«Μνημονικοί νόμοι» και ιστορικοί: η ευρωπαϊκή εμπειρία

της Έφης Αβδελά

Τη μέρα που εκδόθηκε η αθωωτική απόφαση στη δίκη Ρίχτερ (10.2.2016), η Εταιρεία Μελέτης Νέου Ελληνισμού-περ. «Μνήμων» οργάνωσε, με αφετηρία τη δίκη, συζήτηση με θέμα «Ιστορία καθ’ υπαγόρευσιν; Νόμοι και διώξεις για το περιεχόμενο της ιστορικής αφήγησης». Μίλησαν η Έφη Αβδελά, η Δήμητρα Λαμπροπούλου και ο Στρατής Μπουρνάζος, με συντονιστή τον Βαγγέλη Καραμανωλάκη. Το άρθρο της Έφης Αβδελά, που δημοσιεύουμε σήμερα, αποτελεί συνοπτική εκδοχή της τοποθέτησή της· σε επόμενο φύλλο θα δημοσιεύσουμε και το αντίστοιχο άρθρο της Δήμητρας Λαμπροπούλου. Τα κείμενα, στην πλήρη τους μορφή, θα περιληφθούν στον επόμενο τόμο του περιοδικού «Μνήμων».

ΕΝΘΕΜΑΤΑ

Ρενέ Μαγκρίτ, «Μνήμη», 1948

Ότι το παρελθόν συνιστά στοιχείο ταυτότητας το ξέρουμε, αν μη τι άλλο από τον τρόπο με τον οποίο συγκροτήθηκαν τα έθνη-κράτη τον 19ο αιώνα. Στήριξαν τη διαμόρφωση της εθνικής ταυτότητας στη συστηματική επεξεργασία ενός συνεκτικού εθνικού αφηγήματος για το παρελθόν, διαμορφώνοντας έτσι και μια νέα γνωστική πειθαρχία, την επιστήμη της ιστορίας. Ωστόσο εδώ και καιρό η ενιαία εθνική ιστορική αφήγηση έχει σε πολλές περιπτώσεις υποστεί ρωγμές και έχει γίνει διακύβευμα στο δημόσιο χώρο. Η ιστορία έχει αντικατασταθεί από τη μνήμη, τη διεκδίκηση της συμπερίληψης ή/και της δικαίωσης για τα δεινά του παρελθόντος. Οι σχετικές διεργασίες εμφανίζουν τρεις αλληλένδετες διαστάσεις: τους «πολέμους για την ιστορία», που αφορούν κυρίως το περιεχόμενο του σχολικού μαθήματος∙ τις πράξεις δημόσιας συγνώμης από ηγέτες κρατών για τα δεινά που η χώρα τους επιφύλαξε σε διάφορες ομάδες πληθυσμού στο παρελθόν∙ και τους «μνημονικούς νόμους». Πρόκειται για ενιαίο φαινόμενο, που ως τέτοιο απορρέει από τη σύγχρονη ερμηνευτική ρευστότητα της ιστορίας, την οποία έχει επιφέρει η παγκοσμιοποίηση, η πολιτική των ταυτοτήτων και η αποδόμηση των μεγάλων αφηγήσεων. Η τελευταία διάσταση, που βρέθηκε πολύ πρόσφατα στη δημοσιότητα, εγείρει τις σοβαρότερες αμφισβητήσεις, καθώς αναγορεύει μία εκδοχή του παρελθόντος σε «υποχρεωτική» ιστορία.

H Δίκη της Ιστορίας

Αντιρατσιστική νομοθεσία: από την αναγκαιότητα στην καφκική διολίσθηση

του Μάνου Αυγερίδη και του Στρατή Μπουρνάζου

Τις επόμενες μέρες, ίσως και μέσα στην εβδομάδα ολοκληρώνεται μια από τις πιο ιδιόρρυθμες αλλά και σημαντικές δίκες των τελευταίων χρόνων: η δίκη του ιστορικού Χάιντς Ρίχτερ, για το βιβλίο του Η μάχη της Κρήτης, με βάση το άρθρο 2 του αντιρατσιστικού νόμου. Ιδιόρρυθμη, γιατί εξελίχθηκε σε μια μεγάλη δίκη της Ιστορίας, καθώς από το δικαστήριο παρήλασαν γνωστοί ιστορικοί και εν γένει κοινωνικοί επιστήμονες, στους οποίους η έδρα και η πολιτική αγωγή έθετε ζητήματα ιστορίας, γεγονότων και αξιολογικών κρίσεων επί των γραφομένων. Σημαντική, επειδή, εκτός του ότι είναι η πρώτη δίκη που γίνεται με τον αντιρατσιστικό νόμο του 2014, πλήττει ευθέως την ελευθερία της έκφρασης και της έρευνας.

