27 Ιανουαρίου, ημέρα Μνήμης των Θυμάτων του Ολοκαυτώματος

του Νίκου Φίλη

Η 27η Ιανουαρίου καθιερώθηκε διεθνώς ως Ημέρα Μνήμης των Θυμάτων του Ολοκαυτώματος, με ψήφισμα των Ηνωμένων Εθνών το 2005, εξήντα χρόνια μετά το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Είχε προηγηθεί, το 2002, ανάλογη απόφαση των κρατών-μελών του Συμβουλίου της Ευρώπης, με πρωτοβουλία των υπουργών Παιδείας.

Σκίτσο της τότε 14χρονης Helga Weissova, επιζήσασας του Ολοκαυτώματος. Κοιτώνας κοριτσιών

Η ημερομηνία είναι συμβολική. Στις 27η Ιανουαρίου 1945 ο σοβιετικός στρατός έφθασε στο Άουσβιτς. Οι ελευθερωτές αντίκρισαν μονάχα 7-8.000, οι οποίοι ανέλπιστα είχαν επιζήσει, ενώ λίγες μέρες νωρίτερα το στρατόπεδο είχε εκκενωθεί από 58.000 κρατούμενους που σε μια πορεία θανάτου οδηγήθηκαν σε άλλα στρατόπεδα στο εσωτερικό της Γερμανίας. Την 27η Ιανουαρίου μνημονεύεται, λοιπόν, η απελευθέρωση του τόπου καταναγκαστικής εργασίας και εξόντωσης όπου συντελέστηκε η δολοφονία σχεδόν 1.000.000 Εβραίων, αλλά και κομμουνιστών άλλων αντιφρονούντων, Τσιγγάνων, αιχμαλώτων πολέμου και ομοφυλοφίλων. Στο Άουσβιτς ΙΙ-Μπίρκεναου λειτούργησαν τεράστιοι θάλαμοι αερίων και κρεματόρια στα οποία, από το 1942 και μετά, εξοντώθηκαν Εβραίοι από όλη την κατεχόμενη Ευρώπη και ανάμεσά τους, από την άνοιξη του 1943, οι Εβραίοι της Ελλάδας.

O Εχθρός, το Αίμα, ο Τιμωρός -ΠΡΟΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ

Χίτλερ και Μιχαλολιάκος: εκλεκτικές συγγένειες 

Πήρα στα χέρια μου το βιβλίο Ο Εχθρός, το Αίμα, ο Τιμωρός. Αναλύοντας δεκατρείς λόγους του «Αρχηγού» της Χρυσής Αυγής  (εκδ. νήσος) με μεγάλη προσμονή,  καθώς είχα πρωτακούσει να μιλάει με (πολύ) καλά λόγια γι’ αυτό ο Μάκης Κουζέλης.  Όταν τέλειωσα το διάβασμα, το αποτέλεσμα είχε ξεπεράσει όλες τις προσδοκίες μου. Εκτός όλων των άλλων, η μελέτη της Δέσποινας Παρασκευά-Βελουδογιάννη μας  ξαναθυμίζει πώς η θεωρία μπορεί να είναι εργαλείο (και όχι βαρίδι), πώς η επιστημονική μελέτη μπορεί να τροφοδοτεί (και να τροφοδοτείται από) την πολιτική σκέψη και δράση. Πολύ σημαντικό για την κατανόηση του λόγου της Χρυσής Αυγής και της στρατηγικής του, το βιβλίο αναδεικνύει τις ιδιαιτερότητες του λόγου αυτού, τους τρόπους που οργανώνεται και απευθύνεται στο κοινό του, συγκροτώντας το, την αγκίστρωσή του στην καθημερινότητα, τη ναζιστική γενεαλογία του αλλά και τα επίκοινα σημεία του με άλλους κυρίαρχους λόγους. Ανάγνωσμα λοιπόν απολύτως αναγκαίο, για αντιφασίστες και αντιφασίστριες, και όχι μόνο, διό και το συστήνω ενθέρμως. Δημοσιεύουμε, σήμερα, αποσπάσματα από το κομμάτι που αναφέρεται στη συγγένεια του λόγου του Ν. Μιχαλολιάκου με τον λόγο του Χίτλερ.

Στρ. Μπ.

της Δέσποινας Παρασκευά-Βελουδογιάννη 

Αθήνα, 2015. Φωτογραφία του Τάκη Γέρου

Όταν γίνεται λόγος για «εκλεκτικές συγγένειες», προφανώς η παραπομπή αφορά τη χιτλερική ρητορική. Είναι μάλλον προφανές ότι όχι μόνο η δομή, τα θέματα, οι στρατηγικές και η φυσιογνωμία του λόγου της Χρυσής Αυγής είναι χιτλερικής προέλευσης, αλλά ακόμα και η ίδια η έμπνευση και θεωρητικοϊδεολογική καταγωγή τους. Θα μπορούσαμε, επομένως, να κατατάξουμε συνολικά τις συγκεκριμένες ομιλίες ως «είδος» ή τμήμα του σχετικού συστήματος λόγου και εξουσίας. Ωστόσο, πέρα από τη συνολική προσέγγιση, αλλά και την προηγούμενη αναφορά στις μιμήσεις και την υιοθέτηση από τη Χ.Α. ων καθαυτό χιτλερικών συνθημάτων, έχει σημασία να εντοπιστούν και να αναδειχτούν και οι έμμεσες, πλην σαφείς, αναφορές σε χιτλερικά κείμενα, και πιο συγκεκριμένα στον Αγώνα και στο Δεύτερο Βιβλίο.

Τέχνη και Ναζισμός: «Ευθυγράμμιση», «εκφυλισμός» και αισθητικοποίηση του πολιτικού

 18 Ιουλίου 1937: Τα εγκαίνια του Οίκου της Γερμανικής Τέχνης

 της Πηνελόπης Πετσίνη

 Στις 18 Ιουλίου 1937, ο Αδόλφος Χίτλερ εγκαινιάζει ένα από τα πιο μεγαλεπήβολα δείγματα του σχεδίου της ναζιστικής προπαγάνδας: τον Οίκο της Γερμανικής Τέχνης (Haus der Deutschen Kunst) στο Μόναχο. Μια μεγαλοπρεπής πομπή –απροσδιόριστο ανακάτεμα αρχαιοελληνικής, κλασικής και τευτονικής αισθητικής–, σκηνοθετημένη με την ίδια σχολαστικότητα που οργανώνονταν οι λαμπαδηδρομίες και τα συλλαλητήρια του ναζιστικού κόμματος κυριαρχεί στους δρόμους της πόλης για ώρες, καθώς το Ράιχ γιορτάζει «Δύο Χιλιάδες Χρόνια Γερμανικού Πολιτισμού». Κεντρική θέση σ’ αυτό το πολυδιαφημισμένο μαζικό θέαμα κατέχει η έκθεση Große Deutsche Kunstausstellung (Μεγάλη Γερμανική Τέχνη), μια μεγάλης κλίμακας παρουσίαση που στόχευε να επιβάλλει μια καθολική και έγκυρη «γερμανική» τέχνη, η προώθηση και επικράτηση της οποίας υπήρξαν αναπόσπαστα συνδεδεμένες με τον αποκλεισμό και τη δυσφήμηση του τότε πρωτοπόρου μοντερνισμού.

