«Ο νεοφιλελευθερισμός δεν είναι απλώς μια οικονομική πολιτική, αλλά ένα ολόκληρο σύστημα λογικής»

Συνέντευξη της Γουέντι Μπράουν

Μιλάει για τον νεοφιλελευθερισμό ως πολιτική ορθολογικότητα, τις αντιστάσεις και το όραμα της δημο-κρατίας

Η Wendy Brown, μια από τις πιο σημαντικές σύγχρονες θεωρητικούς, θα βρεθεί τις επόμενες μέρες στην Αθήνα. Θα μιλήσει  στην ένατη ετήσια διάλεξη στη μνήμη του Νίκου Πουλαντζά, την Τρίτη 1η Δεκεμβρίου και ώρα 7 μ.μ. στην αίθουσα εκδηλώσεων του Ινστιτούτου Γκαίτε (Ομήρου 14-16) με θέμα: «Ο νεοφιλελευθερισμός ενάντια στη δημοκρατία: Δέκα θέσεις». Την ομιλήτρια και το έργο της θα παρουσιάσει η Αθηνά Αθανασίου, αναπληρώτρια καθηγήτρια κοινωνικής Ανθρωπολογίας, Πάντειο Πανεπιστήμιο.

Η Γουέντι Μπράουν είναι καθηγήτρια Πολιτικής Θεωρίας στο Πανεπιστήμιο Μπέρκλεϋ. Τα πεδία ενδιαφέροντός της περιλαμβάνουν την ιστορία της πολιτικής θεωρίας, αλλά και τα σύγχρονα προβλήματα πολιτικής θεωρίας με έμφαση την κυριαρχία, την κριτική και τον ανθρωπισμό, την αυτονομία του πολιτικού και τον νεοφιλελευθερισμό. Στα αγγλικά, μεταξύ άλλων, κυκλοφορούν τα βιβλία της A Feminist Reading in Political Theory (Rowman and Littlefield, 1988), Politics Out of History (Princeton University Press, 2001), Walled States, Waning Sovereignty (Zone Books, 2010) και το πιο πρόσφατο Undoing the Demos: Neoliberalism’s Stealth Revolution (Zone Books, 2015).

Τη συνέντευξη πήραν η Αθηνά Αθανασίου, η Αιμιλία Κουκούμα και η Μαρία Χαϊδοπούλου-Βρυχέα 

μετάφραση: Αιμιλία Κουκούμα

 

Στο τελευταίο σας βιβλίο (Undoing the Demos: Neoliberalism‘s Stealth Revolution), διερευνάτε τον νεοφιλελευθερισμό σε αντιδιαστολή με τη δημοκρατία. Τι σημαίνει η υπαγωγή της πολιτικής στη λογική της ανταγωνιστικότητας και των αγορών; Πως λειτουργεί ο νεοφιλελευθερισμός ως τρόπος διακυβέρνησης; 

Από τη στιγμή που το νεοφιλελεύθερο όραμα οργανώνει κάθε δραστηριότητα στη λογική της αγοράς θεωρώντας ότι κάθε άτομο δρα αποκλειστικά με οικονομικά κριτήρια, η δημοκρατία δεν μπορεί να επιβιώσει. Η εξουσία του λαού (δημο-κρατία) εξαρτάται από τη λαϊκή κυριαρχία, και αυτή με τη σειρά της από την ισότιμη πρόσβαση στην πολιτική εξουσία. Οι αγορές δεν έχουν καμιά χρησιμότητα για τη λαϊκή κυριαρχία ή την ισότητα και είναι οργανωμένες στη βάση τόσο των αρχών του ανταγωνισμού, των κερδισμένων και των χαμένων, όσο και δυνάμεων που δεν υπάγονται σε οποιονδήποτε έλεγχο. Κατά συνέπεια, όταν οι αρχές της αγοράς κυριαρχούν στην πολιτική ζωή, δεν διαβρώνουν απλώς τη δημοκρατία, αλλά λεηλατούν το νόημά της και επιτίθενται στην ίδια την αξία της. Η θεώρηση των αγορών ως υπέρτατης αξίας από τον νεοφιλελευθερισμό αποτελεί έναν πόλεμο ενάντια στη δημοκρατία.

Οι πολιτικές της μεσότητας

Από την κοινωνική θεωρία στην σημερινή κατάσταση και πολιτική

 του Μανόλη Αγγελίδη

Με αφορμή την τρέχουσα συγκυρία, στην οποία τίθεται το πρόβλημα εφαρμογής του προγράμματος της προσφάτως εκλεγείσης κυβέρνησης της Αριστεράς, εν μέσω των αντινομιών της προϊούσης οικονομικής κρίσης στο περιβάλλον της ευρωζώνης, αλλά και των προσδοκιών για τα αποτελέσματα από την εφαρμογή του προγράμματος αυτού, είναι χρήσιμο να σκεφτούμε ορισμένα ζητήματα από το πεδίο της κοινωνικής θεωρίας, που μπορούν ίσως να βρουν τις αντιστοιχίες τους στη σημερινή κατάσταση.

Λουίζ Χέντερσον, «Τρεις μορφές»

Ο Άνταμ Σμιθ στη Θεωρία των ηθικών συναισθημάτων, ένα λιγότερο γνωστό έργο του, στα μέσα του 18ου αιώνα, ανέπτυξε μια επιχειρηματολογία με αναφορά στη σχέση των κοινωνικών συμφερόντων με τη δομή του πολιτικού συντάγματος. Σε αυτό το πλαίσιο υποστήριζε ότι οι διάφορες κοινωνικές ομάδες σε κάθε ανεξάρτητο κράτος διαθέτουν τις δικές τους επιμέρους εξουσίες, προνόμια και ασυλίες. Θεωρούσε επιπλέον ότι το κάθε άτομο ήταν κατά φυσικό τρόπο προσδεδεμένο στη δική του τάξη και ομάδα και η φιλοδοξία του ήταν να επεκτείνει ακριβώς αυτά το προνόμια και τις ασυλίες έναντι των άλλων ομάδων. Από αυτή ακριβώς τη χωριστική δομή υποστήριζε ότι ήταν εξαρτημένο το Σύνταγμα αυτού του κράτους.

Να ανακτήσουμε την έννοια της ταξικής πάλης

συνέντευξη της Ροσάνα Ροσάντα στον Γιώργο Σουβλή

Ξεκινώντας, θέλω να σας ρωτήσω πώς βλέπετε την εξέλιξη του γυναικείου ζητήματος τις τελευταίες δεκαετίες;

Η Ροσάνα Ροσάντα με τον Λουίτζι Πίντορ και τον Λούτσιο Μάγκρι

Η κατάσταση των γυναικών έχει βελτιωθεί σε σχέση με τη δεκαετία του 1970. Έχουν γίνει σημαντικά βήματα όσον αφορά τη χειραφέτησή τους. Για παράδειγμα, στην Ιταλία συμμετέχουν ισότιμα στην κυβέρνηση, κάτι το οποίο δεν συνέβαινε παλιότερα. Παρά ταύτα, οι πιο ριζοσπαστικές εκδοχές φεμινισμού προβαίνουν στη διάκριση μεταξύ «χειραφέτησης» και «γυναικείας απελευθέρωσης». Ο πρώτος όρος συνεπάγεται την εξίσωση των δικαιωμάτων ανδρών και γυναικών, ενώ ο δεύτερος θεωρεί ότι αυτή η ισότητα είναι υπό διακύβευση, καθώς η ανδρική κυριαρχία συνεχίζει να επιβιώνει.

Πηγαίνοντας λίγο πιο πίσω χρονικά, τι έχετε να πείτε για τη στάση του ΚΚΙ, όντας μέλος του, έναντι του γυναικείου ζητήματος;

Κάνοντας μια σύντομη αναδρομή, θα έλεγα ότι δεν υπήρχε διάκριση ούτε στον Τολιάτι ούτε στο ΚΚΙ μεταξύ του γυναικείου ζητήματος και της διεκδίκησης των υπόλοιπων δικαιωμάτων. Το αντίθετο. Η σχέση ανδρών και γυναικών αναγόταν σε μια από τις πολλές κοινωνικές αντιφάσεις που παράγονταν εντός του καπιταλισμού, παρότι είναι ένα ζήτημα πολύ παλιότερο του καπιταλισμού και, κατά βάση, ανθρωπολογικής φύσης. Για αυτό το ζήτημα θα εκδώσω προσεχώς ένα βιβλίο στο οποίο συζητάμε με τον Ετιέν Μπαλιμπάρ.

