Ε. Το παρακράτος

ΠΕΡΑΣΑΝ  ΕΒΔΟΜΗΝΤΑ ΧΡΟΝΙΑ

του Βασίλη Κρεμμυδά

Η δεκαετία του 1950, λοιπόν, ήταν η δεκαετία όπου ο νικητής του Εμφυλίου επιχείρησε –και πέτυχε, ας το πω και τώρα– να αλλάξει την κοινωνία· τις κοινωνικές σχέσεις. Αλλάζουν άραγε προγραμματισμένα και εκ των άνω οι κοινωνικές σχέσεις; αλλάζουν· με την αλλαγή των προϋποθέσεων και με τη χρήση βίας. Εδώ βρίσκονται οι βάσεις μιας νέας κοινωνίας που, προσαρμοζόμενη κάθε φορά στις ανάγκες των εξουσιών, επιβιώνει έως σήμερα.

Σκίτσο του Μποστ

Το παρακράτος, στην εφαρμογή του σχεδίου για αλλαγή της κοινωνίας, έπαιξε ρόλο πρωταρχικό. Τι ήταν το παρακράτος; Ήταν ένοπλες ομάδες ακροδεξιών, που είχαν συγκροτηθεί από πρώην χίτες, ταγματασφαλίτες, μαυραγορίτες, ποικίλους λωποδύτες και νεότερους όμοιους που δρούσαν παράλληλα με τα επίσημα δεξιά κόμματα και, εν γνώσει τους, εκπαιδεύονταν σε στρατόπεδα από αξιωματικούς και συνεργάζονταν στενά με την Αστυνομία, κυρίως με τη Χωροφυλακή· δρούσαν παράλληλα και ανεξέλεγκτα.

Ας δούμε όμως το σχέδιο αλλαγής των κοινωνικών σχέσεων, το οποίο είχε δύο σκέλη. Το ένα ήταν η αντιπαροχή και η οριζόντια ιδιοκτησία, και το άλλο τα πιστοποιητικά κοινωνικών φρονημάτων. Τελικός στόχος: η μετατροπή ευρύτατων κοινωνικών στρωμάτων σε μικροαστικές μάζες, αποκομμένες από ό,τι αριστερό.

Αναλυτικότερα, ο φτωχός με το νεοκλασικούλι των τριών χώρων, τον μικρό κήπο και την κόρη της παντρειάς, στην οδό Ιπποκράτους ας πούμε, το έδινε στον εργολάβο με αντιπαροχή· σε ένα-δυο χρόνια το πολύ θα έπαιρνε στην πολυκατοικία που θα χτιζόταν στη θέση του νεοκλασικού του τρία ή και τέσσερα μικρά διαμερίσματα: στο ένα θα καθόταν εκείνος με την οικογένεια, ένα άλλο θα έδινε προίκα στην κόρη για να παντρευτεί, το τρίτο θα το νοίκιαζε και το τέταρτο θα το πουλούσε για να ανοίξει ψιλικατζίδικο ή γαλατάδικο στη γειτονιά! Η οικονομική και κοινωνική του υπόσταση άλλαζε, σιγά-σιγά και η σκέψη του. Αυτός σε λίγα, ίσως πολύ λίγα, χρόνια θα σκεφτόταν συντηρητικότερα, γιατί είχε κάτι να συντηρήσει· ήταν μικροϊδιοκτήτης και μικροεπιχειρηματίας!