Από την πρώτη στιγμή που ανέλαβε την εξουσία, το ναζιστικό κόμμα χρησιμοποίησε όλα τα διαθέσιμα αισθητικά μέσα για να προβάλει την εικόνα του. Οι παρελάσεις, τα θεάματα, οι μαζικές συγκεντρώσεις και τα συλλαλητήρια του ναζιστικού κόμματος, που πρόβαλλαν με τεράστια επιτυχία οι προπαγανδιστικές ταινίες της Λένι Ρίφενσταλ, είναι παραδείγματα αυτής της νέας «μαζικής αισθητικής». Αντίστοιχη ήταν και η έμφαση που δόθηκε στην προώθηση παραδοσιακών πολιτιστικών αξιών και καλλιτεχνικών ειδών. Για την κυβέρνηση του Τρίτου Ράιχ η καλλιέργεια των τεχνών είχε μεγαλύτερη και πιο διαρκή σημασία, ακόμα και από την ικανοποίηση των καθημερινών αναγκών των ανθρώπων. Ο ίδιος ο Φύρερ δήλωσε χαρακτηριστικά το 1936 στη Νυρεμβέργη: «Η τέχνη είναι η μόνη πραγματικά διαχρονική επένδυση της ανθρώπινης εργασίας».

Adolf Wissel, «Οικογένεια αγροτών από το Κάλενμπεργκ» («Μεγάλη Γερμανική Τέχνη»)

Είχε προηγηθεί η ομιλία του στο συνέδριο του ναζιστικού κόμματος το 1934, όπου αποκάλεσε τους μοντερνιστές«βασικό κίνδυνο» για τον εθνικοσοσιαλισμό: «Αυτοί οι τσαρλατάνοι», είπε με έμφαση, «κάνουν λάθος αν νομίζουν ότι οι δημιουργοί του νέου Ράιχ είναι τόσο ηλίθιοι ή τόσο ανασφαλείς ώστε να σαστίζουν, πόσο μάλλον να εκφοβίζονται, από τις σαχλαμάρες τους. Θα δείτε ότι θα δημιουργήσουμε τα μεγαλύτερα πολιτιστικά και καλλιτεχνικά έργα όλων των εποχών τα οποία θα τους ξεπεράσουν σαν να μην είχαν υπάρξει ποτέ».

H εθνικοσοσιαλιστική ηγεσία έδωσε στις τέχνες προθεσμία τεσσάρων ετών, από την ανάληψη της εξουσίας το 1933 μέχρι το άνοιγμα του Οίκου της Γερμανικής Τέχνης το 1937, για να συμμορφωθούν. Στον πυρήνα των σαρωτικών αλλαγών που συνέβησαν στη Γερμανία βρισκόταν μια κυβερνητική εκστρατεία που αποκαλούνταν Gleichschaltung(κυριολεκτικά «συντονισμός» ή «προσαρμογή»), η ευθυγράμμιση δηλαδή των πολιτών, του κράτους, των πανεπιστημίων, των πολιτισμικών, κοινωνικών και κρατικών θεσμών με τις αρχές και τις πρακτικές του εθνικοσοσιαλισμού. Η «προσαρμογή» έλαβε χώρα με εντυπωσιακή ταχύτητα όχι μόνο μέσω της επιβολής αλλά και γιατί ένα συντριπτικό ποσοστό των Γερμανών έθεταν εαυτούς οικειοθελώς υπό την επιρροή των ναζιστικών πιστεύω, φαινόμενο που έγινε γνωστό ως Selbstgleichschaltung (αυτοπροσαρμογή). 

 Η «Εκφυλισμένη Τέχνη»: «Άρρωστοι» καλλιτέχνες και «παραμορφωμένη» πραγματικότητα

 Μόλις το ναζιστικό Reichskulturkammer ανέλαβε τον έλεγχο της τέχνης, άρχισε να ξεφορτώνεται τις δημόσιες γερμανικές συλλογές μοντερνιστικών έργων και να τις αποθηκεύει στα τοπικά Schreckenskammern der Kunst –ήτοι «Επιμελητήρια της Τέχνης του Τρόμου»– που έστηνε ο Σύνδεσμος Αγώνα για τον Γερμανικό Πολιτισμό, μια ιδιαίτερα ενεργή ναζιστική οργάνωση που δημιούργησε ο Άλφρεντ Ρόζενμπεργκ το 1929, με στόχο να χτυπήσει τις εβραϊκές-μπολσεβικικές επιρροές στην τέχνη. Οι διευθυντές μουσείων αναγκάστηκαν να οργανώνουν σε ολόκληρη τη Γερμανία μικρές εκθέσεις μοντέρνας τέχνης, με σκοπό τη δυσφήμησή της. Το καθεστώς είχε κάνει σαφείς τις προθέσεις του στο μανιφέστο των πέντε σημείων που δημοσιεύτηκε στην DeutscherKunstbericht(Γερμανική Επιθεώρηση Τέχνης) το 1933: έργα «μπολσεβίκικης» ή «κοσμοπολίτικης» φύσης να αφαιρεθούν από τα γερμανικά μουσεία και τις συλλογές και να καούν, οι διευθυντές μουσείων που σπατάλησαν δημόσια χρήματα σε «μη γερμανική» τέχνη να απολυθούν, να απογορευτούν οι αναφορές σε μαρξιστές ή μπολσεβίκους καλλιτέχνες, να μην ξαναχτιστούν κτίρια-κουτιά και να απομακρυνθούν αμέσως όλα τα απαράδεκτα δημόσια γλυπτά. Ταυτόχρονα, επεδίωξε να κινητοποιήσει την κοινή γνώμη, ώστε να κερδίσει το «υγιές λαϊκό αίσθημα» ως νομιμοποίηση για τις πράξεις του.

Σκοτεινές διαδρομές: φυλετισμός και ιδεολογία στην Ελλάδα

Με την ευκαιρία του συμποσίου στο Μουσείο Μπενάκη, 17-18 Ιανουαρίου

(το πρόγραμμα του συμποσίου, στο τέλος του ποστ)

Συνέντευξη της Έφης Αβδελά και του Ευγένιου Ματθιόπουλου

 Το περιοδικό Τα Ιστορικά ξεκίνησε τη διαδρομή τους το 1983, από τον εκδοτικό οίκο Μέλισσα, με ιδρυτές τον Γιώργο Ραγιά, τον Σπύρο Ι. Ασδραχά, τον Φίλιππο Ηλιού και τον Βασίλη Παναγιωτόπουλο. Πολύ γρήγορα κατοχυρώθηκε ως το έγκυρο περιοδικό που κυριάρχησε στις ελληνικές ιστορικές σπουδές, υπηρετώντας τον αρχικό στόχο του της θεματολογικής και μεθοδολογικής ανανέωσης, καθώς και της διεπιστημονικής προσέγγισης ζητημάτων με έμφαση στη νεότερη και σύγχρονη ελληνική ιστορία. Σήμερα, το περιοδικό εκδίδεται από τη Μέλισσα και το Μουσείο Μπενάκη (διεύθυνση: Σπύρος Ι. Ασδραχάς, Άγγελος Δεληβορριάς, Βασίλης Παναγιωτόπουλος· γραμματεία σύνταξης: Δημήτρης Αρβανιτάκης, Πόπη Πολέμη).