Ο Μαρξ στον καθρέφτη

(απόσπασμα από την Εισαγωγή του ομότιτλοθυ βιβλίου, εκδ. Παπαζήση)

 του Παναγιώτη Νούτσου

Ο Μαρξ από τον Ντέιβιντ Λιβάιν

Τι είναι λοιπόν ο «καθρέφτης»; Τούτο θα το συζητήσουμε με τον ίδιο τον Μαρξ (§§.1-28). Εδώ, χωρίς να προκαταλάβω τους όρους των ερωταποκρίσεων, υπογραμμίζω ότι ο ερωτώμενος με το έργο του προτίθεται να αντιπαρατεθεί σε κάθε μορφή «ειδωλοποίησής» του, με την επακριβή προσκόμιση των θέσεών του, και αντίστοιχα ο ερωτών υπόσχεται να διατυπώνει έτσι τις ερωτήσεις του (βλ. και Αριστοτέλης, Ανaλυτ. πρότερα 1, 1, 3), ώστε να προϋποθέτουν το συνδυασμό της γνώσης των έργων του Μαρξ, των συνθηκών της ιστορικής ανάδυσης και εκδίπλωσης της σκέψης του, των μορφών πρόσληψης και επεξεργασίας της καθώς και των πόλων της κριτικής που ασκήθηκε, από τη δημοσίευση των κειμένων του έως σήμερα. Επιπλέον, με το διαρκή αυτοέλεγχο της «ἐρωτητικῆς τέχνης» (Αριστοτέλης, Σοφ.ἔλεγχοι 11, 9) να αποκλείεται η προνομιακή χρήση της αντωνυμίας: ούτε ως δικός «μου» ούτε ως δικός «του» ή έστω του καιρού «του» και του καιρού «μας» να αξιοποιείται ο «καθρέφτης».

Χέγκελ και Μαρξ του Ντέιβιντ Λιβάιν

Ώσπου, βέβαια, να πάρει εμπρός η πένα ή το πληκτρολόγιο ερεθιστικός για την εκκίνηση είναι ο σεφερικός στίχος: «Τ’ άσπρο χαρτί σκληρός καθρέφτης» (Ποιήματα, 300). Όσο για τη μέριμνα να μην επονομασθεί κανένας από τους δυο μας «καθρεφτάκιας», κατά το ιδιόλεκτο προσωνύμιο του «ειδωλοποιού» Ναρκίσσου, θα μπορούσε να σχεδιαστεί εξυπαρχής ένα κείμενο που, χωρίς ν’ αφήσει τίποτε ανερώτητο, να μην καταντήσει «Εγχειρίδιο» ή «Compendium», αλλά να διεξαχθεί ως μια ζωηρή «συνομιλία» στο «Salon d’ antidote», με τους θαμώνες σε εγρήγορση και τα πολλά «κάτοπτρα» καλογυαλισμένα. Απέναντι σε ένα απ’ αυτά σταθήκαμε με τη σύντροφό μου, στο κυλικείο του Μουσείου της Ακροπόλεως (19.1.2013), όταν μου υπέδειξε ότι με κοίταζε αμήχανα και μάλλον παραπονιάρικα ο Μarx με το διαπεραστικό βλέμμα του. Από τη στιγμή εκείνη επανήλθα ως «βηματιστής» στο σύνολο του έργου του ή «ἐν τῷ ἐπιγραφομένῳ Σταθμοὶ τῆς Καρόλου πορείας» (βλ. Αθήναιος, Δειπνοσοφισταί Ι, 59, 9)

«Επιτέλους, σύντομα — ψωμί και τριαντάφυλλα!»[1]

Μια αναφορά στο ανέκδοτο κείμενο  του Αλτουσέρ «Θέσεις του Ιούνη»

Δημοσιεύουμε σήμερα αποσπάσματα του κειμένου «Θέσεις του Ιούνη»   Ολόκληρο το κείμενο θα δημοσιευτεί στο τεύχος Οκτωβρίου του περιοδικού Ουτοπία, πλαισιωμένο από ένα αφιέρωμα στον Αλτουσέρ και την πολιτική θεωρία.

του Φρίντερ Όττο Βολφ

μετάφραση: Γιώργος Σουβλής, επιμέλεια: Στάθης Κουβελάκης

Εισαγωγή του Στάθη Κουβελάκη

Το κείμενο που ακολουθεί απεικονίζει στο έπακρο την αμφιλεγόμενη θέση του έργου του Αλτουσέρ που εκτείνεται από το τραγικό γεγονός του 1980 ως τον θάνατό του, μια δεκαετία αργότερα. Συνέχεια ή ρήξη με την προηγούμενη σκέψη του; Απέλπιδες προσπάθειες ενός συντετριμμένου υποκειμένου ή νέα δημιουργική αρχή για το στοχασμό του; Είναι τελικά ο «ίδιος» Αλτουσέρ που γράφει το Για τον Μάρξ και ο «ζωντανός νεκρός» που υπογράφει την εκτός κάθε ορίου «αυτοβιογραφία» του; Στις Θέσεις του Ιούνη τα ερωτήματα αυτά, που διατρέχουν την ίδια τη σκέψη του Αλτουσέρ, παίρνουν μια νέα τροπή, καθότι εδώ ο λόγος του μας φτάνει διαμοσελαβημένος από τον λόγο του φίλου του Φρίντερ Όττο Βολφ, που προσπάθησε ανεπιτυχώς να τις δημοσιεύσει αλλά προσέκρουσε στην άρνηση των κληρονόμων. Αναγκαστικά λοιπόν, η ίδια η μορφή του κειμένου τροποποιείται και παίρνει το χαρακτήρα μιας «αναφοράς».

Οι Θέσεις του Ιούνη έχουν αναμφισβήτητα μια ονειρική χροιά και αποπνέεουν μια ιδιόμορφη αισιοδοξία για το εγχείρημα της κομμουνιστικής απελευθέρωσης, που μοιάζει με αντεστραμμένη εικόνα της καταθλιπτικής ατμόσφαιρας των γραπτών της περιόδου 1978-1980, αλλά και αρκετών κατοπινότερων. Φαίνεται ότι ορισμένοι θεώρησαν ότι αποτελεί κάτι σαν θεωρητικό παραλήρημα, αλλά το ερώτημα θα μπορούσε να τεθεί για όλα τα κείμενα που γράφτηκαν μετά το 1980 και είναι πλέον στο μεγαλύτερο μέρος τους δημοσιευμένα.

Ας σημειώσουμε εδώ μόνο ότι, αν και αδημοσίευτο (αλλά προσβάσιμο στο κατατεθειμένο αρχείο των χειρογράφων του), το κείμενο αυτό απετέλεσε ένα βασικό τεκμήριο  της μεταμοντέρνας ερμηνείας  της σκέψης του ύστερου Αλτουσέρ που διατύπωσε ο Αντόνιο Νέγκρι το 1993[2] και άσκησε ισχυρή επίδραση σε όλη τη συζήτηση που ακολούθησε. Οι Θέσεις αυτές σίγουρα αποτυπώνουν μια θεωρητική μετατόπιση, ειδικά όταν διαγράφουν την ταξική πάλη ως κινητήρια ιστορική δύναμη, αλλά σχεδόν εξίσου και μια ριζοσπαστικοποιημένη εκδοχή του πυρήνα της αλτουσεριανής σκέψης, όταν π.χ. αποφαίνονται ότι «τα πάντα κρίνονται σε τελευταία ανάλυση στο πεδίο της ιδεολογικής πάλης και της φιλοσοφικής παρέμβασης». Κυρίως όμως ξαναπιάνουν και ξετυλίγουν ένα βασικό νήμα του αλτουσεριανού έργου που αφορά τη σχέση της φιλοσοφίας με την πολιτική πρακτική, ένα νήμα που γνωρίζουμε τώρα ότι διαπερνούσε υπόγεια τη δουλειά του από τη δεκαετία του 1970 και ήρθε στο φως με τη μεταθανάτια δημοσίευση των εξαιρετικά σημαντικών κειμένων του για τον Μακιαβέλι. Αυτός είναι ο Αλτουσέρ που προσπαθεί να σκεφτεί την ιδιαιτερότητα της πολιτικής και την «αστάθμητη» τροχιά που χαράζουν οι διαδράσεις της ενδεχομενικότητας και των ιστορικά προσδιορισμένων καθορισμών. Είναι ο Αλτουσέρ της συγκυρίας, και όχι της δομής, του «κενού», δηλαδή της ενικότητας των συμβάντων, αλλά και της επανδιατύπωσης της κομμουνιστικής προοπτικής. Μια προοπτική που ορίζεται πλέον ως προσπάθεια μετασχηματισμού των «νησίδων κομμουνισμού» που εμπερικλείει ο σημερινός κόσμος σε ένα νέο απελευθερωτικό κίνημα, πέρα από τη μορφή-κόμμα, ίσως και πέρα από τον μαρξισμό, αλλά που, σε ρήξη με τη μεταμοντέρνα αντίληψη, επιμένει στον στόχο του «να κάνουμε το περιθώριο κέντρο».

