Μια μεταμαρξιστική κοινότητα θεωρίας και πράξης

E. ΛΑΚΛΑΟΥ: Ο ΘΕΩΡΗΤΙΚΟΣ ΤΗΣ ΗΓΕΜΟΝΙΑΣ, ΤΟΥ ΛΑΪΚΙΣΜΟΥ & ΤΗΣ ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΙΚΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ-4 

της Μαρίνας Πρεντουλή

Τζουζέπε Πελίτσα ντε Βολπέντο, «H πορεία των εργατών», 1901

Όταν μαθαίνουμε έναν θάνατο, η ροή της πραγματικότητας αναστέλλεται, καθώς η ανάμνηση έρχεται αντιμέτωπη με τη διαπίστωση της απώλειας. Από τις 13 του Απρίλη, όταν ανακοινώθηκε ο θάνατος του Ερνέστο Λακλάου η ανάμνηση που αντιστέκεται πιο πολύ στην ετυμηγορία της πραγματικότητας είναι ένα από εκείνα τα βράδια, σε κάποιο εστιατόριο του Κολτσέστερ, όταν ο Ερνέστο αποφάσιζε ότι ήρθε η ώρα να τραγουδήσουμε όλοι μαζί κομμάτια από το αστείρευτο διεθνές επαναστατικό του ρεπερτόριο. Ανάμνηση που μοιράζομαι με πολλούς από τους μαθητές του, είτε συμπέσαμε στην ίδια συντροφιά είτε όχι.

Αντισυμβατικός και ως διανοητής και ως άνθρωπος, ερωτευμένος με τη ζωή και με την προοπτική μιας ριζοσπαστικής δημοκρατίας, μοιραζόταν απλόχερα τόσο ιστορίες από την πολιτική του δράση στην Αργεντινή όταν ήταν νέος όσο και έναν αστείρευτο διανοητικό πλούτο, που δεν χωρούσε στα όρια ενός μεμονωμένου ακαδημαϊκού κλάδου. Το μεταπτυχιακό και διδακτορικό πρόγραμμα που ίδρυσε το 1982 στο Πανεπιστήμιο του Έσεξ, Iδεολογία και Aνάλυση Λόγου, είχε κάτι από την προσωπικότητά του, καθώς αντλούσε τόσο από την πολιτική θεωρία όσο και από τη φιλοσοφία, την ιστορία και τη γλωσσολογία. Ήταν ένα πρόγραμμα αντισυμβατικό και προκλητικά αντίθετο προς τον εμπειρισμό και τον θετικισμό των πολιτικών επιστημών, που κυριαρχούσαν τόσο στο Τμήμα Πολιτικής (Government) του πανεπιστημίου όσο και στον ευρύτερο ακαδημαϊκό κλάδο.