Τα Ιστορικά γιορτάζουν τα τριάντα τους χρόνια, την επόμενη Παρασκευή και Σάββατο, στο Νέο Μουσείο Μπενάκη (οδός Πειραιώς) με τον καλύτερο τρόπο: με ένα σημαντικό, επιστημονικά αλλά και γενικότερα, συμπόσιο με τίτλο «Προσλήψεις και χρήσεις των φυλετικών θεωριών στην Ελλάδα, 19ος-20ός αιώνας», το οποίο συνδιοργανώνουν με το Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης. Με την ευκαιρία αυτή μιλήσαμε με την Έφη Αβδελά (ιστορικό, Πανεπιστήμιο Κρήτης) και τον Ευγένιο Ματθιόπουλο (ιστορικό της τέχνης, Πανεπιστήμιο Κρήτης), μέλη της επιστημονικής επιτροπής του συμποσίου.

ΕΝΘΕΜΑΤΑ

Aφίσα του «Neues Volk», μηνιαίου δελτίου της Υπηρεσίας Ρατσιστικής Πολιτικής του εθνικοσοσιαλιστικού κόμματος, 1938: «60.000 μάρκα κοστίζει στο λαό αυτό το άτομο, που πάσχει από κληρονομικό νόσημα, κατά τη διάρκεια της ζωής του. Συμπατριώτη, μην ξεχνάς, είναι και δικά σου χρήματα».

Το συμπόσιο έχει τίτλο «Προσλήψεις και χρήσεις των φυλετικών θεωριών στην Ελλάδα, 19ος-20ός αιώνας». Τι εννοούμε με τον όρο «φυλετικές θεωρίες»;

Ευγένιος Ματθιόπουλος: Mπορούμε να αποκαλέσουμε «φυλετικές» όσες θεωρίες χρησιμοποιούν ως κεντρική τους έννοια τη φυλή και τις συνακόλουθες διακρίσεις και ιεραρχήσεις, για να μελετήσουν την ύπαρξη και τη δραστηριότητα των ανθρώπων – είτε στο ιστορικό τους βάθος, είτε στην κοινωνική και ανθρωπολογική τους διάσταση. Η θεωρία της εξέλιξης του Δαρβίνου, πολύ γρήγορα, ήδη από το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, χρησιμοποιείται από παλαιοανθρωπολόγους και ανθρωπολόγους, αλλά και ιστορικούς και αρχαιολόγους, για να ερμηνεύσουν, στο πεδίο του ο καθένας, τα δεδομένα. Και ως εξελικτικός ρατσισμός γίνεται σχήμα, τρόπος ερμηνείας. Η προβολή των βιολογικών διαφορών στις κοινωνικές σχέσεις και την ιστορία συγκροτεί αυτή τη λαθεμένη επιστημονική προσέγγιση, η οποία στη συνέχεια με την ευγονική και το εθνικοσοσιαλιστικό καθεστώς κατέληξε σε μια ανείπωτη τραγωδία.

Ο νέγρος, ένα στάδιο μετά τον χιμπατζή. Στην κορυφή της «πυραμίδας», ο αρχαίος Έλλην. Από το «Indigenous Races of the Earth» του Josiah Clark Nott και του George Robins Gliddon (1857).

Και αυτή είναι μια τομή στην ιστορία της έννοιας της φυλής. Μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, όπως λέει ο Πατ Σίπμαν, η φυλή είναι μια «βρόμικη λέξη». Η ίδρυση της πολυεθνικής UNESCO, το 1945, στηρίζεται στη θεμελιώδη παραδοχή ότι οι άνθρωποι δεν διαχωρίζονται με βάση τη φυλή — και θέλει να το δείξει μέσω του προώθησης της εκπαίδευσης και του πολιτισμού, της επιστήμης, της ειρήνης κ.ά. Με την ίδρυση ενός πολιτικού θεσμού, δηλαδή, έγινε προσπάθεια να επιλυθεί ένα σύνθετο επιστημονικό ζήτημα και να εξαλειφθούν οι φυλετικές προκαταλήψεις.

Έφη Αβδελά: Θα μπορούσε να πει κανείς ότι ο τίτλος του συμποσίου είναι πρωθύστερος, καθώς βασικό του ζητούμενο είναι να δούμε τι είναι οι φυλετικές θεωρίες και πώς διαμορφώνεται το περιεχόμενό τους στην Ελλάδα μέσα στον χρόνο. Ωστόσο, θέλαμε εξαρχής να εστιάσουμε στις βιολογικές εξηγήσεις του κοινωνικού. Βέβαια, από εδώ αρχίζουν τα δύσκολα. Μια προφανής απάντηση λέει ότι φυλετικές θεωρίες είναι αυτές που κατατάσσουν τους ανθρώπους σε ομοειδείς ιεραρχημένες κατηγορίες, τις «φυλές», με βάση σωματικά, «φυσικά» χαρακτηριστικά, τα οποία υποτίθεται ότι προσδιορίζουν τις πνευματικές και ψυχικές ικανότητες και το επίπεδο του πολιτισμού τους. Μια πιο ευρεία απάντηση θα έλεγε ότι φυλετική είναι κάθε θεωρία που επιχειρεί να εξηγήσει με βιολογικούς όρους την ανθρώπινη διαφορά.

Γρήγορα όμως γίνεται φανερό ότι οι απαντήσεις αυτές είναι εξαιρετικά μερικές, γιατί αφήνουν πολλά αναπάντητα ερωτήματα. Από πότε μπορούμε να μιλάμε για φυλετισμό; Είναι σύμφυτος με τη νεωτερικότητα; Πώς συνδέεται με τον δαρβινισμό και τις κοινωνικές του εφαρμογές; Εμπλέκει αναγκαστικά τη βιολογία; Ποιες είναι οι σχέσεις του με την ευγονική; Οι ρατσιστικές θεωρίες του ναζισμού ήταν αναπόφευκτη συνέπειά του; Τα ερωτήματα μπορούν να πολλαπλασιαστούν. Σήμερα οι μελετητές μιλούν για «φυλετισμούς» και συμφωνούν ότι οι φυλετικές θεωρίες αναπτύσσονται στον δυτικό κόσμο είναι πολλαπλές και διαφοροποιούνται στο χρόνο. Τον 19ο αιώνα συγκροτούνται στο πεδίο της επιστήμης και στα τέλη του συνδέονται με τον εξελικτισμό και τις θεωρίες της κληρονομικότητας. Αλλά, πάλι, όλα αυτά γενικεύουν ένα εξαιρετικά ρευστό και κυρίως ποικίλο τοπίο. Η αποκήρυξη του επιστημονικού φυλετισμού από την UNESCO μετά τον Πόλεμο δεν έλυσε το ζήτημα. Όπως θα φανεί και στο συμπόσιο, ο φυλετισμός συνέχισε την παρουσία του μέσα και έξω από την επιστήμη με άλλο περίβλημα και κάτω από άλλες λέξεις.