***

Μίκαελ Χάφτκα, «Μάθημα ιστορίας», 1997

Το φθινόπωρο του 2014 δεκάδες ιστορικοί, ερευνητές και κοινωνικοί επιστήμονες δημοσίευσαν μια έκκληση για την απόσυρση του άρθρου 2 του υπό ψήφιση τότε, αντιρατσιστικού νομοσχεδίου, εκφράζοντας την αντίθεσή τους στην ποινικοποίηση της άποψης –ιδιαίτερα όσον αφορά γεγονότα του παρελθόντος– και επισημαίνοντας τον κίνδυνο μια τέτοια ρύθμιση να χρησιμοποιηθεί καταχρηστικά απέναντι σε όποιον και όποια παρεκκλίνει από κυρίαρχες διατυπώσεις και αφηγήσεις. Έλεγαν, μάλλον προσεκτικά, καθώς οι υπογραφές αντιπροσώπευαν ένα ευρύ φάσμα: «Το άρθρο 2 προβλέπει την τιμωρία όποιου “με πρόθεση […], επιδοκιμάζει, ευτελίζει ή κακόβουλα αρνείται τη σοβαρότητα εγκλημάτων γενοκτονιών, εγκλημάτων πολέμου, εγκλημάτων κατά της ανθρωπότητας, του Ολοκαυτώματος και εγκλημάτων του ναζισμού. Εκφράζουμε τη ρητή αντίθεσή μας με μια τέτοια διάταξη. […] Η στάση μας δεν πηγάζει βέβαια από οποιαδήποτε ανοχή στους “αρνητές” απεχθών εγκλημάτων, ούτε από την άρνηση τιμωρίας εγκληματικών πράξεων, αλλά από την πεποίθηση, ότι, όπως έχει αποδείξει και η διεθνής εμπειρία, τέτοιες διατάξεις οδηγούν σε επικίνδυνες ατραπούς: πλήττουν καίρια το δημοκρατικό και αναφαίρετο δικαίωμα της ελευθερίας του λόγου, ενώ ταυτόχρονα δεν είναι διόλου αποτελεσματικές. […] O χαρακτηρισμός και η προσέγγιση μαζικών εγκλημάτων ως γενοκτονιών, εθνοκαθάρσεων ή σφαγών πρέπει να είναι αντικείμενο επιστημονικού και νηφάλιου δημόσιου διαλόγου και όχι νομοθετικής ρύθμισης και ποινικής τιμωρίας με κίνδυνο να φιμώνεται κάθε αντίθετη στην κυρίαρχη άποψη, ακόμα και αυτή η ιστορική έρευνα και διδασκαλία».

H Ιστορία στο εδώλιο;

του Πολυμέρη Βόγλη

«Όποιος με πρόθεση, δημόσια, προφορικά ή διά του τύπου, μέσω του διαδικτύου ή με οποιοδήποτε άλλο μέσο ή τρόπο, επιδοκιμάζει, ευτελίζει ή κακόβουλα αρνείται την ύπαρξη ή τη σοβαρότητα εγκλημάτων γενοκτονιών, εγκλημάτων πολέμου, εγκλημάτων κατά της ανθρωπότητας, του Ολοκαυτώματος και των εγκλημάτων του ναζισμού που έχουν αναγνωριστεί με αποφάσεις διεθνών δικαστηρίων ή της Βουλής των Ελλήνων […] τιμωρείται»

(Νόμος 4285/2014, άρθρο 2)

Aντρέ Μασόν, «Πασιφάη», 1937

Υπάρχει ελευθερία της επιστημονικής έρευνας στην Ελλάδα του 2015; Αυτές τις μέρες ο Χ. Ρίχτερ δικάζεται με βάση το παραπάνω άρθρο του αντιρατσιστικού Νόμου 4285 για τις απόψεις που διατυπώνει στο βιβλίο του σχετικά με τη Μάχη της Κρήτης και τη διεξαγωγή αντιποίνων από την πλευρά των Γερμανών σε βάρος του άμαχου πληθυσμού. Ο συγγραφέας δεν είναι ένας δήθεν ιστορικός (ή «ιστορικός», όπως περιγράφηκε). Για χρόνια διετέλεσε καθηγητής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο του Μάνχαϊμ και έχει εκδώσει πολλές μελέτες για τη νεότερη και σύγχρονη ιστορία· ανάμεσά τους (στα ελληνικά): Δύο επαναστάσεις και οι επαναστάσεις στην Ελλάδα 1936-1946· Η επέμβαση των Άγγλων στην Ελλάδα: από τη Βάρκιζα στον εμφύλιο πόλεμο· Η ιταλο-γερμανική επίθεση εναντίον της Ελλάδος, Αύγουστος 1939 – Ιούνιος 1941· Ιστορία της Κύπρου κ.ά.