Nuit debout vs Panama Papers

του Nτέβιντ Γκρέιμπερ

μετάφραση: Mαίρη Ζαμπετάκη

Place de la République, 6.4.2016. Φωτό: Olivier Laban-Mattei/MYOP (πηγή: “Le Monde”)

Αυτό που βλέπουμε στις ειδήσεις τις τελευταίες μέρες, με τις διαδοχικές αποκαλύψεις των Panama Papers και «Ξάγρυπνες Νύχτες», είναι η πάλη ανάμεσα σε δυο διαφορετικές εκδοχές αλληλεγγύης, σε δυο διαφορετικές παγκόσμιες κουλτούρες – η πρώτη πλήρως αναπτυγμένη και η άλλη ακόμα στα σπάργανα. Η πρώτη εκδοχή αλληλεγγύης είναι προς τους πλούσιους και ισχυρούς, ή, για να είμαστε πιο ακριβείς, προς εκείνους που στήριξαν τον πλούτο τους στη δύναμή τους.  Η άλλη εκδοχή αφορά την εμφάνιση νέων μορφών επαναστατικής δημοκρατίας, που όλο και περισσότερο αποκτούν παγκόσμιες διαστάσεις.

 Και οι δυο εξαρτώνται από την ικανότητά τους να δημιουργούν χώρους εκτός των τυπικών δομών του κράτους. Αυτό που αρχίζουμε να βλέπουμε, με την επίδειξη αστυνομικής δύναμης πρόσφατα στο Παρίσι, είναι πόσο διαφορετικά αντιμετωπίζονται από τις «δυνάμεις του νόμου και της τάξης».

Η σημαντικότερη αποκάλυψη των Panama Papers είναι η ύπαρξη μιας παγκόσμιας πολιτικής τάξης που δεν νιώθει την υποχρέωση να δείχνει αφοσίωση παρά μόνο στον εαυτό της: Nawaz Sharif, Robert Mugabe, Vladimir Putin, David Cameron…. Παρά ταύτα, όσο και να αγριοκοιτάζονται δημοσίως, στα θέματα που αφορούν τις πραγματικές τους βασικές προτεραιότητες (την οικονομική ασφάλεια των παιδιών τους, για παράδειγμα), άνθρωποι σαν κι αυτούς επιδεικνύουν μια μοναδική αλληλεγγύη μεταξύ τους.  Κι αυτό, βεβαίως, έρχεται σε πλήρη αντίθεση με το ενδιαφέρον που επιδεικνύουν για την ασφάλεια και την ευημερία όλων των υπολοίπων παιδιών, πέραν των τέκνων των ομοίων τους, εννοείται: των τέκνων του 1% παγκοσμίως.

Κι όμως, όποιος γνωρίζει πώς συσσωρεύεται ο πλούτος στις μέρες μας, δεν εκπλήσσεται πραγματικά με τις αποκαλύψεις αυτές:  καταρχάς, γιατί η φοροδιαφυγή είναι τόσο σημαντική για τους ανθρώπους αυτούς; Οι λόγοι είναι λίγο πιο περίπλοκοι απ’ όσο φαίνονται με την πρώτη ματιά.  Ο πλούτος της άρχουσας τάξης προέρχεται όλο και περισσότερο από την κερδοσκοπία.  Δεν μιλάμε πια για την προστασία των κερδών και της βιομηχανίας από τα αδηφάγα χέρια του κράτους, καθώς όλες σχεδόν αυτές οι περιουσίες βασίζονται εξαρχής στην διαπλοκή με το κράτος.

Εάν, λοιπόν, η περιουσία σου βασίζεται στον έλεγχο των μοχλών της εξουσίας, γιατί να τα καταχωνιάσεις στον Παναμά;  Δεν θα ήταν απείρως ευκολότερο να βγάζεις τα διπλάσια και μετά να επιστρέφεις επιδεικτικά τα μισά ως κίνηση πίστης και αφοσίωσης;  Εύκολα συμπεραίνει κανείς ότι το πρωταρχικό κίνητρο δεν είναι η απληστία· είναι η άσβεστη δίψα για δύναμη.  Η δημιουργία αυτών των «φορολογικών παραδείσων» δεν αποτελούν μια κατάσταση έκτακτης ανάγκης.  Πρόκειται για μια κατάσταση αναστολής των χρηματοπιστωτικών κανόνων στο πλαίσιο μιας αναδυόμενης παγκόσμιας νομικής και γραφειοκρατικής πραγματικότητας, την οποία σχεδιάζουν και οικοδομούν εκείνοι που αποκομίζουν οφέλη από αυτήν.