Αν εξειδικεύσουμε το θέμα στην Ελλάδα, ποια είναι τα ίχνη των φυλετικών θεωριών στη χώρα μας; Σε ποιες κατευθύνσεις πρέπει να τα αναζητήσουμε και πώς διαπλέκονται με την κυρίαρχη ιδεολογία;

Έ. Αβδελά: Το θέμα είναι τεράστιο και στην ουσία ταυτίζεται με το αντικείμενο του συμποσίου. Από ό,τι δείχνουν τα θέματα των ανακοινώσεων, ανιχνεύεται παντού. Είναι μάλιστα εντυπωσιακό πόσο παρούσες είναι οι φυλετικές θεωρίες τον ελληνικό 19ο και ιδίως τον 20ό αιώνα, καθώς και το πόσο δεν το έχουμε δει έως τώρα, δεν το έχουμε μελετήσει. Στον Μεσοπόλεμο συναντά κανείς αναφορές στη «φυλή» στα πιο αναπάντεχα κείμενα. Η συχνή χρήση του όρου μαρτυρά την επίδραση της γερμανικής εκπαίδευσης στους έλληνες διανοούμενους. Συγχρόνως ο όρος γίνεται κοινός τόπος και το πρόβλημα είναι να προσδιοριστούν τα πολλαπλά νοήματά του. Η ίδια λέξη σημαίνει πολλά πράγματα ταυτόχρονα.

Είναι επίσης αξιοσημείωτο ότι καθόλου δεν εξαφανίζονται οι αναφορές αυτές μετά τον Πόλεμο. Στα δικά μας, η προφανής διαπλοκή είναι με τον εθνικισμό. Η διαπλοκή αυτή γίνεται η επίσημη ιδεολογία για μια μεγάλη περίοδο – και δεν μπορεί παρά να αναρωτηθεί κανείς για τις μορφές που παίρνει σήμερα. Ο φυλετισμός διαπερνά επίσης τη συγκρότηση αρκετών επιστημονικών πειθαρχιών και όπως δείχνουν οι θεματικές του συνεδρίου ανιχνεύεται σε πολλές. Οι εκβολές του στην ελληνική πολιτική έχουν, θεωρώ, ιδιαίτερο ενδιαφέρον, επειδή δεν φαίνεται ότι αποκτούν ποτέ συνεκτικό περιεχόμενο, δεν γίνονται πολιτική πρακτική· παραμένουν περισσότερο υπόρρητες. Όπως υποδηλώνει και ο τίτλος του συμποσίου, αυτό που μας ενδιαφέρει είναι να ιχνηλατήσουμε εξίσου τις διαδρομές μέσα από τις οποίες διαδόθηκαν οι φυλετικές θεωρίες στην Ελλάδα όσο και τους εγχώριους μετασχηματισμούς τους, τις προσαρμογές τους στα ελληνικά ζητούμενα.

Η δίκη του Άιχμαν συνεχίζεται

Η «κοινοτοπία του κακού» και ο ναζισμός

της Άγκνες Χέλερ

Καθώς η 28η Οκτωβρίου αποκτά στις μέρες μας, αναπόφευκτα,  νέο αντιφασιστικό περιεχόμενο, αντί επετειακού άρθρου (καθώς μάλιστα η Αυγή προσφέρει σήμερα στους αναγνώστες το τρίτο κεφάλαιο της Επαγγελίας της αδύνατης επανάστασης του Α. Ελεφάντη, ενώ οι  «Αναγνώσεις» είναι ολόκληρες αφιερωμένες στην 28η Οκτωβρίου και τον φασισμό) δημοσιεύουμε ένα κείμενο της γνωστής ουγγαρέζας φιλοσόφου Άγκνες Χέλερ, που αναφέρεται στο μεγάλο θέμα  της «κοινοτοπίας του κακού» και του ναζισμού — συνεχίζοντας την προβληματική της Χάννα Άρεντ, διαφωνώντας μαζί της Το κείμενο (από το οποίο δημοσιεύουμε αποσπάσματα)   είναι η ανακοίνωση της Χέλερ στη συνδιάσκεψη  Άιχμαν που οργάνωσε το Τμήμα Κοινωνικών Επιστημών του Πανεπιστημίου  Έτβες Λόραντ της Βουδαπέστης μαζί με το ίδρυμα Mensch στις  15.4.2011· δημοσιεύτηκε τον Ιούνιο του ίδιου έτους. Μας το υπέδειξε ο Θανάσης Βακαλιός, ο οποίος και το μετέφρασε από τα ουγγρικά.

ΕΝΘΕΜΑΤΑ

Λούκας βαν Λέιντεν, «Τρίπτυχο της Δευτέρας Παρουσίας» (λεπτομέρεια), 1527

Στα νιάτα μου είχα δημοσιεύσει ένα δοκίμιο με  τίτλο «Η δίκη της Νυρεμβέργης συνεχίζεται». Σήμερα, κι ενώ έχουν περάσει πάνω από πενήντα χρόνια, νομίζω ότι και η δίκη του Άιχμαν συνεχίζεται. Από τα πάμπολλα υβριστικά αντισημιτικά sms τα οποία λαμβάνω διαρκώς στο κινητό μου, ένα μου τράβηξε ιδιαίτερα την προσοχή: «Αν ο Χόρτυ σας γνώριζε, είναι βέβαιο ότι δεν θα σταματούσε τα τρένα! Και θα είχε δίκιο!». Προφανώς, ο αποστολέας του sms  δεν αρνείται το Ολοκαύτωμα. Η άποψή του μοιάζει με τη ρήση του Άιχμαν, που δημοσίευσε πρόσφατα το περιοδικό Der Spiegel. Σε μια συνέντευξή του στο Μπουένος Άιρες, ο Άιχμαν εξέφραζε τη λύπη του  που δεν τέλειωσε τη δουλειά του. Σήμερα, κι ενώ έχουν περάσει πάνω από πενήντα χρόνια, υπάρχουν  πολλοί που συμμερίζονται τη λύπη του Άιχμαν.