Καταδίκες σε θάνατο

του Νίκου Χατζηνικολάου

Γκόγια, «Οι εκτελέσεις της 3ης Μαΐου 1808», 1814, Μαδρίτη, Πράδο

Όσο περνάει ο καιρός η σχέση σου, με τον χρόνο αναπόφευκτα αλλάζει. Προσέχεις άλλα πράγματα. Οι εκτελέσεις των ομήρων των τζιχαντιστών του ISIS, με τις πορτοκαλί στολές σε αρμονική συμμετρία μ’ εκείνες του Γκουαντάναμο, το πώς είναι γονατισμένοι περιμένοντας καρτερικά το τέλος, οι δήμιοι στα μαύρα, όρθιοι πίσω τους κρατώντας τα κοφτερά μαχαίρια, χάραξαν τη μνήμη μας. Επί δεκαετίες τώρα έζησα με τις εικόνες άλλων εκτελέσεων: από τις διαδοχικές απόπειρες του Μανέ να αποδώσει την εκτέλεση του Μαξιμιλιανού στο Μεξικό το 1867 μέχρι τις μαζικές εκτελέσεις της 3ης Μαΐου 1808 από τα στρατεύματα του Ιωσήφ Βοναπάρτη στη Μαδρίτη, που ολοκλήρωσε ο Γκόγια το 1814 για να ξεχαστεί η στήριξη που είχε προσφέρει στους Γάλλους κατακτητές. Είναι ίσως η πιο γνωστή «ηρωική εκτέλεση» που γνώρισε η παγκόσμια τέχνη. Εδώ υπάρχουν όλα: ο φόβος, το βουβό κλάμα εκείνων που περιμένουν στη σειρά για να εκτελεστούν ανεβαίνοντας τη μικρή ανηφόρα στη Μονκλόα αλλά και η κορύφωση της αντίστασης μ’ εκείνα τα αξέχαστα ανοιχτά χέρια που ξεπροβάλλουν μέσα απ’ τη λευκή πουκαμίσα και καλούν τον εχθρό να πυροβολήσει.

Γκούναρ Χέρινγκ, ιστορικός και πολίτης

Η δράση του στη Γερμανία κατά της Χούντας

του Βαγγέλη Καραμανωλάκη

Μακης Θεοφυλακτοπουλος – Άτιτλο (1993)

Πανεπιστήμιο του Φράιμπουργκ, 28 Νοεμβρίου 1969. Ο τριανταπεντάχρονος επιστημονικός βοηθός στην Ιστορία της Ανατολικής Ευρώπης, Γκούναρ Χέρινγκ, με δήλωσή του στα μέσα ενημέρωσης ανακοίνωνε ότι ξεκινάει απεργία πείνας. Στόχος του ήταν να πιέσει την κυβέρνηση της Ομοσπονδιακής Γερμανίας να ψηφίσει υπέρ της προσφυγής που είχαν καταθέσει τέσσερις χώρες (Δανία, Νορβηγία, Σουηδία, Ολλανδία), εναντίον της ελληνικής χούντας στο Συμβούλιο της Ευρώπης. Οι τέσσερις κυβερνήσεις ζητούσαν την καταδίκη της Ελλάδας και την αποπομπή της από το Συμβούλιο για τους βασανισμούς κρατουμένων και την κατάφωρη παραβίαση των ατομικών δικαιωμάτων και ελευθεριών. Η κίνηση του Χέρινγκ ήταν μια ιδιαίτερα σημαντική ενέργεια, με έντονο πραγματικό και συμβολικό βάρος, η οποία συμπύκνωνε, τρόπον τινά, τον αγώνα χιλιάδων ανθρώπων, εντός και εκτός Ελλάδας, εναντίον του δικτατορικού καθεστώτος.

Στη σχετική δήλωσή του, ο Χέρινγκ κατηγορούσε τη γερμανική κυβέρνηση ότι σιωπούσε και έμενε άπραγη απέναντι σε ένα καθεστώς βίας, αδικίας και καταπίεσης – ενώ, με δεδομένα τα εγκλήματα και τις καταστροφές, που είχαν διαπραχθεί κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής στην Ελλάδα, η αλληλεγγύη προς τον ελληνικό λαό και η αποφασιστική υπεράσπιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων αποτελούσε ηθικό χρέος και ιδιαίτερο καθήκον της. Σύμφωνα με τις γερμανικές εφημερίδες, ο Χέρινγκ θα παρέμενε καθ’ όλη τη διάρκεια της απεργίας στον χώρο του σεμιναρίου Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο, πίνοντας μόνο νερό και τσάι, έως ότου η γερμανική κυβέρνηση άλλαζε στάση.

