Τα Panama Papers είναι μόνον η αρχή

του Γρεγκ Γκράντιν

μετάφραση: Δημήτρης Ιωάννου

Έρικ Γκροφ, «Τιμή στον Μαρκ Λομπάρντι»

Αχ και να ήταν σήμερα ζωντανός ο Μαρκ Λομπάρντι! Δύο σημαντικές ειδήσεις έσκασαν την περασμένη εβδομάδα –η μία, από το Bloomberg, αφορούσε έναν ακροδεξιό Κολομβιανό χάκερ ο οποίος, σε συνεργασία με έναν πολιτικό «σύμβουλο» με βάση το Μαϊάμι, εργαζόταν για να επηρεάζει τα εκλογικά αποτελέσματα σε όλη τη Λατινική Αμερική υπέρ συντηρητικών υποψηφίων. Η δεύτερη αφορά μια ετήσιας διάρκειας έρευνα της γερμανικής εφημερίδας Süddeutsche Zeitung και της Διεθνούς Κοινοπραξίας Ερευνητών Δημοσιογράφων (ICIJ) στα διάσημα πια Panama Papers, τα 2,6 τερα-μπάιτ εγγράφων που διέρρευσαν από την εταιρεία νομικών συμβούλων Mossack Fonseca για να αποκαλύψουν τον σκοτεινό ιστό των υπεράκτιων χρηματοοικονομικών συναλλαγών.

Ως καλλιτέχνης, ο Λομπάρντι (σ.τ.μ.: 1951-2000) έγινε διάσημος για τις προσπάθειές του να βρει τρόπους αναπαράστασης οικονομικών σκανδάλων και συνωμοσιών. Ρίξτε μια ματιά στα έργα του, π.χ. στο goo.gl/UjHNa7 και φανταστείτε τι θα είχε κάνει, είτε με τον χάκερ και τη μυστική ομάδα προγραμματιστών που είχε υπό τις οδηγίες του για την εκτέλεση ηλεκτρονικών «βρώμικων πολέμων», είτε με τις πληροφορίες που αποκάλυψαν τα Panama Papers. O Λομπάρντι ήταν ενεργός κατά τις δεκαετίες 1980 και 1990, και το έργο του εστίαζε στην προσπάθεια της σύνθεσης πληροφοριών που μαζεύονταν από τη διερεύνηση σκανδάλων όπως της BBCI, της Lincoln Savings, του Charles Keating, της υπόθεσης Ιράν-Κόντρα κτλ. Κοιτώντας προς τα πίσω, μπορούμε να δούμε σε αυτά τα εγκλήματα τη γένεση αυτού που τώρα αποκαλούμε νεοφιλελευθερισμό – μια παγκόσμια πολιτική οικονομία που βασίζεται στην απορυθμισμένη χρηματοπιστωτική αγορά και απόσπαση πόρων και συντηρείται από το έγκλημα και τη διαφθορά.

Ιδωμένες από απόσταση, οι «αφηγηματικές δομές» του Λομπάρντι, όπως ο ίδιος αποκαλούσε τα έργα του, μοιάζουν με πανέμορφους αστερισμούς. Πλησιάζοντας, αρχίζουν και φαίνονται τα ονόματα: Όλιβερ Νορθ, Νιλ Μπους, Μανουέλ Νοριέγκα, Τζον Κόνναλι, Τζορτζ Σουλτς, κτλ., κτλ. Ο Λομπάρντι είχε επινοήσει έναν κώδικα για τις γραμμές που ενώνουν τους διάφορους κόμβους –συνεχείς, διακεκομμένες ή κυματιστές γραμμές αντιπροσωπεύουν διαφορετικούς βαθμούς επιρροής ή κεφαλαιακών ροών, και τον αγώνα του καλλιτέχνη να «κάνει το αόρατο ορατό», να «αναπαραστήσει αυτό που δεν μπορεί να αναπαρασταθεί». […]