Στο κείμενο αυτό θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο Αλτουσέρ, ταυτιζόμενος πλήρως με την «μοναξιά» των στρατευμένων στοχαστών στους οποίους έχει ανεφερθεί, επιχειρεί, με μια ύστατη ζαριά, να σπάσει το τείχος της σιωπής και της απομόνωσης που τον περιέβαλλε και, όπως ο Μακιαβέλι που τόσο θαύμαζε, να «στοχαστεί το καινούργιο».

***

Η «ΑΝΑΦΟΡΑ» ΤΟΥ ΦΡΙΝΤΕΡ ΟΤΟ ΒΟΛΦ ΣΤΙΑ «ΘΕΣΕΙΣ ΤΟΥ ΙΟΥΝΗ» ΤΟΥ ΑΛΤΟΥΣΕΡ

Θέση 6

[…] «Υπάρχει η ιδέα στον Μαρξ, και πάνω από όλα στους Ένγκελς, Λένιν, Μάο, πως οι επιστημονικές έννοιες είναι έγκυρες μόνο όταν διαθέτουν ως υπόβαθρο μια σωστή φιλοσοφία» (γαλ. «philosophie juste»), και πως […] ενδέχεται να μπορούν χρησιμοποιηθούν μόνο στη βάση του σωστού προσανατολισμού που παρέχεται από μια τέτοια σωστή φιλοσοφία» (Θ6). Σε αυτή την μακροσκελή έκτη θέση, ο Aλτουσέρ πρώτα επισημαίνει πως μια τέτοια «σωστή φιλοσοφία» δεν μπορεί να βρεθεί «στον θεωρητικό ανθρωπισμό του νεαρού Μαρξ, δηλαδή στη φιλοσοφική θεωρία της φοϋερμπαχιανής αποξένωσης» και υπογραμμίζει ότι «ο θεωρητικός αντιανθρωπισμός του Μαρξ είναι η προϋπόθεση: 1) της επιστημονικής του θεωρίας των κοινωνικών σχηματισμών 2) του πρακτικού, αδελφικού ανθρωπισμού του κομμουνισμού». [3] Ο Αλτουσέρ ωστόσο επιμένει πως ο Μαρξ ποτέ «δεν είχε επιχειρήσει να συστηματοποιήσει αυτήν τη φιλοσοφία»: στη Γερμανική Ιδεολογία[4] (την οποία ο Αλτουσέρ διαβάζει ακολουθώντας την ανάλυση του Ζωρζ Λαμπικά)[5] «ο Μαρξ θεωρεί πως η φιλοσοφία είναι μόνο ιδεολογία, και ως εκ τούτου ψευδαισθητική». Κατόπιν, oΜαρξ «επαναπροσεγγίζει ανοικτά τον Χέγκελ “αντιστρέφοντάς” τον (όπως έχω επισημάνει πρόκειται για μια μάλλον ασαφή έννοια συντηρητικής φύσης)». Βασικά, ο Mαρξ ποτέ δεν εγκατέλειψε την ιδέα πως η φιλοσοφία ήταν μια μορφή ιδεολογίας» ή την ιδέα ότι ήταν ένας «θετικός επιστήμονας» (γαλ. «savant positif»), «στην παράδοση των επιστημόνων φυσικών και δαρβινιστών του 19^ου αιώνα». Ο Αλτουσέρ περιγράφει τη χρήση του Χέγκελ [6] από τον Μαρξ με έννοιες που δανείζεται από τον Γκαστόν Μπασελάρ, ο Μαρξ χρησιμοποιεί τον Χέγκελ «τόσο για να στηριχθεί ο ίδιος σε συγκεκριμένες έννοιες και την κίνηση τους (ως ένα είδος φιλοσοφικού στηρίγματος) όσο και για να καταπολεμήσει τις στρεβλωμένες εκδοχές τους (ως ένα είδος επιστημολογικού εμποδίου)», μόνο για να προσθέσει πως υπό αυτήν την οπτική για τον Marx «το εμπόδιο ήταν πάντα πιο καθοριστικής σημασίας από ό,τι ήταν το στήριγμα» – και ο Marx δεν ήταν ποτέ πραγματικά ικανός να «αναμετρηθεί ουσιωδώς με τον Χέγκελ», και ειδικότερα με την δική του σχέση με την φιλοσοφία του Χέγκελ.

Οι μεταφραστικές επιλογές του Κώστα Φιλίνη

Γκυγιωμώ,  Γκράμσι,  Πουλαντζάς,  Μαρξ, Ένγκελς

του Παναγιώτη Νούτσου

 Από την οπτική της ιστορίας των κοινωνικών και πολιτικών ιδεών, ο Κώστας Φιλίνης θα μπορούσε να αποτιμηθεί ως αξιοζήλευτος μεταφραστής ομόλογων κειμένων, τα οποία δημοσιεύονται στα ελληνικά και σε εξαιρετικά κατάλληλες χρονικές στιγμές. Όχι, βέβαια, πως και η πολιτική του αρθρογραφία, την ίδια περίοδο, δεν σήμαινε καίριες παρεμβάσεις στην εκδίπλωση αξιοσημείωτων σταθμών της εγχώριας Αριστεράς.Ενδεικτικά στα περιοδικά: Ελληνική Αριστερά (1966), Κομμουνιστική Επιθεώρηση (1971), Τετράδια 72 (Οκτ. 1972).Εδώ θα περιορισθώ όμως στα εξής μεταφραστικά του εγχειρήματα:

α) Με την επενέργεια αναζητήσεων που καταγράφονται στην ελληνική αριστερή διανόηση από τις αρχές της δεκαετίας του ’60, και σε συσχετισμό με τις ευρύτερες ανακατατάξεις που ράγισαν την ιδεολογική ενότητα του διεθνούς κομμουνιστικού κινήματος, ένα τμήμα της ηγεσίας του ΚΚΕ και των διανοούμενων μελών του κατανοεί, επώδυνα και με σπασμωδικούς χειρισμούς, τα αδιέξοδα των πολιτικών επιλογών και τη στενότητα των ιδεολογικών θέσεων ως προς την επαρκή αντιμετώπιση μιας πολυεπίπεδης κοινωνικής και γνωστικής πραγματικότητας. Η μία πλευρά της 12ης Ολομέλειας, που κράτησε για τον εαυτό της με πείσμα τη νόμιμη εκπροσώπηση του κόμματος, διέκρινε στην αναδυόμενη κοσμογονία τη μεταμφιεσμένη απόρριψη του μαρξισμού-λενινισμού, αν και λίγο αργότερα θα εντοπίσει τη ρίζα του αναθεωρητισμού στην ισχνή ιδεολογική δουλειά που εξακολουθούσε (παρά την εκκαθάριση του 1968) να διατηρείται σε «χαμηλό επίπεδο» και να μην ανταποκρίνεται στις «σημερινές απαιτήσεις», ιδίως στους τομείς της ιστορίας, της κοινωνιολογίας και της φιλοσοφίας.

Για να ξαναονειρευτούμε τον κομμουνισμό

συνέντευξη της Μπίνι Αντάμτσακ στη Σοφία Κουσιάντζα

Σχέδια της Μπίνι Άνταμτσακ, από το βιβλίο

Μια ιστορία για παιδιά, εικονογραφημένη από τη συγγραφέα, που μιλάει για τον κομμουνισμό. Μια ιστορία όπου η συγγραφέας χρησιμοποιεί για τα πάντα θηλυκό γένος. Το Κομμουνισμός. Μια μικρή ιστορία για το πώς επιτέλους θα αλλάξουν όλα της Μπίνι Αντάμτσακ κυκλοφόρησε στα ελληνικά το καλοκαίρι (εκδόσεις νήσος). Η Αντάμτσακ γεννήθηκε το 1979, σπούδασε φιλοσοφία, είναι περφόρμερ και εικαστικός και ζει στο Βερολίνο. Ζητήσαμε από τη φίλη και μεταφράστρια του βιβλίου, Σοφία Κουσιάντζα, μια συνέντευξη με την Μπ. Αντάμτσακ. Την ευχαριστούμε θερμά, όπως και τη συγγραφέα, για την προθυμία και την ανταπόκριση.