Από τη Λαμπεντούζα στη Λέσβο: η πολιτική στρατηγική του Πάπα

του Μαρτιν Λαφοργκε

μετάφραση: Μαρία Δαμηλάκου

Ο Πάπας στο στρατόπεδο της Μόριας. Φωτογραφία: Getty Images

Η πρόσφατη επίσκεψη του Πάπα στη Λέσβο δεν ήταν ούτε τυχαία ούτε είχε καθαρά θρησκευτικό χαρακτήρα. Από όταν ο Φραγκίσκος ανέλαβε το παπικό αξίωμα τον Μάρτιο του 2013, επανέκτησε, για λογαριασμό της Καθολικής Εκκλησίας, τον πρωταγωνιστικό ρόλο στο πεδίο των διεθνών σχέσεων τον οποίο τόσο έντονα είχε επιτελέσει ο Ιωάννης Παύλος Β΄ κατά την πρώτη δεκαετία της μακράς θητείας του (1978-2005). Αλλά ενώ η πολιτική παρακαταθήκη του πολωνού Πάπα είναι κυρίως η αποφασιστική συμβολή του στην πτώση των κομμουνιστικών καθεστώτων και η καταδίωξη των εκπροσώπων της λατινοαμερικανικής Θεολογίας της Απελευθέρωσης –έχοντας εξασφαλίσει τη συμμαχία των αμερικανών ρεπουμπλικανών προέδρων Ρέιγκαν και Μπους–, ο αργεντινός Πάπας ξεδιπλώνει μια πολιτική και κοινωνική ατζέντα που έχει ξαφνιάσει και ενθουσιάσει τους προοδευτικούς κοινωνικούς τομείς ενώ αντίθετα προκαλεί την απόρριψη συντηρητικών τμημάτων της κοινωνίας λόγω του περιεχομένου της, του τολμηρού της χαρακτήρα και της αποτελεσματικότητάς της.

Αντισπισισμός: μια οικολογική προσέγγιση της κοινωνικής πολιτικής

του Νίκου Κουραχάνη

Πόσο ανεκτά μπορούν να θεωρούνται φαινόμενα ακραίου βασανισμού στις σύγχρονες μετανεωτερικές κοινωνίες; Η ιστορία του πλανήτη μας είναι η ιστορία της ανισότητας και της εκμετάλλευσης. Διαμέσου των αιώνων η κατασκευή και η ιεράρχηση πληθυσμιακών ομάδων ως κατώτερων οδήγησε, αναπόφευκτα, στη θυματοποίηση, ακόμη και στη θανάτωσή τους. Τα παραδείγματα είναι ποικίλα. Η ανθρώπινη εξαθλίωση, ο εργοδοτικός αυταρχισμός, ο ρατσισμός, ο σεξισμός και ο σπισισισμός (speciesism) διαχρονικά αποτελούν θύλακες ανισότητας και ακραίας εκμετάλλευσης της γήινης διαβίωσης. Ωστόσο, όλες αυτές οι μορφές καταπίεσης για αιώνες εκλαμβάνονταν ως καταστάσεις απολύτως φυσιολογικές.

«Δυο γάτες». Κάρτα του Φραντς Μαρκ, που έστειλε ο καλλιτέχνης στη Λίλυ Κλέε, στο Μόναχο, 6.3.1913

Στην αρχαιότητα, οι δούλοι θεωρούνταν μια αποδεκτή και λογική συνθήκη σύμφωνα με τα κυρίαρχα πρότυπα αξιών. Στις φεουδαρχικές κοινωνίες οι δουλοπάροικοι εργάζονταν στους αγρούς σε συνθήκες εξαθλίωσης. Στην Αμερική, λίγους μόλις αιώνες πριν, οι έγχρωμοι σκλάβοι αντιμετωπίζονταν με αντίστοιχο τρόπο. Στις αστικές δημοκρατίες, μέχρι τον 19ο και τις αρχές του 20ού αιώνα, οι εργάτες δεν απολάμβαναν πλήρως θεμελιωμένα εργασιακά και κοινωνικά δικαιώματα. Οι γυναίκες στο δυτικό κόσμο, έως πολύ πρόσφατα, στερούνταν στοιχειωδών ελευθεριών και η ανισότητα έναντι των ανδρών θεωρούνταν μια κατάσταση ανεκτή. Εκτός Δύσης, σε πολλά μέρη η κατωτερότητα των γυναικών απέναντι στους άνδρες εξακολουθεί να συνιστά μια αδιαμφισβήτητη κανονικότητα θεμελιωμένη πρωτίστως σε θρησκευτικές δοξασίες. Η ομοφυλοφιλία σε πολλές χώρες αποτελεί, μέχρι σήμερα, αντικείμενο κοινωνικού στιγματισμού. Η εκμετάλλευση και η θανάτωση των ζώων, με σκοπό το εμπόριο ή την διατροφική απόλαυση, εξακολουθεί στις μέρες μας να εκλαμβάνεται σαν έλλογη πρακτική.