Το κακό και η Χάννα Άρεντ 

Αφετηρία για την αποτίμηση του φαινόμενου Άιχμαν από έναν φιλόσοφο  εξακολουθεί να είναι το βιβλίο της Χάννα Άρεντ Ο Άιχμαν στη Ιερουσαλήμ [μετ. Βασίλης Τομανάς, Νησίδες 2009], και η σφοδρή αντιπαράθεση που ακολούθησε, συμπεριλαμβανομένων και των απαντήσεων  της Άρεντ στα ερωτήματα του Samuel Grafton, καθώς και  η συνομιλίας της με τον Thilo Koch. Από την πρώτη ανάγνωση του βιβλίου, δεν είχα καμιά αμφιβολία  ότι η Χάννα Άρεντ είχε παρερμηνεύσει την προσωπικότητα του Άιχμαν. Οι επικριτές της αναζήτησαν την πηγή αυτής της παρερμηνείας σε πολιτικούς λόγους. Χωρίς να  τους αρνούμαι, προτιμώ να αναζητήσω τους φιλοσοφικούς λόγους, που έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στο σκεπτικό της Άρεντ. Το ζήτημα του κακού είναι ένα από τα βασικά φιλοσοφικά και θρησκειολογικά προβλήματα — ίσως και θεολογικό. Γενικά, υπάρχει κακό; Αν ναι, ποια είναι η σχέση ανάμεσα  στο κακό και τον κακοποιό; Μπορεί να γίνει λόγος για ριζικό ή απόλυτο κακό; Είναι αναγνωρίσιμο, και αν ναι, από τι; Είναι το κακό δαιμονικό; Τι σημαίνει η δυνατότητα ελεύθερης επιλογής; Πότε έχουμε δικαίωμα επιλογής και πότε όχι; Αργότερα, η Άρεντ προσπάθησε να εξηγήσει γιατί είχε μιλήσει  για την κοινοτοπία του κακού. Αν κάτι είναι κοινότοπο, γράφει, αυτό δεν σημαίνει ότι είναι ασήμαντο. Χρησιμοποιώντας τη λέξη κοινότοπο, θέλησε να πει ότι το κακό δεν είναι δαιμονικό, ότι δεν υπάρχει σ’ αυτό μεγαλοσύνη, ότι μόνο στην πράξη του καλού μπορεί να υπάρξει μεγαλοσύνη. 

Τσάπλιν και Μπρεχτ

του Κωστή Σκαλιόρα

 Στη μνήμη του Κωστή Σκαλιόρα, που μας αποχαιρέτισε για πάντα το Σάββατο 5 Οκτωβρίου, δημοσιεύουμε σήμερα μια από τις επιφυλλίδες του. Είχε δημοσιευτεί στο Βήμα, στις 26 Νοεμβρίου 1972. Και από το μικρό αυτό κείμενο, ο αναγνώστης μπορεί να διακρίνει, πιστεύουμε, την καλλιέργεια, το λαμπερό ύφος και το πνεύμα του Σκαλιόρα. Μιας σπουδαίας μορφής των γραμμάτων μας, μορφής σοβαρής, ευγενικής και μειλίχιας συνάμα, που αποτελούσε, όπως έγραψε ο Βαγγέλης Καραμανωλάκης, «σημάδι ενός κόσμου που φεύγει: γαλήνια, αθόρυβα, μια και υπάρχουν και θάνατοι αθόρυβοι που ταιριάζουν σε ζωές που κύλισαν χωρίς κρότο, αλλά γεμάτες ουσιαστικό έργο».

Στρ. Μπ.

Βγαίνοντας πριν από λίγες μέρες από μια προβολή του Δικτάτορα αναζητούσα με στενοχώρια τις πιθανές αιτίες της απογοήτευσής μου. Θυμόμουν, βέβαια, ότι και την πρώτη φορά που είχα δει την ταινία, πριν από πολλά χρόνια, δεν σκέφτηκα να την τοποθετήσω στο ίδιο επίπεδο με τον Χρυσοθήρα ή το Τσίρκο. Ο θαυμασμός μου, ωστόσο, για τον Τσάπλιν υποδαύλιζε την ελπίδα μιας μεταστροφής — που δεν πραγματοποιήθηκε. Γιατί η νέα επαφή με το έργο επιβεβαίωσε την αρχική εντύπωση, ενισχύοντας μάλιστα την αίσθηση της πολιτικής του καχεξίας.

Σ’ αυτήν την τελευταία διαπίστωση υπήρχε ίσως μια προτροπή για ορισμένες συσχετίσεις. Έτσι έφτασα ν’ αναρωτηθώ, εντελώς φυσιολογικά, για τον ρόλο που μπορεί να είχε παίξει στην διαμόρφωση μιας τέτοιας αντίδρασης, η παρεμβολή ανάμεσα στην πρώτη και τη δεύτερη –για μένα– προβολή του Δικτάτορα, μιας άλλης, πολιτικά δραστικότερης γελοιογράφησης του Χίτλερ. Εννοώ, φυσικά, την Αντιστάσιμη άνοδο του Αρτούρο Ούι.

Γραμμένο την ίδια περίπου εποχή που γυρίστηκε και η ταινία, το έργο του Μπρεχτ προοριζόταν κι αυτό για ένα κοινό που δεν γνώριζε από πρώτο χέρι την τυραννία του ναζισμού. Ο εξόριστος συγγραφέας ήθελε «να εξηγήσει στον καπιταλιστικό κόσμο την άνοδο του Χίτλερ». Υπολογίζοντας στις προσλαμβάνουσες παραστάσεις του μακρινού του θεατή, χρησιμοποιούσε την θεατρική παραβολή, μετατόπιζε την δράση στην Αμερική και μετέβαλε τα ηγετικά στελέχη του εθνικοσοσιαλισμού σε γκανγκστερική συμμορία.

Το κομμένο σκοινί της εκπαίδευσης

ΣΤΗΝ ΑΡΧΗ ΤΩΝ ΤΡΑΓΟΥΔΙΩΝ

του  Βαγγέλη Καραμανωλάκη

Έργο του Ρόυ Λιχτενστάιν, 1965

Αν κάτι ήταν πρωτόγνωρο, την προπερασμένη Τετάρτη και Πέμπτη στο αμφιθέατρο Αργυριάδη στα Προπύλαια, δεν ήταν η συνεύρεση και ο διάλογος, ούτε οι ιστορίες που ακούσαμε για τις δυσκολίες των καθηγητών στα σχολεία. Δεν ήταν οι σοκαριστικές αφηγήσεις τους για τις νεοναζιστικές ιδέες και στάσεις που επελαύνουν, τις απειλές που δέχονται, την αδιάφορη, ακόμη και εχθρική, στάση των ιθυνόντων απέναντι στις πρωτοβουλίες τους. Το πρωτόγνωρο δεν ήταν καν  η εντυπωσιακή συμμετοχή των εκπαιδευτικών, κατά εκατοντάδες, το μεσημέρι,  μετά από κάμποσες ώρες διδασκαλίας, και η παραμονή τους στο ασφυκτικά γεμάτο αμφιθέατρο έως το τέλος των εργασιών, αργά το βράδυ.

Το πρωτόγνωρο  και συγκλονιστικό, για όσους βρεθήκαμε εκεί, ήταν η βεβαιότητα ότι το σχολείο  λειτουργεί χάρη σ’ αυτούς τους ανθρώπους που δίνουν καθημερινά τη δική τους μάχη, παρακινημένοι από την αγάπη γι’ αυτό που κάνουν, για τους μαθητές και τις μαθήτριές τους. Μια μάχη που δίνουν τις περισσότερες φορές αβοήθητοι, αποκομμένοι από μια κοινωνία που μοιάζει να αδιαφορεί επί της ουσίας για το τι συμβαίνει στις τάξεις.

