Δίστομο: ιστορική συνείδηση και κοινωνική μνήμη

Η σφαγή, η μνήμη, η διεκδίκηση

της Ζέτας Παπανδρέου

Τα τελευταία χρόνια, κυρίως στο πλαίσιο της οικονομικής κρίσης που βιώνει η Ελλάδα, γίνονται συχνές αναφορές στην ελληνική διεκδίκηση των πολεμικών αποζημιώσεων και του κατοχικού δανείου από το γερμανικό κράτος. Έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον η εξέταση των διαστάσεων αυτής της διεκδίκησης με συγκεκριμένη μελέτη περίπτωσης το Δίστομο, τόπο στον οποίο ασκήθηκαν  αντίποινα από τους Γερμανούς (10.6.1944) και διαμορφώθηκαν πολιτικές μνήμης οι οποίες συνδέονται με ζητήματα ηθικής/οικονομικής αποκατάστασης των θυμάτων και των οικογενειών τους.

Γυναίκα του Δίστομου. Φωτογραφία του Ντμίτρι Κέσσελ, 1944

Είναι γνωστό ότι το ζήτημα της καταβολής οικονομικών αποζημιώσεων από τη Γερμανία στην Ελλάδα, εξαιτίας της ναζιστικής Κατοχής, βρήκε μεν σθεναρή αντίσταση από την πλευρά του γερμανικού κράτους, εξελίχθηκε όμως έτσι και λόγω της ηττοπάθειας που διέκρινε τους σχετικούς χειρισμούς των ελληνικών κυβερνήσεων. Το ελληνικό κράτος θεώρησε ότι πρέπει να παραιτηθεί  από αξιώσεις, όπως η επιστροφή του υποχρεωτικού κατοχικού δανείου, η διεξαγωγή δικών σε βάρος ναζιστών αξιωματούχων (Μαξ Μέρτεν), οι επανορθώσεις και οι αποζημιώσεις για τα θύματα της ναζιστικής θηριωδίας,  χάριν των οικονομικών / εμπορικών διμερών σχέσεων με την Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γερμανίας (ΟΔΓ), της εξασφάλισης οικονομικής βοήθειας μέσω δανεισμού ή της στήριξης για την ένταξή μας στην ΕΟΚ/Ε.Ε. Συνεπώς, μπορούμε να υποστηρίξουμε ότι η υποχωρητικότητα των ελληνικών κυβερνήσεων στη διεκδίκηση αποζημιώσεων από το γερμανικό κράτος συνδέεται αφενός με την επιθυμία για γρήγορη προσέλκυση κεφαλαίων  και, αφετέρου, με την επιθυμία να επουλωθούν πληγές που παρέμεναν ανοιχτές στη μεταπολεμική ελληνική κοινωνία, δεδομένου μάλιστα ότι η ΟΔΓ ήταν πλέον σύμμαχη χώρα και μέλος του ΝΑΤΟ. Για παράδειγμα, η ΕΡΕ δεχόταν κριτική για το γεγονός ότι στους κόλπους της βρέθηκαν δωσίλογοι και συνεργάτες των Γερμανών. Έτσι, μια ηγετική πολιτική φυσιογνωμία όπως ο Κωνσταντίνος Καραμανλής,  δίνοντας έμφαση στις επενδύσεις των Γερμανών και στην οικονομική ανάπτυξη της Ελλάδας, ηθελημένα παρέβλεπε παραμέτρους που θα έθεταν προ των ευθυνών τους τους Γερμανούς, αλλά ενδεχομένως και τους Έλληνες συνεργάτες τους.

Οι οφειλές και η Ιστορία

Με αφορμή το κατοχικό δάνειο και τις πολεμικές αποζημιώσεις

 του Πολυμέρη Βόγλη

Ρενέ Μαγκρίτ, «Νυχτερινό», 1925

Σε λίγες εβδομάδες συμπληρώνονται εβδομήντα χρόνια από τη λήξη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Ήταν ένας πόλεμος που σφράγισε όσο κανένας άλλος τη συλλογική μνήμη του 20ού αιώνα. Αυτό συνέβη γιατί σε σύγκριση με τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο δεν περιορίστηκε στα πεδία των μαχών αλλά επεκτάθηκε στις ευρωπαϊκές κοινωνίες, ιδιαίτερα όσες ήταν κατεχόμενες από τη ναζιστική Γερμανία. Σε πολλές χώρες, όπως η Πολωνία, η Γιουγκοσλαβία, η Ελλάδα ή η Γαλλία, οι απώλειες των αμάχων ξεπέρασαν αυτές των στρατιωτών. Άνδρες, γυναίκες, παιδιά, ηλικιωμένοι υπήρξαν θύματα της πείνας, των αντιποίνων κατά των αμάχων ή της γενοκτονικής πολιτικής των Ναζί κατά των Εβραίων. Η τραυματική εμπειρία του πολέμου καθόρισε τη μνήμη εκατομμυρίων ανθρώπων στην Ευρώπη τις δεκαετίες που ακολούθησαν. Ταυτόχρονα, ο πόλεμος αποτέλεσε σημείο καμπής για τα πολιτικά καθεστώτα των περισσότερων ευρωπαϊκών χωρών, που άλλα φλέρταραν με τον φασισμό προπολεμικά και άλλα συνεργάστηκαν με τους Ναζί κατακτητές στη διάρκεια του. Η Ευρώπη τον Μάιο του 1945 καθώς έβγαινε από τον πόλεμο, χρειαζόταν έναν νέο προσανατολισμό για το μέλλον και μια νέα αφήγηση για την καταστροφή που μόλις είχε τελειώσει.