ΕΝΘΕΜΑΤΑ

Σχέδια της Μπίνι Άνταμτσακ, από το βιβλίο

Πότε έγραψες το βιβλίο και με ποιο κίνητρο;

Το 2003 οργανώθηκε στη Φραγκφούρτη ένα διεθνές συνέδριο με τίτλο «indeterminate! kommunismus». Λίγο πριν είχα παρακολουθήσει ένα σεμινάριο για τα νεανικά χειρόγραφα του Μαρξ και σκόπευα να γράψω μια εργασία για το πώς αντιλαμβάνεται και πώς περιγράφει ο Μαρξ τον κομμουνισμό. Η κρατούσα άποψη υποστηρίζει ότι ο Μαρξ είχε επίτηδες σιωπήσει επ’ αυτού. Ωστόσο, από τη μελέτη του έργου του προκύπτει ότι υπάρχουν διάσπαρτες σε κείμενά του συμβουλές για το πώς θα μπορούσε ή πώς θα έπρεπε να είναι μια κομμουνιστική κοινωνία — από τα Οικονομικά και φιλοσοφικά χειρόγραφα έως την Κριτική του προγράμματος της Γκότα. Όταν όμως έκατσα να γράψω την εργασία, μπλόκαρα. Κι ένα πρωί, έπειτα από μια μακριά νύχτα που δεν είχα καταφέρει να γράψω ούτε μια αράδα, it struck me: για τον κομμουνισμό δεν μπορείς να γράψεις σε γλώσσα επιστημονική. Για τον κομμουνισμό, το όνειρο μιας διαφορετικής, καλύτερης ζωής, δεν μπορείς να γράψεις χωρίς λαχτάρα.

Μετά έγιναν όλα πολύ γρήγορα, αφού το γράψιμο ανοίγει την όρεξη. Καθώς έγραφα γελούσα συχνά, όπως και οι φίλες μου που τους διάβαζα το κείμενο. Η παιδική γλώσσα επιτέλεσε το σκοπό της: σε μια εποχή όπου είχε πεθάνει η ελπίδα για την κοινωνική προοπτική που είχε συνδεθεί με το αντιπαγκοσμιοποιητικό κίνημα, μια εποχή που η τάξη πραγμάτων είχε επιβεβαιωθεί άλλη μια φορά μετά τις 11/9, το τέχνασμα με την παιδική γλώσσα έδωσε ξανά τόπο στο όνειρο. Ο Μπέρτολτ Μπρεχτ έλεγε ότι ο κομμουνισμός είναι το εύκολο που είναι δύσκολο να το κάνεις. Το 2003 απείχαμε πάρα πολύ απ’ το να είναι εφικτός ο κομμουνισμός, εμένα όμως με ενδιέφερε να τον ξανακάνω προσιτό στη φαντασία. Ο κομμουνισμός ήταν λοιπόν τώρα το εύκολο που ήταν εύκολο να το επιθυμείς.

 Φοβήθηκες ότι η παιδική γλώσσα απλοποιεί το περιεχόμενο ή αφήνει απέξω σημαντικές λεπτομέρειες;

Ο κίνδυνος αυτός υπάρχει, και τον είχα συνειδητοποιήσει απολύτως. Έχω μεγαλώσει κι η ίδια με παιδικά βιβλία κοινωνικής κριτικής, που εξηγούσαν στα παιδιά τις κοινωνικές ανισότητες στις σχέσεις των τάξεων και των φύλων. Η δεκαετία του ’70 υπήρξε στον τομέα αυτό πολύ γόνιμη –αντιαυταρχική εκπαίδευση, Σάμερχιλ κ.λπ.–, και στα χέρια μου έφταναν παιδικά βιβλία και από τη Λαοκρατική Δημοκρατία της Γερμανίας. Μερικά από αυτά προσωποποιούν τις κοινωνικές σχέσεις. Λόγου χάρη, ένα εικονογραφημένο βιβλίο με την ιστορία των γιγάντων και των νάνων: οι νάνοι αντιπροσώπευαν τις εργάτριες, οι γίγαντες ήταν οι τεμπέλες καπιταλίστριες. Οι σχέσεις στον καπιταλισμό παρουσιάζονταν έτσι ως έκφραση δόλιων προθέσεων των κακών, τεμπέληδων ανθρώπων, τσιγκούνηδων και εξουσιομανών, που στα παραμύθια είχαν την εικόνα που τους ταίριαζε: ήταν άσχημοι.

Φουκώ και Μαρξ

του Πιέρ Μασερέ

Το κείμενο που ακολουθεί είναι κομμάτι του επιλόγου του βιβλίου του Pierre Macherey, Φουκώ και Μαρξ. Το παραγωγικό υποκείμενο, που κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις Εκτός Γραμμής (μετάφραση: Τάσος Μπέτζελος). Οι εκδόσεις Εκτός Γραμμής είναι ένα νέο μη κερδοσκοπικό, πολιτικό και θεωρητικό εγχείρημα που επιδιώκει, όπως λένε οι συντελεστές του, να εκδώσει «βιβλία για τη σύγχρονη πολιτική, θεωρητική, ιστορική και πολιτιστική αναζήτηση και δράση των καταπιεσμένων τάξεων και της Αριστεράς». Στο επόμενο διάστημα οι εκδόσεις θα κυκλοφορήσουν τη συλλογή κειμένων του Ετιέν Μπαλιμπάρ Κράτος, μάζες, πολιτική, το κλασικό έργο του Λουί Αλτουσέρ Για τον Μαρξ σε νέα μετάφραση, τις διαλέξεις του Λουί Αλτουσέρ με τίτλο Φιλοσοφία και Αυθόρμητη φιλοσοφία των επιστημόνων, το κείμενο του Λουί Αλτουσέρ, Για την αναπαραγωγή, το βιβλίο του Ιάσονα Χανδρινού και του Κωστή Χριστοδούλου, Όλη νύχτα εδώ. Η προφορική ιστορία της εξέγερσης του Πολυτεχνείου, καθώς και τη μελέτη του PeterThomas, Hστιγμή του Γκράμσι. Φιλοσοφία, ηγεμονία, μαρξισμός. Με δεδομένο τον χαρακτήρα του εγχειρήματος, δεν έχουμε παρά να τους ευχηθούμε, ολόψυχα, καλή επιτυχία!

  ΕΝΘΕΜΑΤΑ

Ο Φουκώ με τον Σαρτρ, σε διαδήλωση, το 1971, στο Gοutte d’ Or, στο Παρίσι.

Ο καπιταλιστής αγοράζει, και εξοφλεί με τη μορφή μισθού, ως εφαρμογή της σύμβασης εργασίας που είναι μια ανταλλαγή ανάμεσα σε μέρη ελεύθερα και ίσα σε δικαιώματα, τη δυνατότητα να χρησιμοποιήσει εντός των χωρικών ορίων της επιχείρησής του και για ένα καθορισμένο χρονικό διάστημα την εργασιακή δύναμη κάθε ατομικού παραγωγού. Στην πραγματικότητα, αυτό που εκμεταλλεύεται προκειμένου να αντλήσει ένα πλεόνασμα αξίας το οποίο ιδιοποιείται καθ’ ολοκληρίαν είναι μια συνολική παραγωγική δύναμη που δεν ανάγεται στο άθροισμα των ατομικών εργασιακών δυνάμεων και που, ως εκ τούτου, δεν υποχρεούται να την πληρώσει. Αυτή η συνολική παραγωγική δύναμη που, σύμφωνα με τους όρους που χρησιμοποιεί ο Μαρξ, είναι εκείνη που «το κεφάλαιο κατέχει εκ φύσεως ως εμμενή σε αυτό παραγωγική δύναμη», είναι το ιδιαίτερο αποτέλεσμα της συνεργασίας, η οποία επιτελεί την ένταξη των ατομικών δραστηριοτήτων στη συλλογική εργασιακή διαδικασία έτσι όπως διενεργείται υπό τη διοίκηση του κεφαλαίου, σύμφωνα με Κανόνες παραγωγικότητας που έχουν κυριολεκτικά κυριεύσει αυτές τις δραστηριότητες, καθώς τις θέτουν υπό έλεγχο και υπό επιτήρηση.

Η Αριστερά και το Ευαγγέλιο

 του Χρήστου Λάσκου

Φραντσέσκο Μπονέρι, «O Iησούς εκδιώκει τους εμπόρους από τον ναό», 1610

Να ξεκαθαρίσω ευθύς εξαρχής πως δεν μιλώ ως ειδικός. «Κόκκινος και όχι ειδικός», είναι ο προσδιορισμός που ταιριάζει καλύτερα, νομίζω, στην περίσταση. Επιπλέον, εξηγούμαι πως δεν πρόκειται να ανακοινώσω τη «γραμμή» του ΣΥΡΙΖΑ σχετικά με τα θέματα της θρησκείας. Όσα ακολουθoύν είναι η προσωπική τοποθέτηση ενός ανθρώπου που είναι από χρόνια ενταγμένος στη ριζοσπαστική Αριστερά και θεωρεί αυτή την ένταξη κεντρικό στοιχείο της ταυτότητάς του. Όπως ακριβώς οι πιστοί δεν μπορούν να αντιληφθούν τον εαυτό τους χωρίς την πίστη, έτσι κι εγώ αδυνατώ να υπάρχω χωρίς την κομμουνιστική και ελευθεριακή μου ένταξη. Και αυτό δεν συνιστά μια ιδιωτική μου υπόθεση. Όσο δεν μπορείς να είσαι χριστιανός χωρίς Εκκλησία, άλλο τόσο δεν μπορείς να είσαι κομμουνιστής χωρίς κόμμα.