Δεν αρκεί να εξηγήσουμε την παιδεία• το αιτούμενο είναι να την αλλάξουμε

Σκέψεις με αφορμή τη συζητούμενη εκπαιδευτική μεταρρύθμιση

 

του Σπύρου Ι. Ασδραχά

Στο σπίτι του ιστορικού Σπύρου Ασδραχά, στη Νέα Σμύρνη, Πέμπτες, από τις αρχές Μαρτίου 2016, με τη συντροφιά του Νίκου Θεοτοκά και της Ελευθερίας Παπουτσάκη, ο Σπύρος Ασδραχάς, άρχισε να μας εκθέτει τις σκέψεις του για την παιδεία και την εκπαιδευτική μεταρρύθμιση, με αφορμή τον Διάλογο για την Παιδεία.

Η θεματολογία αφορά όλο το φάσμα της εκπαίδευσης, από το νηπιαγωγείο ως και τις διδακτορικές σπουδές. Κατατίθενται ιδέες για την αναβάθμιση της ποιότητας των σπουδών, τόσο στην κατεύθυνση της καλλιέργειας της κριτικής σκέψης και της εξοικείωσης με την έρευνα των μαθητών και των φοιτητών όσο και στην κατεύθυνση των υποχρεώσεων των διδασκόντων. Πρόκειται για προτάσεις δυναμικές, που απαιτούν σύγκρουση, για ιδέες προς επεξεργασία από την Επιτροπή του Εθνικού και Κοινωνικού Διαλόγου για την Παιδεία και την πολιτική ηγεσία του Υπουργείου Παιδείας. Πάνω από όλα πρόκειται, πιστεύω, για την αριστερή και αισιόδοξη ματιά ενός στοχαστή που παλεύει με το μυαλό και την πένα για την παιδεία, που τον πονάει η πορεία της χώρας και που τον αφορά η υπόθεση της δημιουργίας ενός καλύτερου αύριο.

Ελευθερία Παπουτσάκη

Ενόψει της συζήτησης για τις αλλαγές στην Παιδεία, και από τα λίγα που έχω ακούσει για τις προτάσεις μεταρρυθμίσεων, θα αναφερθώ σήμερα σε δύο θέματα που δεν συνδέονται κατ’ ανάγκη μεταξύ τους. Το πρώτο αφορά κάποιες σκέψεις για το σχολείο και το δεύτερο έχει να κάνει με μια κεφαλαιώδους σημασίας διάσταση των πανεπιστημιακών σπουδών, τη διδασκαλία της έρευνας. Θα ήθελα να παρακαλέσω όσους διαβάσουν αυτό το κείμενο να με συγχωρέσουν για τις επαναλήψεις, που είναι αναπόφευκτες σε μια προφορική ανάπτυξη. Τα λίγα που έχω να σας πω, αγαπητοί φίλοι, για το σχολείο δεν είναι ούτε προϊόν συστηματικής μελέτης ούτε αποτέλεσμα διδακτικής εμπειρίας σε αυτό. Είναι διάφορες σκέψεις, που θα τις έχετε ήδη κάνει. Η επανάληψη, ωστόσο, είναι υπενθύμιση. Και μπορεί οι επαναλήψεις να είναι κουραστικές, αλλά δεν είναι περιττές και, πριν από όλα, είναι δοκιμασμένος τρόπος της αγωγής: Η αγωγή ξεκινάει από τη χρονική στιγμή που το παιδί σταματάει να παίζει μόνο του. Ο σκοπός της ή θα είναι ατομοκεντρικός ή, επιτρέψτε μου το νεολογισμό, συλλογικότροπος. Εξυπακούεται ότι ο κόσμος στον οποίο ανήκω επιβάλλει τον δεύτερο. Τούτο, βεβαίως, δεν συνεπάγεται την ισοπέδωση και, συνεπώς, κάποιας μορφής βαθμολογία είναι απαραίτητη.

