijhoff, Χάγη 1974 (Σ.τ.Μ.).
[2] Ε. Lévinas, Ολότητα και άπειρο, μτφρ. Κωστής Παπαγιώργης, Εξάντας, Αθήνα 1989, σ. 86-87 (Σ.τ.Μ.).
[3] Στο ίδιο, σ. 87. Ευχαριστούμε την Βίκυ Ιακώβου για τις μεταφραστικές της επισημάνσεις και την Μαρία Νεφέλη Πανέτσου που μας υπέδειξε το συγκεκριμένο άρθρο. Το τρέχον τεύχος του περιοδικού Ένεκεν (τχ. 38) φιλοξενεί αφιέρωμα στον Ε. Λεβινάς, στο οποίο γράφουν οι: Σπύρος Μακρής (επιμελητής του αφιερώματος), Βίκυ Ιακώβου, Άγγελος Μουζακίτης, Γεράσιμος Κακολύρης, Μιχάλης Πάγκαλος, Δημήτρης Κουτσόγερας και Γιώργος Γιαννόπουλος (Σ.τ.Μ.)
AΡΧΕΙΟ ΕΝΘΕΜΑΤΩΝ 2010- 8.5.2016 