Να κάνω, ακόμη, μια προκαταρκτική, περισσότερο θεωρητική, διευκρίνιση: ο μαρξισμός είναι θεωρία της Ιστορίας, και όχι φιλοσοφικό σύστημα. Απεχθάνεται μάλιστα σφόδρα τα συστήματα. Από αυτή την άποψη, λοιπόν, δεν έχει αντιθεολογικές, ειδικά, αξιώσεις.

Ο Μαρξ και η θρησκεία

Ρέμπραντ, «O Iησούς εκδιώκει τους εμπόρους από τον ναό», 1626

«Η θρησκεία είναι το όπιο του λαού». Η συγκεκριμένη πρόταση είναι από τις γνωστότερες που αποδίδονται στο Μαρξ. Συγκρίσιμο ως σήμα-κατατεθέν του μαρξικού ανθολογίου είναι, ίσως, μόνο το «Προλετάριοι όλων των χωρών ενωθείτε!», άντε και το «Οι προλετάριοι δεν έχουν να χάσουν παρά τις αλυσίδες τους» ή το «Οι προλετάριοι δεν έχουν πατρίδα». Και, όπως συμβαίνει σε αυτές τις περιπτώσεις, πολύ συχνά ο αποδέκτης ή και ο χρήστης του έχει μια στρεβλή ή τουλάχιστον ελλειμματική άποψη σχετικά με το νόημα που του απέδιδε ο αρχικός του δημιουργός. Πολύ περισσότερο, μάλιστα, όταν ο τελευταίος δεν το φαντάστηκε ως μότο ή σύνθημα, αλλά το διατύπωσε ως τμήμα ενός ευρύτερου κειμένου με συγκεκριμένα συμφραζόμενα.

Ας θυμηθούμε, λοιπόν, τι ακριβώς έγραψε ο Μαρξ στη Συμβολή στην κριτική της εγελιανής φιλοσοφίας του δικαίου. Λέει: «Η θρησκεία είναι ο αναστεναγμός του καταπιεζόμενου πλάσματος, η καρδιά ενός άκαρδου κόσμου, το πνεύμα μιας χωρίς πνευματικότητα κατάστασης. Η θρησκεία είναι το όπιο του λαού […] Η κριτική της θρησκείας είναι, επομένως, η εμβρυακή κριτική της κοιλάδας των δακρύων, που φωτοστέφανό της είναι η θρησκεία […] Η κατάργηση της θρησκείας ως απατηλής ευτυχίας του λαού σημαίνει απαίτηση της πραγματικής της ευτυχίας. Η απαίτηση της εγκατάλειψης των ψευδαισθήσεων για την κατάστασή του είναι η απαίτηση της εγκατάλειψής του μιας κατάστασης που χρειάζεται τις ψευδαισθήσεις». Κι αυτό βγάζει εντελώς άλλο νόημα.

Φυσικά, ο Μαρξ υποβάλλει σε απηνή κριτική τη θρησκεία. Η κριτική του, ωστόσο, αφορά πρωτίστως τον ρόλο της θεσμικής Εκκλησίας στο εξουσιαστικό πλέγμα των ταξικών κοινωνιών. Την κρίνει ως εξουσία, που ασκήθηκε πολλές φορές σκληρά απέναντι στους ταπεινούς και καταφρονεμένους, στους οποίους ο λόγος του Χριστού ευαγγελίστηκε πως σ’ αυτούς ανήκει η Βασιλεία των Ουρανών. Ως οπαδός της εξισωτικής χειραφέτησης, στο όνομα της υπέρτατης αξίας της ισότητας δεν θα μπορούσε παρά να είναι εχθρός κάθε ιεραρχίας — και της ιερής.

Για μια οικολογική ανθρωπολογία

του Γ.Π. Στάμου

Έμιλ Νόλντε, «Χορός», 1910

Σε τούτο το κείμενο θα προσπαθήσω να μιλήσω για μια οικολογική ανθρωπολογία, τα βασικά στοιχεία της οποίας θα αναζητήσω στα Χειρόγραφα του 1844, και μάλιστα στο εδάφιο όπου ο Μαρξ πραγματεύεται την έννοια της αλλοτρίωσης. Αναφέρει, συγκεκριμένα, εκεί ότι ο άνθρωπος εξωτερικεύει τις δυνάμεις του στο κοινωνικό αλλά και το φυσικό περιβάλλον. Οι δυνάμεις αυτές είναι μυϊκές αλλά και διανοητικές, αισθητικές, ηθικές, ό,τι τελοσπάντων συγκροτεί τη δυνατότητα του ανθρώπου να αντιλαμβάνεται και να παρεμβαίνει. Θα διακινδυνεύσω να θεωρήσω ότι τα παραπάνω μπορούν να αναγνωστούν σε αναφορά τόσο με τον κοινωνικό όσο και με τον ατομικό άνθρωπο. Με άλλα λόγια, θα θεωρήσω ότι σε ένα βαθμό το σύμπλοκο των δυνάμεων που θα εξωτερικευτούν προσδιορίζεται ιδιοσυγκρασιακά, σε μεγάλο όμως βαθμό αυτό θα καθοριστεί και από τη θέση του καθενός στο πλαίσιο του κοινωνικού καταμερισμού. Άλλες δυνάμεις θα εξωτερικεύσει ο οικοδόμος και άλλες ο δάσκαλος.

Το σημαντικό που υπογραμμίζουν τα Χειρόγραφα είναι ότι μέσα από αυτή την εξωτερίκευση ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται τον εαυτό του και τις δυνατότητές του, ή, καλύτερα, αποκτά συνείδηση του εαυτού του. Και πάνε λίγο παρακάτω, για να μας πουν ότι με τον τρόπο αυτό ο άνθρωπος φυσικοποιείται· αυτό, στο πλαίσιο στο οποίο αναπτύσσεται η κουβέντα, θα πει ότι αποκτά συνείδηση όχι μόνο της κοινωνικής αλλά και της υλικής του υπόστασης, και γενικότερα των σχέσεών του με τους άλλους ανθρώπου καθώςκαι με τη φύση.

Η κοιλιά των πατρικίων και η αμφισβητήσιμη αρτιμέλεια των πληβείων

 WEB ONLY – MONO ΣΤΗΝ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ THΣ «ΑΥΓΗΣ» ΚΑΙ ΣΤΟ ΜΠΛΟΓΚ ΤΩΝ ΕΝΘΕΜΑΤΩΝ

                                                                  Στη μνήμη του Victor Gordon Kiernan, τον οποίο θα επιθυμούσα να είχα γνωρίσει περισσότερο

του Βασίλη Δρουκόπουλου

«ΚΟΡΙΟΛΑΝΟΣ: Όποιος συμβούλεψε να δώσουν δωρεάν σιτάρι από αποθήκες κρατικές,

καθώς κάποτε το ’χαν κάνει στην Ελλάδα, –

                                                                                 ΜΕΝΕΝΙΟΣ: Καλά, φτάνει, άσ’ το αυτό.

                                                                                 ΚΟΡΙΟΛΑΝΟΣ: Αν κι είχε εκεί ο λαός πιο απόλυτη εξουσία, – λέω πως αυτοί ταγίσαν την απειθαρχία, θρέψαν του κράτους την καταστροφή».

Ουίλλιαμ Σαίξπηρ, Κοριολανός, Πράξη Γ, Σκηνή 1

(μτφρ. Βασίλης Ρώτας, Επικαιρότητα, Αθήνα, 1997 [ανατύπωση]).

«Kοριολανός¨», Πράξη Ε;, σκηνή 3. Γκραβούρα του J. Caldwell, από έναν πίνακα του G. Hamilton

Όποτε σημαντικά γεγονότα συμβαίνουν, λέξεις και φράσεις, παράγραφοι και αποσπάσματα από σκονισμένα κλασικά κείμενα επαναπροβάλλουν και επανέρχονται για την επίκαιρη αμεσότητα που και τότε στόχευαν και με την ορμή την οποία τότε είχαν γραφτεί (http:// goo.gl/LRymX πρόσβαση: 7.9.2012). Οι σημερινές εξελίξεις στη χώρα μας και αλλού με παραπέμπουν στον Κοριολανό του Σαίξπηρ, το πιo πολιτικό θεατρικό έργο του. Παραφράζοντας έναν μελετητή του Σαίξπηρ: στοιχεία πολιτικής θεωρίας δεν θα πρέπει να επιβάλλονται σ’ ένα απρόθυμο κείμενο. Όμως αυτά, όπως θα δούμε στη συνέχεια, είναι ήδη ενσωματωμένα στο υλικό του έργου και αναμένουν την ανάδειξή τους από την προσεχτική ανάγνωσή μας.