Ένα ενιαίο διοικητικό σύστημα

Η νέα αυτή πραγματικότητα είναι, ίσως, το πιο σημαντικό ιστορικό φαινόμενο των τελευταίων δύο δεκαετιών. Πρόκειται για ένα ενιαίο διοικητικό σύστημα, που όμοιό του δεν έχει γνωρίσει ποτέ ο πλανήτης.  

Άλλωστε τι άλλο ήταν αυτό το κίνημα εναντίον της παγκοσμιοποίησης που είδαμε το 2000, παρά η πρώτη κοινωνική επανάσταση ενάντια σ’ αυτό το αναδυόμενο γραφειοκρατικό σύστημα; Συμμετείχα σε κάποιες από τις πλέον διάσημες μάχες αυτής της εξέγερσης (στην Ουάσιγκτον, το Κεμπέκ, την Γένοβα) και μπορώ να επιβεβαιώσω ότι έτσι ακριβώς βλέπαμε τους εαυτούς μας.  Αυτό που περιέγραφαν ως «παγκοσμιοποίηση», ως κάποιου είδους φυσική και αναπόφευκτη διαδικασία υποκινούμενη από το «ελεύθερο εμπόριο» και το διαδίκτυο, στην πραγματικότητα δημιουργήθηκε και συντηρήθηκε από στρατιές άχρωμων υπαλλήλων στην υπηρεσία δημόσιων και ιδιωτικών γραφειοκρατικών συστημάτων αλλά και σε μια θολή ενδιάμεση ζώνη: το IMF, WTO, TTIP, Goldman Sachs, Credit Suisse, Standard & Poors,  Bechtel, που τελικός τους σκοπός είναι να διατηρούν τον πλούτο και την δύναμη μιας μικρής ελίτ.  Το νέο στοιχείο που μάθαμε είναι ότι   για τα μέλη της ελίτ αυτής  ήταν θέμα αρχής να φροντίζουν ώστε όσοι είχαν την εξουσία να επιβάλλουν νόμους σε όλους τους υπολοίπους, ενώ οι ίδιοι δεν θα είχαν και την υποχρέωση να τηρούν τους νόμους αυτούς.

 Ένας νέος επαναστατικός πολιτισμός

 

Πώς να πολεμήσει κανείς έναν εχθρό που στρεφόταν κατά της δημοκρατίας και  βρισκόταν εκτός οποιασδήποτε εθνικής, πολιτικής δομής; Η δική μας απάντηση ήταν να δημιουργήσουμε κι εμείς, με τη σειρά μας, νησίδες δημοκρατίας εκτός της υπάρχουσας νομικής και πολιτικής δομής:  πρόδρομες νησίδες, όπως συνηθίζουμε να τις αποκαλούμε, που αποτέλεσαν επίσης, ζώνες πειραματισμού στην άμεση δημοκρατία χωρίς ιεραρχία.  Αυτές οι νέες μορφές δημοκρατίας δεν ήταν αποκλειστικά, ίσως ούτε κατά κύριο λόγο, προϊόντα της Ευρώπης ή της Βόρειας Αμερικής.  Αποτελούσαν μέρος ενός νέου επαναστατικού πολιτισμού, όπως τον αποκαλούμε εμείς, παγκόσμιου σε ό,τι αφορά τους στόχους και τις φιλοδοξίες του, που γεννήθηκε μέσα από τη μακρόχρονη σύγκλιση τέτοιων πειραμάτων σε όλες τις γωνιές του πλανήτη: από τα δάση της Τσιάπας και τη Βραζιλία μέχρι τα χωριά της Καρνατάκα στην Ινδία, τις καταλήψεων από τη Λισσαβώνα ως το Κουίτο, με σημαντική επιρροή και συμβολή του φεμινισμού, της αναρχίας και των παραδόσεων της μη βίαιης πολιτικής ανυπακοής.  Ένα πλούσιο φάσμα όρων, τακτικών, κινήσεων εμπλουτιζόταν και εξελισσόταν διαρκώς, δημιουργώντας χιλιάδες τοπικές  παραλλαγές.  Μια δεκαετία αργότερα, έμελλε να γνωρίσει την κορύφωσή του στις πλατείες όλου του κόσμου, από το Ταχρίρ μέχρι το Σύνταγμα και το πάρκο Τζουκότι. 