Η θεολογία της απελευθέρωσης

ΠΡΟΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ

του Γκουστάβο Γκουτιέρρες

μετάφραση: Κωσνταντίνος Παλαιολόγος

Alfredo Rostgaard, « Ο Χριστός αντάρτης», 1969

Συνδέουμε συνήθως την Καθολική Εκκλησία με έναν γενικότερο συντηρητισμό σε ζητήματα ηθικής και πολιτικής — και όχι άδικα, αν σκεφτούμε ιδίως την αντικομμουνιστική της στρατηγική τις δεκαετίες του 1970 και του 1980 υπό τους πάπες Παύλο ΣΤ΄ και Ιωάννη Παύλο Β΄. Ωστόσο, από τη δεκαετία του 1960, στους κόλπους της, αναπτύχθηκε ένα θεολογικό και πολιτικό κίνημα, εντοπισμένο σε μεγάλο βαθμό στη Λατινική Αμερική, που προσπάθησε να τη στρέψει προς τα άμεσα κοινωνικά και πολιτικά ζητήματα: η «θεολογία της απελευθέρωσης». Το ρεύμα αυτό δεν αποτελεί απλή θεωρητική έκφραση ενός κοινωνικού κινήματος ούτε μια εύκολη πολιτικοποίηση της πίστης, αλλά συνολικό αναπροσανατολισμό του θεολογικού λόγου προς τα κρίσιμα προβλήματα. Η έννοια της απελευθέρωσης, ξεκινώντας από τη Βιβλική απελευθέρωση από τη δουλεία της Αιγύπτου, συναντά τα μεταπολεμικά αντιαποικιακά κινήματα και τη μαρξιστική κριτική στον καπιταλισμό και τον ιμπεριαλισμό, συνδέοντας την απελευθέρωση από τη δομή της αμαρτίας με την πολιτική και κοινωνική απελευθέρωση, και φέρνοντας στο επίκεντρο του θεολογικού στοχασμού το πρόβλημα της φτώχειας και της εκμετάλλευσης. Η θεολογία της απελευθέρωσης δεν είναι ένα αμιγώς πνευματικό κίνημα, αλλά γεννήθηκε μέσα στην επαναστατική διεργασία που βίωσε και βιώνει η Λατινική Αμερική: «Όλες οι πολιτικές θεολογίες, της ελπίδας, της επανάστασης, της απελευθέρωσης, δεν αξίζουν όσο μία αυθεντική χειρονομία αλληλεγγύης με τις κατατρεγμένες κοινωνικές τάξεις». Το κίνημα ανέδειξε σπουδαίους θεολόγους (Gustavo Gutierrez, Leonardo Boff, Jon Sobrino, Juan Luis Segundo), ενέπνευσε μεγάλες συζητήσεις και προκάλεσε την έντονη αντίδραση της Congregatio pro Doctrina Fidei της Καθολικής Εκκλησίας, και του σημερινού πάπα Βενέδικτου ΙΣΤ΄, που το καταδίκασαν για τη χρήση «μαρξιστικών εννοιών».

Η Θεολογία της απελευθέρωσης του περουβιανού κληρικού Γκουστάβο Γκουτιέρρες (γεννήθηκε το 1929 στη Λίμα, σπούδασε ιατρική και λογοτεχνία στην πατρίδα του, φιλοσοφία και ψυχολογία στη Λουβαίν και θεολογία στη Λυών, ενώ το 1959 έγινε ιερέας σε μια φτωχογειτονιά της Λίμας, γεγονός που επηρέασε καθοριστικά τη θεολογική του σκέψη) κυκλοφόρησε το 1971, μεταφράστηκε σε περισσότερες από 20 γλώσσες και αποτέλεσε έργο αναφοράς του κινήματος. Από αύριο θα βρίσκεται στα βιβλιοπωλεία η ελληνική έκδοση (μετάφραση Κωνσταντίνος Παλαιολόγος, επιμέλεια Θοδωρής Δρίτσας), από τον Άρτο Ζωής, ο οποίος μας δίνει, έτσι, ένα ακόμα ωραίο δείγμα της εξωστρεφούς δραστηριότητάς του (θυμίζουμε, την προηγούμενη Δευτέρα, την εκδήλωσή του εναντίον του νεοναζισμού).

«ΕΝΘΕΜΑΤΑ»

Τοιχογραφία του Cerrero Barredo (του κατεξοχήν ζωγράφου της θεολογίας της απελευθέρωσης). στον καθεδρικό ναό της πόλης Sao Felix do Araguaia (Βραζιλία).

«Το μοναδικό μέλλον της θεολογίας», έχει γράψει ο Χ. Κοξ, «είναι να μετατραπεί σε θεολογία του μέλλοντος». Αλλά αυτή η θεολογία του μέλλοντος θα πρέπει αναγκαστικά να είναι μια κριτική ανάγνωση της ιστορικής πράξης, του ιστορικού γίγνεσθαι, υπό την έννοια που προσπαθήσαμε να σκιαγραφήσουμε.