Από την παράσταση του ΚΘΒΕ, 1973

Υπενθυμίζω πολύ συνοπτικά. Έργο εμπνευσμένο από την κοινωνική αναταραχή και τις λαϊκές εξεγέρσεις  που οφείλονταν στις περιφράξεις της γης και στην έλλειψη δημητριακών σε κομητείες των Midlands στο γύρισμα του 16ου προς τον 17ο αιώνα όπως και στο Warwickshire το 1607, τη χρονιά που ο Σαίξπηρ συγγράφει τον Κοριολανό. Μάλιστα, υποστηρίζεται ότι στα χέρια του Σαίξπηρ είχε φτάσει το μανιφέστο των Warwickshire Diggers εκείνης της εποχής. Ας θυμηθούμε επίσης ότι ο Σαίξπηρ είχε γεννηθεί στο Stratford του Warwickshire και ότι ο ίδιος είχε σημαντική κτηματική περιουσία  στην περιοχή.

Το έργο ξετυλίγεται γύρω από τη σύγκρουση πατρικίων και πληβείων στη Ρώμη μετά τα γεγονότα της Πρώτης Απόσχισης (Απόσυρσης), το 494 π.Χ. Την αφορμή της εξέγερσης, όπως αυτή περιγράφεται στην αρχή του έργου, αποτελεί η έλλειψη δημητριακών. Την ίδια εποχή παραχωρούνται πέντε δημαρχίες στους πληβείους με εκπροσώπηση στη Σύγκλητο, ενώ ταυτόχρονα ξεσπάει  πόλεμος με τους γειτονικούς Βόλσκους.  Ο Γάιος Μάρκιος, αρχομανής και αρχολάγνος σύμφωνα με τον χαρακτηρισμό του Μάριου Πλωρίτη (Το Βήμα, 28.8.2005), επικεφαλής του ρωμαϊκού εκστρατευτικού σώματος καταλαμβάνει την Κοριόλη, πόλη των Βόλσκων, νότια του Λατίου και αποκτά το προσωνύμιο Κοριολανός. Παρόλο που προτείνεται για ύπατος, εξασφαλίζοντας και την υποστήριξη των πληβείων, διατηρεί τη χολερική του συμπεριφορά και αυθάδη υπεροψία του απέναντι τους. Αποτέλεσμα: οι πληβείοι αποσύρουν τη ψήφο τους και η εκλογή του ακυρώνεται. Αποφασίζεται η εξορία του. Αυτός, χολωμένος, εγκαταλείπει τη Ρώμη και καταφεύγει στη χώρα των Βόλσκων, προσχωρεί σ’ αυτούς και καταλήγει σε συνεργασία με τον πρότερο εχθρό του Αουφίδιο, με σκοπό να καταλάβουν μαζί τη Ρώμη. Η μητέρα του, Βολούμνια, τον μεταπείθει, ο στρατός των Βόλσκων αποσύρεται και τελικά ο Κοριολανός δολοφονείται από τον Αουφίδιο.

Πώς να αλλάξουμε τον κόσμο: Ιστορίες του Μαρξ και του μαρξισμού

Το βιβλίο Πώς να αλλάξουμε τον κόσμο. Ιστορίες του Μαρξ και του μαρξισμού του Έρικ Χομπσμπάουμ κυκλοφόρησε μόλις στα ελληνικά (μετάφραση: Μάνια Μεζίτη, εκδόσεις Θεμέλιο), λίγους μήνες μετά την αγγλική του έκδοση. Το έργο, μια επισκόπηση της διαδρομής της σκέψης του Μαρξ και των ιστορικών πραγματώσεών της, από τα τέλη του 19ου αιώνα μέχρι σήμερα, παρουσίασαν, στη Στοά του Βιβλίου, την Τρίτη 20.12 ο Σπύρος Ι. Ασδραχάς, ο Γιάννης Βούλγαρης, ο Παναγιώτης Ιωακειμίδης, ο Νίκος Καραπιδάκης, ο Ηλίας Νικολακόπουλος και ο Κωνσταντίνος Τσουκαλάς. Δημοσιεύουμε σήμερα –και θα επανέλθουμε σε επόμενο φύλλο– τον χαιρετισμό που έστειλε ο Έρικ Χομπσμπάουμ και διαβάστηκε στην εκδήλωση.

ΕΝΘΕΜΑΤΑ

του Έρικ Χομπσμπάουμ

μετάφραση: Μάνια Μεζίτη

Μαρκ Σαγκάλ, "Επανάσταση"

Είναι μεγάλη τιμή για μένα να συγκεντρώνονται τόσοι πολλοί διακεκριμένοι έλληνες συνάδελφοί μου στην ιστορία και στις πολιτικές επιστήμες για να παρουσιάσουν την ελληνική έκδοση του βιβλίου μου Πώς να αλλάξουμε τον κόσμο. Θέλω να εκφράσω την ικανοποίησή μου που το βιβλίο αυτό, μια συλλογή από μελέτες για την ιστορία του Μαρξ και του μαρξισμού, γραμμένες σε διάφορες περιόδους ανάμεσα στο 1957 και το 2010, εκδίδεται σε μια ιστορική στιγμή κατά την οποία η μεγαλύτερη κρίση μετά τη δεκαετία του 1930 στο παγκόσμιο καπιταλιστικό σύστημα αποδεικνύει, για άλλη μια φορά, τη σπουδαιότητα της ανάλυσης του καπιταλισμού από τον σημαντικότερο επικριτή του. Για σαράντα περίπου χρόνια, η οικονομική θεωρία και η πολιτική των περισσότερων κυβερνήσεων ασπάζονταν την πεποίθηση, ότι μια ελεύθερη αγορά που δεν συγκρατείται από τη δημόσια δράση ή από το ενδιαφέρον για την ευημερία του ανθρώπου θα παρήγαγε ένα σύστημα οικονομικής ανάπτυξης που, αφενός, θα σταθεροποιούνταν από μόνο του και, αφετέρου, όλοι θα ωφελούνταν από αυτό. Καθώς κάτι τέτοιο δεν ήταν μόνο θεωρητικά αστήρικτο αλλά και εντελώς μη ρεαλιστικό στην πράξη, οι αυξανόμενες αστάθειες της οικονομίας και οι συγκλονιστικά αυξανόμενες οικονομικές ανισότητες συγκαλύπτονταν από τη γιγάντια έξαρση της οικονομικής κερδοσκοπίας και του χρέους.

H ηττημένη Κομμούνα έγινε σύμβολο

140 ΧΡΟΝΙΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΑΡΙΣΙΝΗ ΕΞΕΓΕΡΣΗ

Ένας θυελλώδης και παθιασμένος διάλογος ξεκίνησε από την επόμενη κιόλας της συντριβής της Κομμούνας του Παρισιού, από την οποία τα διάφορα ρεύματα της σοσιαλιστικής σκέψης αντλούσαν επιχειρήματα για να υπερασπιστούν τις θέσεις τους, αρχής γενομένης από αυτούς που στην ήττα της Κομμούνας έβλεπαν την απόδειξη της αναγκαιότητας ενός επαναστατικού κόμματος. Το παράδειγμά της θα αναφέρεται συνεχώς, για δεκαετίες, σε κάθε κρίσιμη φάση του προβληματισμού για το κράτος και την επανάσταση.

του Georges Haupt

μετάφραση: Γιώργος Παπαναγιώτου

Από τον Σεπτέμβριο του 1870 και μετά, οι ειδήσεις που ερχόντουσαν από τη Γαλλία βρισκόντουσαν στα πρωτοσέλιδα του παγκόσμιου Τύπου. Η κοινή γνώμη ήταν σ’ επιφυλακή και παρακολουθούσε με προσοχή τη σχετική ειδησεογραφία, την ταχεία διάδοση της οποίας ήταν πια σε θέση να εξασφαλίζουν τα διάφορα πρακτορεία ειδήσεων, χάρη στην ανάπτυξη του τηλεγράφου. Παρ’ όλ’ αυτά, η παρισινή εξέγερση του Μαρτίου 1871 προξένησε ένα σοκ σε όλους τους τομείς της κοινής γνώμης. Πέρα από το γεγονός ότι ξανάφερνε παλιές αναμνήσεις, της επανάστασης του 1848, εντυπωσίασε κυρίως λόγω του πρωτόγνωρου χαρακτήρα της. Ο Ρώσος σοσιαλιστής Πιέρ Λαβρόφ το υπογραμμίζει σε μια ανταπόκριση που έστειλε από το Παρίσι, στις 21 Μαρτίου του 1871: «Ε, λοιπόν, να κι άλλη μια επανάσταση! Κι αυτή εδώ δεν μοιάζει καθόλου με τις άλλες! Ποιος είναι λοιπόν ο επικεφαλής σ’ όλα αυτά; Κάποιοι που είναι παντελώς άγνωστοι!… Μάλιστα, απλοί εργάτες!… Κι αυτό είναι που χαρακτηρίζει την πρωτοτυπία του κινήματος αυτών των τελευταίων ημερών… Κάθε σοσιαλιστής, κάθε μέλος της Διεθνούς Ένωσης Εργαζομένων, οφείλει να σκεφτεί με ιδιαίτερο ενδιαφέρον αυτό το χαρακτηριστικό».

iDolatry: Επικήδειος για έναν καπιταλιστή επαναστάτη

του Τζερομ Ρους

μετάφραση: Στρ. Μπουλαλάκης

Ο Θεός είναι νεκρός. Ο θάνατός του έκανε να ξεσπάσει ένα άνευ προηγουμένου κύμα συναισθηματισμού, τόσο στα παραδοσιακά μέσα όσο και τα social media. Όμως, ενώ συμπάσχουμε βέβαια με τους φίλους και την οικογένειά του, είναι αναγκαίες ορισμένες ψύχραιμες κριτικές σκέψεις. Καθώς κατακλυζόμαστε από πρωτοσέλιδες νεκρολογίες και σαχλά λογοπαίγνια όπως «iSad», είναι δύσκολο να μη σκεφτούμε ότι δεν πενθούμε τόσο τον άνθρωπο όσο λατρεύουμε την εικόνα του.