Ο σπουδαίο ιστορικός κοινωνιολόγος Ιμμάνουελ Βάλλερστάιν διατύπωσε κάποτε την άποψη ότι όλες οι αληθινές επαναστάσεις είναι παγκόσμιες. Σε κάποιες απ’ αυτές οι συγκρούσεις εξελίχθηκαν όλες σε ένα  σημείο (1789, 1917), σε κάποιες άλλες (1848, 1968) ήταν διασκορπισμένες σε πολλά μέρη – αλλά, και στις δυο περιπτώσεις, αυτό που τελικά άλλαξε ήταν το ίδιο το παγκόσμιο σύστημα.  Κυρίως, όμως, οι επαναστάσεις αυτές εκφράστηκαν μέσα από μια βαθιά μεταμόρφωση της πολιτικής λογικής που επικρατούσε. Κατ’ αυτήν την έννοια, η Γαλλική Επανάσταση του 1789 ήταν η κατεξοχήν σύγχρονη επανάσταση, επειδή η επιρροή της στην πολιτική λογική ήταν η πιο δραστική.  Για παράδειγμα, εάν τολμούσε κάποιος είκοσι χρόνια πριν την πτώση της Βαστίλης να διατυπώσει την άποψη ότι η κοινωνική αλλαγή είναι κάτι θετικό, ότι ο ρόλος του κράτους είναι να διαχειριστεί επιτυχώς αυτήν την αλλαγή, ή ότι οι κυβερνήσεις αντλούν την νομιμοποίησή τους από μια οντότητα που λέγεται «Λαός», κατά πάσα πιθανότητα θα γνώριζε την περιθωριοποίηση ως αργόσχολος, ερασιτέχνης ή ταραχοποιός.  Είκοσι χρόνια μετά την Επανάσταση όμως, ακόμα και ο πιο συντηρητικός κληρικός ή γυμνασιάρχης όφειλε, αν μη τι άλλο, να αναφέρεται σ’ αυτές τις ιδέες.

Μια νησίδα εκτός συστήματος

Τι σημασία έχει αυτό που ο Βάλλερσταϊν ήδη ονομάζει «παγκόσμια επανάσταση του 2011»;  Αναμφισβήτητα, θα περάσει πολύς καιρός για να εκτιμήσουμε την πραγματική ιστορικής της σημασία.  Οι ιστορικοί του μέλλοντος είναι πολύ πιθανό να ερμηνεύσουν αυτή την επανάσταση ως την απαρχή μιας άλλης ριζικής αλλαγής της αντίληψης των πολιτών για τι είναι ένα επαναστατικό, ή ακόμα, ένα δημοκρατικό κίνημα.  Σε κάθε περίπτωση, οι λαϊκές εξεγέρσεις δεν έχουν πλέον την μορφή ένοπλης επανάστασης, ούτε επιχειρούν να αλλάξουν το σύστημα εκ των έσω.  Η πρώτη κίνηση είναι πάντα να δημιουργήσουν μια νησίδα εκτός συστήματος, ει δυνατόν, εκτός του νομικού πλαισίου του κράτους – έναν πρόδρομο χώρο που επιτρέπει να οραματίζεται κανείς νέες μορφές άμεσης δημοκρατίας.