Ο κίνδυνος με τα Panama Papers είναι ότι η γιγάντια ποσότητα δεδομένων που τα συναποτελούν –πολλά εκ των οποίων είναι ακόμα αδημοσίευτα- μπορεί να μπουχτίσουν το κοινό, σπρώχνοντάς το εκεί που το μυστικό και το θεαματικό καταρρέουν το ένα πάνω στο άλλο, δημιουργώντας όχι δράση και γνώση αλλά παράλυση και αμνησία. Τα δέντρα (δηλαδή τα δεδομένα) θα κρύψουν το δάσος (την εννοιολογική κατανόηση του πώς τα δεδομένα συνδέονται μεταξύ τους). Ο Νόαμ Τσόμσκι έχει περιγράψει αυτό το παράδοξο ως εξής: «Πώς γίνεται να πληροφορούμαστε τόσο πολλά και να γνωρίζουμε τόσο λίγα;»

Η τέχνη του Λομπάρντι μπορεί να υπερφορτώσει τις αισθήσεις με την υποταγή της λεπτομέρειας στην κλίμακα, απειλώντας να καταστήσει τη διαφθορά φυσιολογική όσο το σύμπαν. Πολλές από τις εικόνες του, μπορεί κανείς να τις μπερδέψει, ακόμα κι από λίγα μέτρα απόσταση, με απεικονίσεις του γαλαξία. Κι όμως, ο Λομπάρντι επιδίωκε να επεξηγήσει, όχι να προκαλέσει δέος. Ήταν ο πρώτος καλλιτέχνης που προσπάθησε όχι μόνο να οπτικοποιήσει αυτό που έγινε γνωστό ως νεοφιλελευθερισμός αλλά να τον εξηγήσει μέσω της σχέσης του με τις μυστικές δραστηριότητες, το διεθνές έγκλημα και την δεξιά αντίδραση.

Ως ηθικό σύστημα, ο καπιταλισμός έχει επί μακρόν συνδεθεί με την επιδίωξη του ατομικού συμφέροντος, και άρα αναγκαστικά με τη διαφθορά. Αλλά τα σχέδια του Λομπάρντι συνέλαβαν μια ποιοτική μετατόπιση που είχε ξεκινήσει στη δεκαετία του 1970, καθώς ο χρηματοπιστωτικός τομέας και η απόσπαση πόρων (ιδίως πετρελαίου) συνδέθηκε ακόμα στενότερα τόσο με την δεξιά ιδεολογία, όσο και με τη διακίνηση ναρκωτικών και τις κρυφές παραστρατιωτικές δραστηριότητες. Ο Λομπάρντι προσπαθούσε να συλλάβει την ολότητα του καπιταλισμού και της αυτοκρατορίας: «Ένας απ’ τους στόχους μου είναι να εξερευνήσω τη διάδραση των πολιτικών, κοινωνικών και οικονομικών δυνάμεων στο σύγχρονο κόσμο… Δουλεύοντας συνδυάζοντας αποκόμματα εφημερίδων και άλλα δημοσιεύματα, κι έπειτα ξεκινώ κάθε εικόνα συγκεντρώνοντας όσες περισσότερες πληροφορίες μπορώ για μια συγκεκριμένη τράπεζα, χρηματοπιστωτικό οργανισμό ή ομάδα προσώπων. Μετά από μια προσεκτική επισκόπηση των πληροφοριών, συμπυκνώνω τα ουσιώδη σημεία σε μια ταξινομημένη συλλογή σημειώσεων και σύντομων καταγραφών των δεδομένων, από την οποία αρχίζει να αναδύεται μια εικόνα… Ο συνολικός μου στόχος είναι να προσφέρω μια ερμηνεία του υλικού που να προκύπτει από την αντιπαραβολή και τη συναρμογή των σημειώσεων σε ένα ενιαίο, συνεκτικό σύνολο.

Εκτός από την προσφορά ενός σημαντικού εργαλείου σε όσους ελπίζουν να επανα-ρυθμίσουν τις χρηματικές ροές, ο τεράστιος όγκος πληροφοριών που θα απελευθερωθεί από τα Panama Papers –τα οποία προέρχονται από μόλις ένα δικηγορικό γραφείο- μπορούν να μας βοηθήσουν να καταλάβουμε αυτό που ο Λομπάρντι προσπαθούσε από πάντα να μας πει, ότι τα οικονομικά εγκλήματα και οι πολιτικές συνωμοσίες δεν είναι συμβάντα διακριτά μεταξύ τους, αλλά αποτελούν μαζί την πεμπτουσία του νεοφιλελευθερισμού. Τα διαρρευθέντα έγγραφα θα μας προσφέρουν όχι μόνο μια ακτινογραφία της παγκόσμιας ελίτ, αλλά μια εναλλακτική παγκόσμια ιστορία της περιπλεγμένης σχέσης μεταξύ των παραστρατιωτικών ομάδων, του οργανωμένου εγκλήματος, της δεξιάς ιδεολογίας, της απόσπασης φυσικών πόρων και του χρηματοπιστωτικού συστήματος. […]