Στην εποχή των υλικών ψευδαισθήσεων και των ψεύτικων υποσχέσεων, ο Στηβ Τζομπς ήταν ο Θεός — έτσι έμοιαζε τουλάχιστον. Γιατί, ακριβώς τη στιγμή που η «μετα-υλική» συνείδηση της γενιάς του μπέιμπι μπουμ άρχισε να έρχεται αντιμέτωπη με τις δικές της σφοδρές εσωτερικές αντιφάσεις, ο Τζομπς ήταν ο άνθρωπος που προσέφερε στα μέλη της αστικής ιντελιγκέντσιας της Δύσης τον τρόπο να συνεχίσουν να καταναλώνουν, διατηρώντας παράλληλα την ψευδαίσθηση ότι παραμένουν χίππηδες. Στην πορεία, ο Τζομπς αναβίβασε τον πανάρχαιο φετιχισμό του εμπορεύματος σε εντελώς νέα επίπεδα.

Ακινητοποιημένοι ανάμεσα στις αντικρουόμενες ανάγκες μας για άμεση ικανοποίηση, διαρκή αυτοεπιβεβαίωση και επιπόλαια αυτοπραγμάτωση, αγκαλιάσαμε τον Τζομπς σαν τον Άγιο Πατέρα: τον αόρατο άνθρωπο, τον «θαυματοποιό»: θα ικανοποιούσε όλες μας τις επιθυμίες, επιτρέποντάς μας την ίδια στιγμή να μετανοήσουμε για τις αμαρτίες μας. Γιατί το να έχεις ένα iPhone δεν ήταν πλέον ζήτημα χρηστικότητας ή επιβεβαίωσης του κοινωνικού status — μετατράπηκε σε μια πράξη εξέγερσης. Ενάντια σε τι, κανένας δεν ήξερε. Όμως, το «Σκέψου διαφορετικά» [«Think different», διαφημιστικό σλόγκαν της Apple] ακουγόταν υπέροχο.

Το τέλος του κομμουνισμού και η επιστροφή του Μαρξ

Το τελευταίο βιβλίο του Έρικ Χομπσμπάουμ, How to change the world: Tales of Marx and Marxism, που κυκλοφόρησε τον προηγούμενο μήνα, βρέθηκε στο επίκεντρο των συζητήσεων και έγινε ήδη μπεστσέλερ. Δημοσιεύουμε τη συνέντευξη που έδωσε ο μεγάλος ιστορικός στον Gabriele Pantucci (Repubblica, 28.1.2011), καθώς και αποσπάσματα της κριτικής του καθηγητή λογοτεχνίας και ιστορίας των ιδεών στο Καίμπριτζ  Stefan Collini (Guardian, 22.1.2011).

συνέντευξη του Έρικ Χομπσμπάουμ

μετάφραση από τα ιταλικά: Στάθης Λουκάς

Στο πρώτο κεφάλαιο του βιβλίου  γράφετε ότι ο Μαρξ παραμένει ένας μεγάλος διανοητής της εποχής μας». Και ότι, παραδόξως, «οι καπιταλιστές είναι αυτοί που τον ανακάλυψαν, όχι οι σοσιαλιστές».

 

Προς πώλησιν («Guardian», 22.1.2011)

Δύο είναι οι λόγοι που εξηγούν τη σημασία του. Πρώτα απ’ όλα, το τέλος του επίσημου μαρξισμού της ΕΣΣΔ απελευθέρωσε τον Μαρξ από την ταύτισή του με τον λενινισμό και τα λενινιστικά καθεστώτα. ΄Εγινε έτσι δυνατό να ανακτηθεί  η σκέψη του και εκείνο που είχε να πει σχετικά με τον κόσμο. Προπαντός, όμως, ο παγκοσμιοποιημένος καπιταλισμός που αναπτύχθηκε μετά το 1990 ήταν αυτό που είχε περιγράψει ο Μαρξ στο Κομμουνιστικό Μανιφέστο, πράγμα που έγινε κατανοητό στην κρίση του 1998: μια πολύ δύσκολη χρονιά για την παγκόσμια οικονομία, και, ταυτόχρονα, η 150ή επέτειος από  την έκδοση αυτού του μικρού και καταπληκτικού βιβλίου. Αλλά, ακριβώς, αυτή τη φορά ήταν οι καπιταλιστές και όχι οι σοσιαλιστές εκείνοι που το ανακάλυψαν. Ίσως οι σοσιαλιστές βρίσκονταν σε μεγάλη αμηχανία για να γιορτάσουν αυτή την επέτειο.

Πότε αντιληφθήκατε αυτή την επιστροφή του Μαρξ;

Επικοινώνησε μαζί μου ο διευθυντής του περιοδικού  που εκδίδει η  United Airlines για τους επιβάτες της, που είναι σχεδόν όλοι αμερικανοί επιχειρηματίες. Είχα γράψει ένα άρθρο για το Μανιφέστο: με ρώτησε αν μπορούσαν να το δημοσιεύσουν, τους ενδιέφερε η συζήτηση. Έπειτα από κάποιο καιρό, ο Τζωρτζ Σόρος με ρώτησε τι γνώμη έχω για τον Μαρξ. «Αυτός ο άνθρωπος», μου είπε ο Σόρος, «ανακάλυψε, εδώ και 150 χρόνια, κάτι για τον καπιταλισμό που πρέπει να το λάβουμε υπόψη μας σήμερα». Δεν υπάρχει καμιά αμφιβολία ότι ο Μαρξ επέστρεψε στο κέντρο της σκηνής.

Υπάρχουν και άλλα σημάδια;

Βέβαια, ακόμα και ελαφρότερα, σύμβολα μιας μόδας. Μια δημοσκόπηση του BBC ανέδειξε τον Μαρξ σαν τον πιο μεγάλο φιλόσοφο, ενώ αν χτυπήσετε το όνομά του στο Google θα δείτε ότι, από τους διανοούμενους, τον ξεπερνούν μόνον ο Δαρβίνος και ο Αϊνστάιν,  και είναι μπροστά από τον  Άνταμ Σμιθ και τον Φρόυντ.

Στο βιβλίο αναφέρετε το μοντέλο ενός «καπιταλισμού με ανθρώπινο πρόσωπο», που υπήρχε πριν από την εποχή Ρήγκαν-Θάτσερ. Υπάρχει ακόμα σήμερα;

Μια τέτοια θέση αποτελούν μέρος της παράδοσης πολλών καπιταλιστικών χωρών, από τα  ρεύματα της μεταρρυθμιστικής σοσιαλδημοκρατίας μέχρι τις θεωρίας του χριστιανοκοινωνισμού. Τα οικονομικά κέρδη πρέπει να συνοδεύονται από μέτρα που εξασφαλίζουν την ευημερία του λαού, αν μη τι  άλλο για να αποφευχθούν κοινωνικοί και πολιτικοί κίνδυνοι που προκύπτουν από τις υπερβολικές ανισοτιμίες. Αυτές οι ιδέες γεννήθηκαν σαν αντίδραση στην ανάπτυξη των εργατικών και σοσιαλιστικών  κομμάτων, προς το τέλος του 19ου αιώνα,  και ακόμα και τώρα, για καλή μας τύχη, διαφοροποιούν τη Δυτική Ευρώπη από τις ΗΠΑ.

Iστορίες του Μαρξ και του μαρξισμού

Φωτογραφία του αγάλματος του Μαρξ στο Τσέμνιτζ της Γερμανίας, «πειραγμένη» από τον CrankHunt3r.