Ο Κάλβος δεν ήταν μόνο ποιητής και δεν ήταν μόνο Έλληνας

  Με την ευκαιρία της έκδοσης της «Αλληλογραφίας» του Α. Κάλβου (Μουσείο Μπενάκη, 2014)

Η κριτική κάθε άλλο φειδωλή στάθηκε απέναντι στη δίτομη Αλληλογραφία του Ανδρέα Κάλβου (τόμ. Α΄ 1813-1818, 502 σελ.· τόμ. Β΄ 1819-1869 και αχρονολόγητες επιστολές, 589 σελ.· εισαγωγή-επιμέλεια-σχολιασμός: Δημήτρης Αρβανιτάκης με τη συνεργασία του Λεύκιου Ζαφειρίου, Μουσείο Μπενάκη, Αθήνα 2014). «Έργο θεμελιώδους σημασίας, σταθμό στη μελέτη του ποιητή» χαρακτήρισε την έκδοση ο Μάριο Βίτι, για «σπουδαία έκδοση, τη σημαντικότερη, εκδοτικά, Αλληλογραφία που έχει εμφανιστεί στη χώρα μας», έκανε λόγο ο Νάσος Βαγενάς. Το ενδιαφέρον όμως των δύο τόμων δεν είναι μόνο φιλολογικό. Μέσα από το σώμα των επιστολών, την εκτενή εισαγωγή και τον συστηματικό σχολιασμό τους αναδύονται ολόκληροι κόσμοι: ο κόσμος των Επτανήσων και των Επτανησίων λογίων, η ιταλική και η ελληνική κουλτούρα, καθώς και η εθνική συνείδηση που θα αρχίσει να αναδύεται, οι διασταυρώσεις με τον Διαφωτισμό και τις συγκρούσεις του, το γλωσσικό ζήτημα. Μιλήσαμε γι’ αυτά με τον ιστορικό Δημήτρη Αρβανιτάκη, στον οποίο (σε συνέχεια πολλών προγενέστερων καλβικών και άλλων μελετημάτων του) χρωστάμε τη σπουδαία αυτή έκδοση.

Συνέντευξη του Δημήτρη Αρβανιτάκη

Τη συνέντευξη πήρε ο Στρατής Μπουρνάζος

Μιλάει για τον «Ιταλοέλληνα» λόγιο και ποιητή Κάλβο, τον κόσμο της Επτανήσου, τις έννοιες της πατρίδας, του λόγιου, του διανοούμενου

 

Μεγάλο μέρος των επιστολών, όπως αναφέρεις, ήταν γνωστό, ενώ ένα άλλο ήρθε τώρα στο φως. Τι κομίζει η δίτομη Αλληλογραφία;

Χρήστος Ρουσσέας, «Φανταστική προσωπογραφία του Ανδρέα Κάλβου»

Αλήθεια είναι ότι ένα μεγάλο μέρος των επιστολών είχε δημοσιευτεί. Συνήθως, όμως, πλην μιας εξαιρέσεως, επρόκειτο για σκόρπιες δημοσιεύσεις, με ελάχιστο σχολιασμό, κάποτε χωρίς μετάφραση. Το πιο σημαντικό, όμως, είναι –κι αυτό θέλει να θεραπεύσει ετούτη η δουλειά– ότι το υλικό αυτό ποτέ ως σήμερα δεν αξιοποιήθηκε πραγματικά. Αυτό συνδέεται, κατά τη γνώμη μου, με ένα ευρύτερο πρόβλημα των καλβικών σπουδών. Οι Έλληνες φιλόλογοι (γιατί οι φιλόλογοι έχουν ασχοληθεί με τον Κάλβο) αναζητούν πάντα τον Κάλβο των Ωδών: τον Έλληνα ποιητή των ελληνικών ποιημάτων. Όμως, η αλληλογραφία που διαθέτουμε αφορά σε πολύ μεγάλο βαθμό τον Κάλβο πριν γράψει τις Ωδές, ουσιαστικά από το 1812 μέχρι το 1822-23. Σ’ αυτά τα χρόνια, μέσα από τις επιστολές, τον παρακολουθούμε σχεδόν μέρα με τη μέρα. Από την περίοδο που δημοσιεύει τις Ωδές δεν σώζεται καμία επιστολή. Από τις αρχές της δεκαετίας του 1820 και μετά, η αλληλογραφία παρουσιάζει, μέχρι στιγμής, μεγάλα χάσματα.