Φανταστείτε τις γραμμές που θα είχε τραβήξει ο Λομπάρντι από το γεγονός ότι ο πατέρας ενός εκ των ιδρυτών της Mossack Fonseca «ήταν μέλος των Waffen-SS, της διαβόητης ένοπλης πτέρυγας του Εθνικοσοσιαλιστικού Κόμματος της Γερμανίας κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, σύμφωνα με τα αρχεία της Στρατιωτικής Υπηρεσίας Πληροφοριών των ΗΠΑ που έχει στη διάθεσή της η ICIJ. Μετά τον πόλεμο, ο πατέρας πρόσφερε τις υπηρεσίες του στην κυβέρνηση των ΗΠΑ ως πληροφοριοδότης, όπως δείχνουν τα αρχεία, στα οποία υποστηρίζεται πως «ήταν έτοιμος να συμμετάσχει σε μια μυστική οργάνωση, είτε πρώην Ναζί που έγιναν Κομμουνιστές… είτε μη μετανοημένων Ναζί που υποδύονταν τους Κομμουνιστές». Κάποιος αξιωματικός της Στρατιωτικής Υπηρεσίας Πληροφοριών έγραφε ότι η προσφορά του να κατασκοπεύσει για λογαριασμό των ΗΠΑ θα μπορούσα να είναι απλώς «μια έξυπνη προσπάθεια να απεμπλακεί από μια άβολη κατάσταση». Ωστόσο, τα παλιά υπηρεσιακά αρχεία υποδεικνύουν πως ο πατέρας του Μόσακ κατέληξε αργότερα στον Παναμά, όπου προσφέρθηκε να κατασκοπεύει, αυτή τη φορά για λογαριασμό της CIA, την κομμουνιστική δραστηριότητα στη γειτονική Κούβα…».

Μέχρι τώρα, δεν φαίνεται να υπάρχει καμία σχέση ανάμεσα στην ιστορία του Bloomberg με τον ακροδεξιό χάκερ και το δίκτυο που έχει εν μέρει αποκαλυφθεί από τα Panama Papers. Κι όμως, οι τελείες βρίσκονται δίπλα δίπλα. Ο χάκερ, Αντρές Σεπούλβεδα, εργαζόταν για λογαριασμό υποψηφίων και κομμάτων που ήθελαν να αντιστρέψουν την αριστερή στροφή της Λατινικής Αμερικής, ώστε να ανοίξουν και πάλι τον ενεργειακό τομέα της περιοχής στο αμερικανικό ιδιωτικό κεφάλαιο και να αποτίσουν φόρο τιμής στις χρηματιστηριακές αγορές. Ανάμεσα στα άλλα του κατορθώματα, ο Σεπούλβεδα βοήθησε να επανεκλεγεί ο Άλβαρο Ουρίμπε πρόεδρος της Κολομβίας το 2006, να εκλεγεί ο Πορφίριο Λόμπο πρόεδρος της Ονδούρας το 2009 και ο Ενρίκε Πένια Νιέτο πρόεδρος του Μεξικού το 2012. Και οι τρεις αυτοί ηγέτες εμπλέκονται ακριβώς στο είδος της παρα-πολιτικής και της παρα-οικονομίας για τις οποίες ζωγράφιζε ο Λομπάρντι, και είναι ακριβώς το είδος που προασπίζει η προς το παρόν επικρατούσα υποψήφια των Δημοκρατικών στις ΗΠΑ, η Χίλαρι Κλίντον, υπό το λάβαρο του «ελεύθερου εμπορίου».

Ο Greg Grandin διδάσκει Ιστοτρία στο  New York University. Το άρρο δημοσιεύθηκε στο «The Nation», στις 5.4.2016