Ο Γ. Μόλτμαν λέει ότι οι θεολογικές έννοιες «δεν υστερούν σε σχέση με την πραγματικότητα […] αντίθετα φωτίζουν το δρόμο δείχνοντάς της προκαταβολικά το μέλλον της», αλλά στη δική μας προσέγγιση το να στοχαστείς με τρόπο κριτικό την απελευθερωτική πράξη δεν σημαίνει «αδιαφορία» για την πραγματικότητα. Το παρόν της απελευθερωτικής πράξης εγκυμονεί κατά βάθος το μέλλον· η ελπίδα αποτελεί μέρος της παρούσας ιστορικής στράτευσης. Η θεολογία δεν τοποθετεί εξαρχής αυτό το μέλλον στο παρόν, δεν δημιουργεί από το τίποτε τη ζωτική στάση της ελπίδας, ο ρόλος της είναι πιο ταπεινός: εξηγεί ή ερμηνεύει και τα δύο ως το πραγματικό στήριγμα της ιστορίας. Το να στοχάζεσαι γύρω από μια πράξη που προβάλλεται στο μέλλον σημαίνει ότι δεν έχεις το βλέμμα σου στραμμένο στο παρελθόν, ότι δεν είσαι το τελευταίο βαγόνι του παρόντος: σημαίνει ότι ξεδιαλύνεις μέσα στη σύγχρονη πραγματικότητα, στην κίνηση της ιστορίας, αυτό που μας ωθεί προς το μέλλον.

Από την κοινωνική τάξη στην ουτοπία: η επιστημονική και πολιτική διαδρομή του Ράιτ

O MΕΓΑΛΟΣ ΜΑΡΞΙΣΤΗΣ ΘΕΩΡΗΤΙΚΟΣ ΕΡΙΚ ΟΛΙΝ ΡΑΪΤ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ

του Λουδοβίκου Κωτσονόπουλου

Το έργο του Έρικ Όλιν Ράιτ εκτείνεται σε τέσσερις δεκαετίες και διακρίνεται από μια συνεχή προσπάθεια δημιουργικής ανανέωσης στα πεδία των κοινωνικών τάξεων, του κράτους και προσφάτως της κοινωνικής θεωρίας. Η ερευνητική πορεία που ακολούθησε μπορεί να χωριστεί σε δύο κύκλους, καθένας εκ των οποίων αντιστοιχεί σε μια διαφορετική επιστημονική και πολιτική φάση.

Ο πρώτος κύκλος ξεκινά στις αρχές της δεκαετίας του 1970 και εκτείνεται ως τις αρχές του 1980. Ξεκινώντας τη διαδρομή του στις αρχές της δεκαετίας του 1970, ο Ράιτ συγκαταλέγεται ανάμεσα στα ιδρυτικά μέλη, μαζί με τον James O’ Connor (συγγραφέα του εξαιρετικά επίκαιρου βιβλίου Η δημοσιονομική κρίση του κράτους), του περιοδικού Kapitalistate και της Ένωσης Μαρξιστών Κοινωνικών Επιστημόνων. Ο κύκλος του Kapitalistate φέρνει σε επαφή τους αμερικανούς κοινωνικούς επιστήμονες με την προβληματική του κράτους, όπως αυτή αναπτύσσεται εκείνη την περίοδο σε διάφορες τάσεις στην Ευρώπη. Οι τάσεις αυτές είναι κυρίως τρεις: ο γαλλικός δομομαρξισμός, η γερμανική σχολή της μεθοδικής παραγωγής του κράτους από τη λογική του κεφαλαίου και, τέλος, οι επεξεργασίες της ύστερης Σχολής της Φραγκφούρτης, όπως αυτές αποτυπώνονται στα έργα των Όφφε και Χάμπερμας. Αξίζει να σημειωθεί ότι τη μεταπολεμική περίοδο το ηγεμονικό παράδειγμα στα τμήματα των κοινωνικών επιστημών των αμερικανικών πανεπιστημίων ήταν ο δομολειτουργισμός, ο οποίος είχε εξοβελίσει τους όρους κράτος και κοινωνική τάξη από το λεξιλόγιό του ως μεταφυσικές αντικαθιστώντας τους με τους όρους κυβέρνηση και κοινωνικός ρόλος. Συνεπώς, ο στοχασμός για το κράτος με μαρξιστικούς όρους αποτελούσε, με τα δεδομένα της εποχής, μια πράξη σχεδόν επαναστατική.