Αυτό το «κομμένο σκοινί» θελήσαμε να ξαναπιάσουμε, μιλώντας για τον φασισμό και τη διδασκαλία του στην εκπαίδευση, στο διήμερο που οργάνωσε, στις 13 και 14 Μαρτίου, ο Τομέας Ιστορίας του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών. Θέλαμε αφενός να διερευνήσουμε τρόπους με τους οποίους μελετάμε σήμερα ένα ιστορικό φαινόμενο που καθόρισε τον 20ό αιώνα, και  αφετέρου να συζητήσουμε για το πώς μιλάμε γι’ αυτό στο σχολείο, εντός της τάξης μα και στο προαύλιο: να δούμε την έλξη που ασκούν συχνά στους μαθητές οι νεοναζιστικές ιδέες, οι ρατσιστικές συμπεριφορές, η βία που τις συνοδεύει. Ιστορικοί, εκπαιδευτικοί, παιδαγωγοί, κοινωνικοί επιστήμονες ανταλλάξαμε, συχνά διαφωνώντας, σκέψεις και ερωτήματα σε έναν ανοιχτό διάλογο.

Όταν η «Xρυσή Αυγή» προσχωρούσε στη νεοναζιστική Διεθνή «Νέα Ευρωπαϊκή Τάξη» και στη «Διακήρυξη της Βαρκελώνης» (1981)

ΜΙΑ ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΓΙΑ ΤΟ ΝΑΖΙΣΤΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΤΗΣ ΧΑ

 «Προ[σ]βλέπουμε σ’ έναν διακρατικό εθνικοσοσιαλισμό όλων των λευκών»: Μια από τις πρώτες ιδεολογικές διακηρύξεις της Χρυσής Αυγής (που πολύ θα ήθελε να ξεχάσει)

Σημ.: Το άρθρο αναλυτικά, σε ανεπτυγμένη μορφή (με όλες τις υποσημειώσεις, τις σχετικές σελίδες από το έντυπο του 1981 ,όπως και το πλήρες έντυπο, σε μορφή pdf) στο ιστολόγιο της Βασιλικής Μετατρούλου, εδώ

 του Κλέωνα Ιωαννίδη

(από το ιστολόγιο της  Βασιλικής ΜεταΤρούλου)

Είναι γνωστό πως η «Χρυσή Αυγή» αποτελεί ενεργό μέλος του Ευρωπαϊκού Εθνικού Μετώπου (ENF),[1] μιας άτυπης φασιστικής Διεθνούς,[2] που εκπροσωπεί φασιστικά κόμματα και οργανώσεις από 13 ευρωπαϊκές χώρες και ιδρύθηκε  το 2004 ενόψει ευρωεκλογών. Δεν είναι γνωστό, όμως, ότι η ΧΑ είχε προσχωρήσει, από τις απαρχές της, στην ακραία ναζιστική-εθνικοσοσιαλιστική (μαύρη) Διεθνή Νέα Ευρωπαϊκή Τάξη (New European Order [NEO] ή  Nouvel Ordre Européen).

Μικρή ιστορική αναδρομή

Η Νέα Ευρωπαϊκή Τάξη δημιουργήθηκε το 1951, ως διάσπαση μιας προηγούμενης πανευρωπαϊκής νεοναζιστικής συμμαχίας, του Europäische Soziale Bewegung (ESB), επειδή η τελευταία δεν ήταν αρκετά «ριζοσπαστική» στα ζητήματα της «υπεράσπισης της βιολογικής ακεραιότητας των λευκών Ευρωπαϊκών λαών και του αντικομμουνισμού».[3] Οι διαφωνούντες προχώρησαν στη δική τους συνδιάσκεψη, τον Σεπτέμβριο του 1951 στη Ζυρίχη, και τη δημιουργία της Νέας Ευρωπαϊκής Τάξης, η οποία, στη διακήρυξή της, ήταν περισσότερο σαφής: Καλούσε για «πόλεμο ενάντια στους μπολσεβίκους Μογγόλους και τους καπιταλιστές νέγρους, στο καθήκον του λευκού ανθρώπου για την φυλετική επιβίωση και το Aufartung».[4]

Ακολούθησαν συνδιασκέψεις της NEO στο  Παρίσι (1953), τη Ζυρίχη (1960, 1962), το Μιλάνο (1965, 1967), τη Βαρκελώνη (1969, υπό την αιγίδα του ισπανικού CEDADE), τη Λυών (1972, 1974), τη Βαρκελώνη (1977, 1979) κ.α. To 1979, η Νέα Ευρωπαϊκή Τάξη δίνει στη δημοσιότητα τη «Διακήρυξη της Βαρκελώνης», προϊόν της 14ης συνδιάσκεψής της, με συμμετοχές νεοναζιστών από όλο τον κόσμο. Τον Νοέμβριο του 1980 ο Νίκος Μιχαλολιάκος απολύεται από την 42μηνη περιπετειώδη στρατιωτική του θητεία[5] και ένα μήνα μετά εκδίδει το πρώτο τεύχος του περιοδικού Χρυσή Αυγή, στο οποίο αναγράφεται ως «υπεύθυνος έκδοσης». Ο υπότιτλός του ήταν «Εθνικοσοσιαλιστική περιοδική έκδοσις», ο αγκυλωτός σταυρός παρών, μαζί με τον Χίτλερ, και το εθνικοσοσιαλιστικό στίγμα δίνεται απολύτως σαφώς, όπως θυμάται ο ίδιος ο Φύρερ, σχεδόν είκοσι χρόνια αργότερα:

«Η Χρυσή Αυγή αυτοχαρακτηρίζετο μέσα από τις σελίδες του εντύπου του [sic] σαν έκδοση εθνικοσοσιαλιστική και αυτή η διαφορά όχι μόνο ορολογίας αλλά και ουσίας ήταν που σαφέστατα την διαχώριζε από το μεγαλύτερο μέρος του εθνικού χώρου, που εκείνη την εποχή δραστηριοποιείτο».[6]

Το CEDADE (Círculo Español de Amigos de Europa-Ισπανικός Κύκλος των Φίλων της Ευρώπης) ήταν μια ισπανική νεοναζιστική οργάνωση, ιδρυμένη το 1966 στη Βαρκελώνη· μεταξύ των ιδρυτικών της στελεχών ήταν ο Leon Degrelle και ο Otto Skorzeny.[7] Στην προσπάθειά της να βρει διεθνή στηρίγματα και να διαχωριστεί από τον «εθνικό χώρο» των βασιλοχουντικών και φιλομεταξικών, η ΧΑ στρέφεται στο CEDADE και στους Ευρωπαίους νεοναζί ομοϊδεάτες της.