Νεοναζί: το Ολοκαύτωμα της μνήμης

Η καινούργια ταινία του Στέλιου Κούλογλου «Νεοναζί: το Ολοκαύτωμα της μνήμης», με αφετηρία την άνοδο της Χρυσής Αυγής, ερευνά την μνήμη, τη λήθη και την ιστορική αλήθεια στη σύγχρονη Ελλάδα. Το ντοκιμαντέρ επικεντρώνεται στα εγκλήματα των ναζί κατακτητών στα Καλάβρυτα, το Δίστομο και τον Χορτιάτη, συνδυάζοντας συγκλονιστικές μαρτυρίες επιζώντων, άγνωστο αρχειακό υλικό, τα  αφοπλιστικά λόγια των μαθητών του Λυκείου στο Δίστομο και τις αποκαλυπτικές δηλώσεις εκπροσώπων της Χρυσής Αυγής που επιχειρούν να πάρουν τη ρεβάνς, 70 χρόνια μετά την ήττα του ναζισμού. Συζητήσαμε με τον Στέλιο Κούλογλου για τα ζητήματα που θέτει η ταινία.

Στρ. Μπ.

«Ορφανά από το Δίστομο». Φωτογραφία του Ντιμίτρι Κέσελ,
Οκτώβριος – Νοέμβριος 1944

Πώς ξεκίνησες, γιατί αποφάσισες να κάνεις αυτή την ταινία;

Μετά τις εκλογές του 2012 και την άνοδο της Χρυσής Αυγής, αποφάσισα να καταγράψω μαρτυρίες για τα εγκλήματα των ναζί στην Ελλάδα, στην διάρκεια της Κατοχής. Ήθελα να θυμίσω τι είχε συμβεί και συγχρόνως με ενδιέφερε να καταλάβω τις αιτίες που η ιστορική μνήμη φαινόταν να έχει εξασθενίσει, ακόμη και στις μαρτυρικές πόλεις. Γιατί μετά τις εκλογές του περασμένου Μαΐου, τα ΜΜΕ μετέδωσαν ότι η Χρυσή Αυγή έλαβε περίπου 1.000 ψήφους στα  Καλάβρυτα και το Δίστομο. Τις αμέσως επόμενες μέρες, στην ερώτηση αν είναι νεοναζί και αν σχετίζονται με τον Χίτλερ, οι εκπρόσωποι της Χρυσής Αυγής απαντούσαν: «Οι δημότες στα Καλάβρυτα και το Δίστομο απάντησαν ήδη, με την ψήφο τους». Στην πορεία ανακάλυψα ότι η είδηση ήταν κατασκευασμένη.

 Είχε γίνει μεγάλος θόρυβος τότε για τις ψήφους στις μαρτυρικές πόλεις…

Τα Καλάβρυτα και το Δίστομο είναι καλλικρατικοί δήμοι, αλλά τα συνεχή ρεπορτάζ το απέκρυψαν. Λέγανε π.χ. ότι στο Δίστομο η Χρυσή Αυγή είχε πάρει 350 ψήφους, αλλά μετράγανε και τις ψήφους από την Αράχοβα, τα Άσπρα Σπίτια, όλα τα γύρω χωριά. Μέσα στο Δίστομο, η Χρυσή Αυγή είχε πάρει 8 ψήφους. Οι μαθητές του Διστόμου λένε στο ντοκιμαντέρ ότι επεσήμαναν το λάθος στα τηλεοπτικά συνεργεία που κατέφθασαν επιτόπου, αλλά δεν συμπεριέλαβαν τις διαμαρτυρίες στα ρεπορτάζ τους.

 Θεωρείς ότι η ιστορική μνήμη μπορεί να είναι αποτελεσματικό όπλο στον αγώνα κατά του νεοναζισμού και της Χρυσής Αυγής; Το ρωτάω αυτό γιατί υπάρχει και η άποψη ότι το βάρος πρέπει να πέσει στο σήμερα, στην εγκληματική της δράση κλπ.

Υπάρχει μια ιστορική συνέχεια, την οποία είναι απαραίτητο να υπογραμμίζουμε, αντιμετωπίζοντας την Χρυσή Αυγή: ότι πρόκειται για πολιτικούς απόγονους των ταγματασφαλιτών. Η ταινία είναι «ένα ντοκιμαντέρ μέσα στο ντοκιμαντέρ». Πήγα σε ένα λύκειο στο Δίστομο και τους πρόβαλα ένα ντοκιμαντέρ για τις ναζιστικές θηριωδίες στα Καλάβρυτα, στον Χορτιάτη, στο Άουσβιτς. Ύστερα κατέγραψα τη συζήτηση με τους μαθητές, που ήταν εξαιρετικά ενδιαφέρουσα.