Προτάσεις για τη ρεαλιστική ουτοπία της Αριστεράς

 συνέντευξη του Έλικ Όλιν Ράιτ

* Ποια είναι, κατά τη γνώμη σας, η πιο αποτελεσματική πολιτική στρατηγική για την Αριστερά απέναντι στις νέες προκλήσεις που δημιουργούνται λόγω της κρίσης;

* Παραμένω στρατευμένος στην υπόθεση του σοσιαλισμού και πιστεύω ότι τα δεινά που έχει φέρει ο καπιταλισμός καθιστούν αναγκαίο τον εκ θεμελίων μετασχηματισμό του. Με τον όρο «σοσιαλισμός» εννοώ το οικονομικό σύστημα στο οποίο τα μέσα παραγωγής και η οικονομική δραστηριότητα βρίσκονται κάτω από πραγματικό δημοκρατικό έλεγχο. Στην ουσία, η έννοια του σοσιαλισμού ταυτίζεται με το ριζικό εκδημοκρατισμό της κοινωνίας. Τι σημαίνει όμως αυτό για τον κόσμο στον οποίο ζούμε; Τι συνεπάγεται για την Αριστερά το να κινηθεί προς αυτή την κατεύθυνση;

 Στο τελευταίο μου βιβλίο Envisioning Real Utopias (Οραματιζόμενοι ρεαλιστικές ουτοπίες), αναφέρω ότι η Αριστερά συνολικά οργανώνεται στη βάση ενός στρατηγικού πλαισίου που διέπεται από τρεις διαφορετικές λογικές μετασχηματισμού: τη στρατηγική της ρήξης, τη μέση οδό και αυτό που έχω ονομάσει «συμβιωτική» στρατηγική. Με λίγα λόγια, η στρατηγική της ρήξης είναι εκείνη που οραματίζεται την οικοδόμηση του σοσιαλισμού μέσα από κάποιου είδους ριζοσπαστική σύγκρουση, μια ριζική ανατροπή του καπιταλισμού. Παραδοσιακά, η στρατηγική αυτή συνδέεται πιο στενά με την έννοια της επανάστασης. Η μέση οδός επιχειρεί να δημιουργήσει νέους θεσμούς στα σημεία διάρρηξης του παρόντος οικονομικού συστήματος. Οι εργατικοί συνεταιρισμοί και μια σειρά πρωτοβουλιών στο χώρο της κοινωνικής οικονομίας αποτελούν τέτοιου είδους παραδείγματα. Τέλος η «συμβιωτική» στρατηγική προσπαθεί να χρησιμοποιήσει τους βασικούς θεσμούς που έχουν αναπτυχθεί στην κοινωνία, και ιδιαίτερα το κράτος, για να λύσει πρακτικά προβλήματα με σκοπό την προετοιμασία του εδάφους για μελλοντικούς μετασχηματισμούς.

Αυτές είναι οι λεγόμενες μη ρεφορμιστικές μεταρρυθμίσεις που προέκρινε η ευρωκομμουνιστική Αριστερά της προηγούμενης γενιάς, και οι οποίες έχουν ενσωματωθεί σε πρωτοβουλίες όπως ο συμμετοχικός προϋπολογισμός ως τρόπος μετασχηματισμού της τοπικής διακυβέρνησης.

Ορίζοντας την παγκοσμιοποίηση

ΠΡΟΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ

του Μπομπ Τζέσοπ

μετάφραση: Χρήστος Μπουκάλας

Έργο του Τζωρτζ Γκρος

Κυκλοφορεί, αυτές τις μέρες, από τις «Εκδόσεις του 21ου αιώνα», σε μετάφραση Χρήστου Μπουκάλα, το βιβλίο του Βοb Jessop Κρατική εξουσία: μια στρατηγική-σχεσιακή προσέγγιση. Στο έργο αυτό ο Τζέσοπ, ένας από τους γνωστότερους μαρξιστές θεωρητικούς του κράτους σήμερα,  εστιάζεται στη διαλεκτική μεταξύ δομής και στρατηγικής στην άσκηση της κρατικής εξουσίας, αναπτύσσοντας τη δική του «στρατηγική-σχεσιακή» προσέγγιση. Το  βιβλίο, ξεκινώντας από τις μεγάλες θεωρητικές αναγνώσεις του κράτους (Μαρξ, Γκράμσι, Πουλαντζάς, Φουκώ) προχωράει στην εφαρμογή της στρατηγικής-σχεσιακής προσέγγισης σε σημαντικά ζητήματα του σύγχρονου κράτους (την έμφυλη επιλεκτικότητά του, το μέλλον του εθνικού κράτους, τη χρονική επικυριαρχία του κράτους, τη σημασία της πολυκλιμακικής μεταδιακυβέρνησης στην Ευρώπη), ενώ ολοκληρώνεται με μια σειρά προτάσεων για  τη μελλοντική  έρευνα στην πολιτική οικονομία και τη θεωρία του κράτους.