Ένα σπάνιο έντυπο του 1981 με την ιδεολογική διακήρυξη της ΧΑ υπέρ του ναζισμού/εθνικοσιαλισμού

To εξώφυλλο της σπάνιας έκδοσης του 1981

Αυτό διαπιστώνει ο αναγνώστης από μια σπάνια έκδοση της ναζιστικής συμμορίας, των πρώτων μηνών του 1981, που παρουσιάζουμε κατ’ αποκλειστικότητα σήμερα. Το έγχρωμο εντυπωσιακό εξώφυλλο δεν αφήνει περιθώρια παρερμηνειών: Ένας αξιωματικός των SS, δύο σβάστικες και ο τίτλος «Νέα Ευρωπαϊκή Τάξη» δίνουν το μήνυμα πεντακάθαρα. Στον ελληνικό πρόλογο, γραμμένο από τη ΧΑ, διευκρινίζεται:

«Έχοντας ήδη διακηρύξει ότι προβλέπουμε [sic] σ’ έναν διακρατικό εθνικοσοσιαλισμό όλων των λευκών […], συνεχίζουμε με τη διασαφήνιση αυτής της θέσεως και προσφέρουμε στον αναγνώστη μας, ένα βασικό κείμενο, σχετικό με τη θέσι μας αυτή: Την διακήρυξι της Βαρκελώνης». Για τη μετάφραση, Χρυσή Αυγή.

Κατάθεση μαρτυρίας

του Σάμουελ Μπακ

Σ. Μπακ, «Οικογένεια» (λεπτομέρεια), 1976

Με την ευκαιρία της αντιφασιστικής κινητοποίησης,  το επόμενο Σάββατο 19 Ιανουαρίου, σε δεκατρείς πόλεις του κόσμου, με γενικό σύνθημα «Αθήνα, πόλη αντιφασιστική», ο σημαντικός εβραίος ζωγράφος Σάμουελ Μπακ, επιζήσας του Ολοκαυτώματος, έστειλε έναν σύντομο χαιρετισμό. Ευχαριστούμε θερμά τον Χρήστο Κεφαλή, ο οποίος μας διαβίβασε και μετέφρασε το κείμενο.

ΕΝΘΕΜΑΤΑ

 Το όνομά μου είναι Σάμουελ Μπακ. Είμαι Εβραίος και ζω στις Ηνωμένες Πολιτείες. Γεννήθηκα όμως στο Βίλνιους, όταν ανήκε στην Πολωνία. Τη χρονιά που γεννήθηκα, το 1933, ο Χίτλερ κατέλαβε την εξουσία στη Γερμανία. Κύματα βαθιάς δυσαρέσκειας και φρενιασμένου εθνικισμού τον προωθούσαν, και τεράστια πλήθη τον επευφημούσαν, σα να ήταν Θεός. Δεν θέλαν να δουν το ακριβό τίμημα που συνόδευε μια τέτοια επιλογή.

Στα τέλη της δεκαετίας του 1930 ήμουν ένα μικρό αγόρι, πέντε-έξι χρονών. Και όλα αυτά τα απειλητικά γεγονότα συνέβαιναν πέρα από τα σύνορα της χώρας μου. Στο όμορφο και φιλικό σπίτι μας, η ζωή συνεχιζόταν όπως πάντα. Καθόμουν σε ένα καλοστρωμένο τραπέζι, περιβαλλόμενος από μια στοργική οικογένεια. Και άκουγα αυτές τις λέξεις: «Αυτό δεν μπορεί ποτέ να συμβεί εδώ…».

Η αντιφασιστική Αντίσταση των λαών

 του Άγγελου Ελεφάντη

 

Xαρακτικό του Τάσσου, από αντιστασιακό λεύκωμα του ΕΑΜ-ΕΠΟΝ (1943).

Στις 18 Ιουνίου 1940, μετά την κατοχή της Γαλλίας από τον γερμανικό στρατό, τη συνθηκολόγησή της και την ανάληψη της διακυβέρνησης της χώρας από την κυβέρνηση Βισύ του στρατάρχη Πεταίν, ο στρατηγός Ντε Γκωλ, από τον ραδιοφωνικό σταθμό του BBC του Λονδίνου όπου είχε καταφύγει, απηύθυνε στους Γάλλους ένα σύντομο αλλά και πολυσήμαντο διάγγελμα: οι ελεύθεροι Γάλλοι, εκείνοι των αποικιών κι όσοι κατέφυγαν στην Αγγλία, δεν αναγνώριζαν τη συνθηκολόγηση και συνέχιζαν τον πόλεμο κατά των Γερμανών στο όνομα της Γαλλίας. Εν κατακλείδι ο στρατηγός Ντε Γκωλ καλούσε τους Γάλλους σε αντίσταση (resistance) στον κατακτητή και το εγχώριο όργανό του, την πεταινική κυβέρνηση Βισύ.

Ο όρος «αντίσταση» συμπύκνωνε την πρακτική βούληση να συνεχισθεί ο αγώνας κατά του ναζισμού μέσα στις συνθήκες πλέον της Κατοχής. Αυτή η διακηρυγμένη βούληση αντάμωνε ιδεολογικά με τις νωπές, σχετικά, παραδόσεις του αντιφασισμού του Μεσοπολέμου, αλλά και με το παλαιότερο, από τον καιρό της Γαλλικής Επανάστασης, επαναστατικό εθνικολαϊκό πνεύμα: «Οι πολίτες έχουν υποχρέωση να εξεγείρονται εναντίον της τυραννίας», θέσπιζε ένα άρθρο της Διακήρυξης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη του 1789. Ποια άλλη τυραννία θα μπορούσε να είναι πιο απόλυτη κι απάνθρωπη από τη ναζιστική;

Η Αντίσταση ήταν ένα ολοπαγές γεγονός που ξεπήδησε σε όλες τις ευρωπαϊκές κατεχόμενες χώρες: στην Πολωνία, τη Νορβηγία, το Βέλγιο, τη Γαλλία, την Ιταλία (μετά τη συνθηκολόγηση του Μπαντόλιο τον Σεπτέμβριο του 1943), τη Γιουγκοσλαβία, την Τσεχοσλοβακία, την Ολλανδία, τη Βουλγαρία, την Ελλάδα, την Αλβανία, στα κατεχόμενα της Σοβιετικής Ένωσης· ακόμη και στην ίδια την Γερμανία έχουμε κάποιες αντιστασιακές εκδηλώσεις. Αλλού οργανώνονται ολόκληροι αντιστασιακοί στρατοί (Ελλάδα, Γιουγκοσλαβία, Γαλλία, Ιταλία, ΕΣΣΔ), αλλού η Αντίσταση επιστρατεύει δυναμικές μειοψηφίας σε κατασκοπευτικά δίκτυα, σε δίκτυα σαμποτέρ και συλλογής πληροφοριών στα μετόπισθεν του εχθρού, αλλού επιστρατεύει δυνάμεις και τις κρατά σε αναμονή να δράσουν την κατάλληλη ώρα (ημέρα J), μαζί με τους επίσημους συμμαχικούς στρατούς. Σε κάθε περίπτωση, διεξάγει έναν σκληρό και αποτελεσματικό εν πολλοίς ιδεολογικό αγώνα κατά του ναζισμού ώστε οι ευρωπαϊκοί λαοί να μην αποδεχθούν τη ναζιστική κυριαρχία, να μην προσχωρήσουν στην προοπτική της ναζιστικής Νέας Τάξης. Και δεν ήταν κάτι το αυτονόητο αυτό. Οι επιβλητικές επιτυχίες του γερμανικού στρατού στην πρώτη φάση του πολέμου ήταν τέτοιας έκτασης που μπορούσαν να κάμψουν τις αντιστάσεις και να δημιουργήσουν ισχυρά λαϊκά ρεύματα προσχώρησης.