Για όποιον λοιπόν αναζητούσε ή αναζητά τον Κάλβο των Ωδών οι επιστολές μοιάζουν, αν όχι άχρηστες, πάντως δευτερεύουσας σημασίας. Έτσι, όταν το 1963 ο Μάριο Βίττι εξέδωσε τις πολύτιμες Πηγές για τη βιογραφία του Κάλβου, τη μόνη μέχρι σήμερα συστηματική εργασία, όπου περιέχεται μεγάλος αριθμός επιστολών της περιόδου 1813-1820 (δυστυχώς χωρίς μετάφραση και με ελάχιστο σχολιασμό), πολλοί αναρωτήθηκαν «και τι μας χρειάζονται τώρα όλα αυτά». Ο Κ.Θ Δημαράς, σε μια βιβλιοκρισία του, απάντησε: Βεβαίως και μας χρειάζονται για να κατανοήσουμε την προεργασία, το έργο «“από μέσα”, όχι, δηλαδή, στη στατική του συγκρότηση, αλλά γενετικά, στη διάπλασή του».

Τα μελλοντικά ερείπια της ΕΕ

Το κέντρο εγκλεισμού στη Μόρια

 του Γιάννη Χαμηλάκη

μετάφραση: Γιάννης Χατζηδημητράκης

Μόρια, Απρίλιος 2016. Φωτογραφία του Γιάννη Χαμηλάκη

«Τσιπς!» είπε το αγόρι από την άλλη πλευρά του μεταλλικού φράκτη, σπρώχνοντας ένα δίευρο μέσα από μια τρύπα του φράχτη. Φαινόταν γύρω στα εννιά με δέκα. Ίσως νόμισε ότι δούλευα σε μια από τις κινητές καντίνες που είναι σταθμευμένες σε κοντινή απόσταση, μικρές οικογενειακές επιχειρήσεις που έχουν ξεφυτρώσει σαν τα μανιτάρια το τελευταίο διάστημα τριγύρω. Όσο το σκέφτομαι όμως, αμφιβάλλω. Με είχε δει μόλις λίγα λεπτά πριν να βγαίνω από ένα αυτοκίνητο μαζί με δύο φίλους, όταν έπαιζε μπάλα με ένα τσούρμο άλλα παιδιά σε μια κατηφορική τσιμεντένια επιφάνεια, ακατάλληλη για οποιοδήποτε άθλημα. Είναι πιο πιθανό ότι αυτό το αγόρι, μαντρωμένο στο κέντρο κράτησης της Μόρια, μου δίδασκε ένα μάθημα αξιοπρέπειας: «Δεν ζητιανεύω. Είσαι απ’ εκείνη τη μεριά του φράκτη, είμαι απ’ αυτήν. Σου ζητώ να πάς απέναντι και να μου αγοράσεις ένα πακέτο τσιπς».

«Φωτογραφία, φωτογραφία!» επέμενε ένα άλλο αγόρι όταν είδε το κινητό μου. Κάμποσα αγόρια συγκεντρώθηκαν γύρω του και πόζαραν χαμογελώντας και κάνοντας το σήμα της νίκης. Δεν λογάριαζα να φωτογραφήσω ανθρώπους, και δίστασα. Όμως αυτό ήταν κάτι άλλο. Τούτα τα παιδιά ζητούσαν να συνάψουν αυτό που η καλλιτέχνης και θεωρητικός Ariella Azoulay ονόμασε «πολιτικό συμβόλαιο» της φωτογραφίας»: Πρόσφεραν τους εαυτούς τους ως θέμα της φωτογράφησης, ενώ ο όρος του συμβολαίου που έπρεπε να τηρήσω εγώ ήταν να διαδώσω τη φωτογραφία στον έξω κόσμο. Επιθυμούσαν να γίνουν ορατά, να τα δούμε, αλλά να τα δούμε χαμογελαστά, διεκδικητικά, θαρραλέα. Μ’ άλλα λόγια, δρώντα υποκείμενα που κατανοούν πολύ καλά την παγκοσμιοποιημένη δύναμη των εικόνων.