ΕΝΘΕΜΑΤΑ

 Η «παγκοσμιοποίηση» είναι μια πολύσημη, ετερόκλιτη, αμφιλεγόμενη λέξη, που συχνά συσκοτίζει αντί να διαφωτίζει τα όσα αφορούν στις πρόσφατες οικονομικές, πολιτικές, κοινωνικές και πολιτισμικές αλλαγές. Στην καλύτερη χρήση της υποδηλώνει μια πολυκεντρική, πολυκλιμακική, πολυχρονική, πολυαιτιακή και πολύμορφη διαδικασία. Η διαδικασία είναι πολυκεντρική διότι προκύπτει από δραστηριότητες σε πολλούς τόπους και όχι από ένα μοναδικό κέντρο. Είναι πολυκλιμακική διότι προκύπτει από δράση σε πολλές κλίμακες –που δεν εννοούνται πλέον εγκατεστημένες σε μια σαφή ιεραρχία, αλλά φαίνεται ότι συνυπάρχουν και αλληλοδιεισδύουν με μπερδεμένο και συγχεχυμένο τρόπο–, και διότι αναπτύσσει και επιτείνει τον κλιμακικό και τον χωρικό καταμερισμό εργασίας. Άρα αυτό που από μια οπτική γωνία περιγράφεται ως παγκοσμιοποίηση, θα μπορούσε από άλλη κλιμακική προοπτική να παρουσιαστεί διαφορετικά (και, ίσως, ακριβέστερα) ως, φέρ’ ειπείν, διεθνοποίηση τριαδοποίηση, οικοδόμηση περιφερειακών μπλοκ, οικοδόμηση δικτύων παγκοσμίων πόλεων, διασυνοριακή συνεργασία, διεθνής τοπικοποίηση, glocalization, glurbanization,  διεθνικοποίηση). Είναι πολυχρονική διότι εμπλέκει προοδευτικά συνθετότερη αναδόμηση και αναδιάρθρωση χρονικοτήτων και χρονικών οριζόντων. Αυτό το στοιχείο αποτυπώνεται στις έννοιες της χωροχρονικής απόκλισης και χωροχρονικής συμπύκνωσης. Από αυτές τις διαδικασίες, η πρώτη έγκειται στην έκταση των κοινωνικών σχέσεων στον χρόνο και τον χώρο, ώστε να μπορούν να ελέγχονται για μεγαλύτερες χρονικές περιόδους (συμπεριλαμβανομένου ενός όλο και πιο απόμακρου μέλλοντος) και σε μεγαλύτερες αποστάσεις και περιοχές, και σε περισσότερες κλίμακες δραστηριότητας. Η χωροχρονική συμπύκνωση έγκειται στην εντατικοποίηση διακριτων γεγονότων σε ακαριαίο χρόνο, ή/και στην αυξημένη ταχύτητα υλικών και άυλων ροών σε μια δεδομένη απόσταση. Η παγκοσμιοποίηση είναι σαφώς πολυαιτιακή, αφού προκύπτει από τη σύνθετη, απρόοπτη αλληλεπίδραση πολλών διαφορετικών αιτιακών διαδικασιών. Είναι επίσης πολύμορφη.

Η επικαιρότητα της σκέψης του Μαρξ και τα «καθήκοντα» των κριτικών στοχαστών

6ο Διεθνές Συνέδριο Μαρξ: Κρίσεις, εξεγέρσεις και ουτοπίες

Συνέντευξη του  Μιχάλη Βακαλούλη στον Γιάννη Μπαλαμπανίδη

Η διπλή κρίση, οικονομική και οικολογική, που γνωρίζει ο κόσμος μας, αποτελεί έναν ακόμα κρίκο στη μακρά αλυσίδα ρήξεων του σύγχρονου καπιταλισμού ή το ξεκίνημα μιας νέας εποχής; Οι σημερινές εξεγέρσεις μπορούν να εγγραφούν σε μια διαδικασία η οποία οδηγεί σε αυτό που ο μαρξισμός ορίζει ως «επανάσταση»; Πώς μπορεί η ουτοπία, αν αξιοποιήσουμε το κοινωνικό, πολιτικό, πολιτισμικό και ανατρεπτικό δυναμικό της, να γίνει πραγματικότητα;