 

του Στέφαν Κολίνι

μετάφραση: Στρ. Μπουλαλάκης

Η λέξη «ιστορίες» στον υπότιτλο του βιβλίου How to Change the World. Tales of Marx and Marxism μπορεί να είναι μια απόπειρα του ανήσυχου εκδότη να κάνει το περιεχόμενο πιο ελκυστικό για τους αναγνώστες, που ίσως τους αποθάρρυναν τα «δοκίμια» ή οι «μελέτες», αλλά, ευτυχώς,  ο όρος σε αυτή την περίπτωση δεν παραπέμπει σε φανταχτερές βιογραφικές αφηγήσεις ή χαμηλόφωνες εξομολογήσεις. Τα δοκίμια είναι διεισδυτικά και συνοπτικά, ενώ η ατόφια πνευματική τους αξία τα κάνει πιο συναρπαστικά ακόμα και από τις  πιο οργιαστικές «ιστορίες».

Το Πρώτο Μέρος περιέχει μελέτες που εξετάζουν διάφορες όψεις της σκέψης το Μαρξ και του Ένγκελς — από μια μικρή εισαγωγή στην Κατάσταση της εργατικής τάξης στην Αγγλία μέχρι μια πυκνή ερμηνεία της μαρξικής αντίληψης για τους «προκαπιταλιστικούς σχηματισμούς» στο ημιτελές έργο του που είναι γνωστό ως Grundrisse.

Το Δεύτερο Μέρος, που ίσως παρουσιάζει μεγαλύτερο ενδιαφέρον για τον σύγχρονο αναγνώστη, προσφέρει ουσιαστικά μια επισκόπηση της τύχης του μαρξισμού στα –σχεδόν– 130 χρόνια από τον θάνατο του Μαρξ το 1883. Σε αυτά ακριβώς τα κεφάλαια εμφανίζεται ο συνδυασμός  που αποτελεί σήμα-κατατεθέν του Χομπσμπάουμ: διαυγής ανάλυσης και μαγευτική ανάπτυξη.  Σχεδόν όλοι οι ιστορικοί μοιάζουν τοπικιστές μπροστά του.  Ποιος άλλος θα μπορούσε, ενώ αποτιμά λεπτομερώς την ιστορία μεγάλων μαρξιστικών πολιτικών κινημάτων σε χώρες όπως η Γερμανία και η Γαλλία,  να μας προσφέρει ταυτόχρονα αυθεντικές πινελιές σχετικά τις διαφορές μεταξύ του δανέζικου και του φινλανδικού μαρξισμού; Ποιον άλλον θα μπορούσαμε να εμπιστευθούμε, όταν, έχοντας καταγράψει τις μεταφράσεις του Das Kapital από τα αζέρικα μέχρι τα γίντις, καταλήγει να αποφανθεί βεβαιότητα «Το μοναδικό άλλο σημαντικό  βήμα για τη εξάπλωση του  Κεφαλαίου και σε άλλες γλωσσικές κοινότητες ήταν  οι μεταφράσεις  του στα μαράτι, τα χίντι και τη βεγγαλική γλώσσα, τις δεκαετίες του 1950 και του 1960 στην ανεξάρτητη Ινδία»;

Η οδύσσεια της έκδοσης των GRUNDISSE

του Έρικ Χομπσμπάουμ
μετάφραση: Κατερίνα Λαμπρινού

 Μια από τις σημαντικές διεθνείς επετείους του 2008 ήταν η συμπλήρωση 150 χρόνων από τη συγγραφή των Grundrisse του Καρλ Μαρξ, η οποία στην Ελλάδα πέρασε απαρατήρητη. Από τον Νοέμβρη σχεδιάζαμε ένα μικρό αφιέρωμα στα «Ενθέματα», αλλά μας συμπαρέσυρε ο ορμητικός και ταραγμένος Δεκέμβρης. Δημοσιεύουμε, λοιπόν, σήμερα δύο κείμενα. Το πρώτο είναι η εισαγωγή του Eric Hobsbawm (με μικρές περικοπές) στον συλλογικό τόμο Karl Marx’s Grundrisse. Foundations of the critique of political economy 150 years later, πουκυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Routlege, με επιμέλεια του Macello Musto, τον Ιούλιοτου 2008.

Το δεύτερο, σκέψεις για την οικονομική κρίση με αφετηρία τις πρώτες σελίδες των «Grundrisse», το ζητήσαμε από τον Διονύση Διβάρη, τον μεταφραστή στα ελληνικά των Grundrisse (ένα πολύμοχθο έργο, που κυκλοφόρησε σε τρεις ογκώδεις τόμους, από τις εκδόσεις Στοχαστής, τα έτη 1999-2002).

ΕΝΘΕΜΑΤΑ

Η θέση των Grundrisse στο έργο του Καρλ Μαρξ και η τύχη τους είναι, από πολλές απόψεις, παράδοξη. Καταρχάς, αποτελούν το μοναδικό παράδειγμα ενός καίριου τμήματος, από τον κύκλο των ώριμων έργων του Μαρξ, το οποίο, για πρακτικούς λόγους, έμεινε εντελώς άγνωστο στους μαρξιστές για περισσότερο από έναν αιώνα μετά τον θάνατό του∙ στην πραγματικότητα, σχεδόν δεν ήταν διαθέσιμο, για περίπου έναν αιώνα μετά τη συγκέντρωση των χειρογράφων που έγιναν γνωστά υπʼ αυτό τον τίτλο. Ανεξάρτητα από τις συζητήσεις για τη σημασία τους, τα γραπτά του 1857-58, προφανώς τμήμα της διανοητικής προσπάθειας που επρόκειτο να εκβάλει στο Κεφάλαιο, αντιπροσωπεύουν τον Μαρξ στην ωριμότητά του και, επίσης, ως οικονομολόγο. Αυτό διακρίνει τα Grundrisse από μια άλλη μεταθανάτια προσθήκη στο μαρξικό corpus, η οποία προηγηθεί (το 1932), τα Frühschriften (Νεανικά γραπτά).

Δεύτερον, και επίσης κάπως παράδοξο, η όλη έκδοση των Grundrisse έλαβε χώρα σε συνθήκες που δικαίως θα μπορούσαν να θεωρηθούν ελάχιστα ευνοϊκές για κάθε πρωτότυπη ανάπτυξη των σπουδών πάνω στον Μαρξ και τη μαρξιστική σκέψη, συγκεκριμένα στην ΕΣΣΔ και τη Λαοκρατική Δημοκρατία της Γερμανίας, στο απόγειο της σταλινικής περιόδου. Η έκδοση κειμένων του Μαρξ και του Ένγκελς παρέμεινε ένα θέμα υποκείμενο στο «τυπωθήτω» της πολιτικής εξουσίας ακόμα και μεταγενέστερα. Ακόμα δεν είναι ξεκάθαρο πώς ξεπεράστηκαν τα εμπόδια για την έκδοση, αν σκεφτεί κανείς την εκκαθάριση του Ινστιτούτου Μαρξ-Ένγκελς, την «εκκαθάριση» και τη δολοφονία του ιδρυτή και διευθυντή του Δαβίδ Ριαζάνοφ ή το πώς ο Π. Βέλερ, που είχε την ευθύνη του χειρογράφου από το 1925 ως το 1939, επέζησε του Τρόμου των ετών 1936-38, και κατάφερε να το δουλέψει. Ενδεχομένως, βοήθησε το ότι οι αρχές δεν ήξεραν τι να κάνουν αυτό το μεγάλο και δύσκολο κείμενο. Ωστόσο, είχαν σαφείς αμφιβολίες για την ακριβή αξία του, εκτός όλων των άλλων και επειδή ο Ι.Β. Στάλιν θεωρούσε τα προσχέδια χειρόγραφα ήσσονος σημασίας σε σχέση με τους τρεις τόμους του Κεφαλαίου, που αντικατόπτριζαν την ώριμη θέση  του Μαρξ. Τα Grundrisse δεν κυκλοφόρησαν, στην πραγματικότητα, ακέραια σε ρωσική μετάφραση μέχρι το 1968-69. Κι ακόμα, τόσο η πρώτη γερμανική έκδοση του 1939-42 (που τυπώθηκε στη Μόσχα) όσο και η ανατύπωση του 1953 (Βερολίνο) δεν εντάχθηκαν ούτε στη σειρά MEGA1 (απλώς είχαν το σχήμα βιβλίου της εν λόγω σειράς) ούτε στα Έργα των Μαρξ-Ένγκελς (MΕW). Ωστόσο, σε αντίθεση με τα Frühschriften τού 1844, που εξαφανίστηκαν από το επίσημο σώμα του μαρξικού έργου μετά την πρώτη τους εμφάνισή τους στη MEGA (1932), η αλήθεια είναι ότι τα Grundrisse εκδόθηκαν στην ακμή της σταλινικής περιόδου.