Αυτό ακριβώς συμβαίνει στη Γαλλία.  Οι οργανωτές της πρώτης διαδήλωσης κατά του νέου εργατικού νόμου είχαν κατά νου μια διαμαρτυρία μιας μέρας.  Όμως, σχεδόν αμέσως τα πράγματα ξέφυγαν από τον έλεγχό τους.  Υπήρξε ένα μαζικό ξέσπασμα δημοκρατικής φαντασίας.  Βιβλιοθήκες, πάρκα, εκπαιδευτικά κέντρα, κουζίνες, στούντιο ξεπετάχτηκαν.  Χιλιάδες πολίτες έπαιρναν μέρος στις γενικές συνελεύσεις και άρχισαν ενθουσιασμένοι να υιοθετούν και εν συνεχεία να δημιουργούν την δική τους ιδιότυπη εκδοχή αυτής της νέας παγκόσμιας γλώσσας άμεσης δημοκρατίας.  Εκατοντάδες χιλιάδες άλλοι ακολούθησαν και συνέβαλαν μέσω των μέσων κοινωνικής δικτύωσης. Την ώρα που βετεράνοι ακτιβιστές από όλον τον κόσμο –εμού συμπεριλαμβανομένου– έσπευδαν στο Παρίσι για να προσφέρουν την εμπειρία και τις γνώσεις τους, διαμορφώνονταν νέα, πιο προχωρημένα αιτήματα (διαγραφή χρέους, εισόδημα πολιτών) που ως τότε είχαν τελείως αποκλειστεί από τον «σοβαρό» πολιτικό διάλογο.  Καθώς η διαδικασία αυτή απειλεί να περάσει και στα προάστια της εργατικής τάξης και των μεταναστών, η αρχική απαξιωτική στάση του πολιτικού συστήματος φαίνεται να μετατρέπεται σε πανικό, με αποτέλεσμα όλο και περισσότεροι οπλισμένοι άνδρες των δυνάμεων τάξης να αναπτύσσονται πέριξ της νέας Αγοράς, σαν να προσπαθούν στην κυριολεξία να εμποδίζουν την δημοκρατία να ξεχυθεί από τα όριά της.

Η παραδοσιακή αιτιολόγηση της ύπαρξης των νησίδων αυτών είναι ότι μπορούν να αποτελέσουν χώρους δημιουργίας – άλλωστε, μόνο όσοι δεν περιορίζονται στο υπάρχον νομικό σύστημα μπορούν να δημιουργήσουν νέους νόμους.  Ωστόσο, είναι όλο και πιο δύσκολο να φανταστεί κανείς λύσεις στα καυτά προβλήματα του πλανήτη οι οποίες να προέρχονται από τις νησίδες εκτός χρηματοπιστωτικού συστήματος, στις οποίες κινούνται σήμερα οι πολιτικές και οικονομικές ελίτ του κόσμου.  Το μόνο ευφάνταστο υλικό που έχουν παραγάγει μέχρι τώρα είναι καινοτόμα χρηματοπιστωτικά εργαλεία.  Και όμως, την ίδια στιγμή, εκατομμύρια άνθρωποι που δεν έχουν πρόσβαση σε τέτοιου είδους νησίδες, άνθρωποι με ιδέες και απαντήσεις στα προβλήματα, ζουν μια ζωή που δεν είναι τίποτα άλλο από μια διαρκή καταπίεση: Δούλευε και μη μιλάς καθόλου.   Εάν υπάρχει ελπίδα να βγούμε ποτέ από το ατέρμονο αδιέξοδό μας, αυτή θα προέλθει μόνο από αυτές τις εξωσυστημικές νησίδες, τις νησίδες που βρίσκονται ηθικά και πολιτικά –αν και όχι θεσμικά, ακόμα– εκτός συστήματος: τις νησίδες που άνοιξαν το δρόμο για την παγκόσμια επανάσταση του 2011.

 

Ο David Graber είναι ανθρωπολόγος, ακτιβιστής του αναρχικού χώρου και διδάσκει στο London School of Economics. Το κείμενο δημοσιεύθηκε, στα γαλλικά και τα αγγλικά, στην εφ. «Le Monde», στις 12.4.2016.