Ο Μιχάλης Βακαλούλης

Αυτά ήταν ορισμένα από τα βασικά ερωτήματα που απασχόλησαν το 6ο Συνέδριο Marx International, με γενικό θέμα «Κρίσεις, εξεγέρσεις και ουτοπίες», το οποίο οργανώθηκε το περιοδικό Actuel Marx και ολοκληρώθηκε χθες Σάββατο στο Παρίσι (Université de Paris Ouest, Nanterre). Με την ευκαιρία αυτή, μιλήσαμε με τον Μιχάλη Βακαλούλη, μέλος της οργανωτικής επιτροπής του Συνεδρίου, τα ερευνητικά ενδιαφέροντα του οποίου, όλα τα τελευταία χρόνια, συνδέονται στενά με τη θεματολογία του συνεδρίου

«E»

Έμιλ Νόλντε, «Χορός», 1914

Στις 22-25 Σεπτέμβρη οργανώθηκε στη Γαλλία το 6ο Συνέδριο Marx International. Ποια θέση νομίζετε ότι έχει η μαρξιστική ανάλυση στο πνευματικό κλίμα που κυριαρχεί σήμερα, στη Γαλλία αλλά και διεθνώς;

Από το πρώτο Διεθνές Συνέδριο Μαρξ (1995) μέχρι σήμερα έχουν σημειωθεί πολλαπλές κοινωνικές και πολιτικές μεταβολές. Η κρίση συσσώρευσης του κεφαλαίου εμφανίζεται πιο εκρηκτική, ενώ η χρεοκοπία των νεοφιλελεύθερων οικονομικών πολιτικών είναι πρόδηλη, ακόμα και στα μάτια των οργανικών ιδεολόγων που τις γιόρταζαν μόλις πριν λίγο με τυμπανοκρουσίες. Το σύστημα έχει επεκτείνει ορμητικά τα όριά του από την παραγωγή στη σφαίρα της αισθητικής και της καθημερινής ζωής, αλλά ξαναβρίσκει τις καταστατικές αντιφάσεις του σε μια ευρύτερη κλίμακα. Η αίσθηση ότι ο σημερινός κόσμος βρίσκεται σε αδιέξοδο, οικονομικό και οικολογικό, πολιτικό και ανθρωπολογικό, είναι διάχυτη στην κοινή γνώμη.

Γιατί στη σημερινή συγκυρία η σκέψη του Μαρξ αποχτά ξανά μια απαράμιλλη επικαιρότητα; Διότι δεν αποτελεί απλώς ένα μνημείο του παρελθόντος που εγκαθιδρύει οριστικές αλήθειες, αλλά ένα εξαιρετικά χρήσιμο εργαλείο κριτικής διάγνωσης του παρόντος και πολιτικής προβολής στο μέλλον. Φυσικά, δεν αρκεί να σκορπίσουμε λίγη μαρξιστική χρυσόσκονη, για να γίνουν οι σχέσεις εκμετάλλευσης πιο αναγνώσιμες και οι κοινωνικές αντιστάσεις πιο βιώσιμες. Οι ιδεολογικές συγκρούσεις δεν εξαντλούνται σε απλές αντιπαραθέσεις ιδεών, αλλά παραπέμπουν στην υλικότητα του συνόλου των μηχανισμών συμβολικής κυριαρχίας (κράτος, αγορά, μεταμοντέρνες δομές εξατομίκευσης). Η σημερινή κρίση δεν σηματοδοτεί μια ιδεολογική παλινόρθωση του μαρξισμού ούτε πιστοποιεί αυτόματα την ερμηνευτική του γονιμότητα. Όμως το ιδεολογικό κλίμα τα τελευταία χρόνια έχει αλλάξει αισθητά και η δεκτικότητα των μαρξιστικών ερωτημάτων κερδίζει έδαφος.