Σε κάθε περίπτωση, η Αντίσταση οργανώνεται κόντρα και ενάντια στις κυβερνήσεις των Κουίσλιγκς. Το φαινόμενο αυτό συμβαίνει για πρώτη φορά, σε τέτοια έκταση και με τέτοια καθολικότητα, στην ευρωπαϊκή ιστορία.

Το αντιστασιακό πνεύμα δεν ήταν μυστηριακό, μια λαβωμένη εθνική ψυχή που αφυπνίστηκε αιφνιδίως. Το έφεραν στο προσκήνιο μια σειρά παραγόντων που δημιούργησε ο ίδιος πόλεμος, το είδος του πολέμου που διεξαγόταν, το είδος του αντιπάλου και οι μέθοδοί του. Απλώς θα τους κατονομάσω εδώ:

 Η συντριβή των τακτικών στρατών και η πλήρης χρεοκοπία των κυβερνητικών μηχανισμών εμπρός στην επέλαση της Βέρμαχτ δημιούργησαν παντού ένα πολιτικό και διοικητικό κενό, που δεν κατάφεραν να αναπληρώσουν οι εγκάθετες, και ως εκ τούτου αφερέγγυες, κυβερνήσεις. Το κενό αυτό εκμεταλλεύτηκαν και μέσα σ’ αυτό πολλαπλασιάστηκαν οι αντιστασιακές δυνάμεις, που ανέλαβαν να εκπροσωπούν και να υπερασπίζονται το έθνος. Ούτε οι εξόριστες κυβερνήσεις, χωρίς λαό αυτές και μισθοδοτροφοδοτούμενες από τους Εγγλέζους, ήταν σε θέση να καλύψουν το κενό που δημιούργησε, ακριβώς, η υπερορία τους.

Η Μαύρη Βίβλος της Χρυσής Αυγής: βίος και πολιτεία μιας ναζιστικής οργάνωσης

Με την ευκαιρία του βιβλίου που μόλις κυκλοφόρησε

Από τη Δευτέρα που βρίσκεται στις προθήκες, Η Μαύρη Βίβλος της Χρυσής Αυγής. Ντοκουμέντα από την ιστορία και τη δράση μιας ναζιστικής οργάνωσης (εκδ. Πόλις) του Δ. Ψαρρά έχει «κυκλοφορήσει» όσο λίγα βιβλία στα social media.Το ενδιαφέρον αυτό αντανακλά σίγουρα την αυξημένη ανησυχία για τη δράση της Χρυσής Αυγής, αλλά και την εγνωσμένη  αξία των έργων του συγγραφέα (θυμίζουμε και το προηγούμενο βιβλίο του για το ΛΑΟΣ). Η Μαύρη Βίβλος αποτελεί μια ακτινογραφία της δράσης της Χρυσής Αυγής, από το 1980 μέχρι σήμερα, τεκμηριώνοντας με πλούτο στοιχείων τον εγκληματικό και ναζιστικό της χαρακτήρα, απαραίτητη για να κατανοήσουμε τη δράση της, αλλά και για να τη σταματήσουμε. Με την ευκαιρία αυτή, ο Δημήτρης Ψαρράς απαντάει στα ερωτήματα που του θέσαμε.

συνέντευξη του Δημήτρη Ψαρρά στον Στρατή Μπουρνάζο και τον Κώστα Τερζή

.Στη σύγχρονη μιντιακή αρένα, κάποιοι ίσως θα ήθελαν να «παρουσιάσεις» το βιβλίο σου με ένα τηλεοπτικό ντιμπέιτ με τον Ηλία Κασιδιάρη ή, έστω, τον μητροπολίτη Πειραιώς. Θέλουμε λοιπόν να σου θέσουμε δύο ερωτήσεις: Πρώτον, νομίζεις ότι τέτοιες «συνυπάρξεις» και «αντιπαραθέσεις» στην τηλεόραση ωφελούν και αν ναι, με ποιους όρους; Δεύτερον, πώς πιστεύεις ότι μπορεί να επηρεάσει σήμερα μια εργασία σαν τη δική σου τις τάσεις που διαμορφώνονται, έστω στο χώρο της διαμεσολαβημένης «συμβολικής» αντιπαράθεσης;

 Κατά τη γνώμη μου, καμιά συνύπαρξη και τηλεοπτική αντιπαράθεση με τους ναζιστές δεν θα ’πρεπε να είναι ανεκτή. Ποιος διάλογος μπορεί να στηριχτεί στο αν έκανε καλά ο Χίτλερ που εξόντωσε τους Εβραίους ή στο αν οι μετανάστες και οι Ρομά είναι σκουπίδια; Κατανοώ τη δίψα των καναλιών για παρόμοιες αντιπαραθέσεις, αλλά θεωρώ ότι αυτές οι συναντήσεις είναι εξαρχής υπονομευμένες. Καταλήγουν σε φασαρία, βαβούρα, βρισιές, ακόμα και σωματική βία. Το αποτέλεσμα είναι πάντα να βγαίνει ωφελημένος εκείνος που έχει πολιτικό πρόγραμμα την ίδια την άσκηση βίας. Η ανταλλαγή επιχειρημάτων με τους ναζιστές είναι αδύνατη, και όσοι την επιχειρούν αφελείς ή καιροσκόποι.

Έχω ακούσει τον αντίλογο ότι ακόμα και ο χειρότερος κακούργος έχει δικαίωμα να ακουστεί. Βεβαίως, αλλά κανείς δεν του δίνει τον λόγο για να εγκωμιάσει το έγκλημά του. Και ασφαλώς δεν καλεί τα θύματά του ή τους υποψήφιους στόχους του να συζητήσουν μαζί του. Αν κάποιος Χρυσαυγίτης θέλει να μας εξηγήσει για ποιο λόγο συμμετείχε σε μια επίθεση κατά αριστερών πολιτών, φοιτητών ή μεταναστών, πολύ ευχαρίστως να τον ακούσουμε. Και εμείς και η δικαιοσύνη. Όσο για το δεύτερο σκέλος του ερωτήματός σας, θα ήμουν ευτυχής αν το βιβλίο μου χρησίμευε σε όσους αναζητούν το πραγματικό πρόσωπο αυτής της οργάνωσης και δεν αρκούνται στις λουστραρισμένες εκδοχές του χρυσαυγίτικου λάιφ στάιλ που προβάλουν οι ισοπεδωτικές τηλεοπτικές εκπομπές.

Ποιος είναι ο βασικός στόχος του βιβλίου, τι επιδίωκες γράφοντάς το;

 Εδώ και πολλά χρόνια, από τις αρχές της δεκαετίας του 1990, παρακολουθούσαμε από τη στήλη του «Ιού» στην Ελευθεροτυπία τη δράση αυτής της οργάνωσης και καταγράφαμε τα εγκλήματά της με όσο πιο σαφή τρόπο μπορούσαμε. Πολλές φορές κατηγορηθήκαμε για εμμονή με την Ακροδεξιά και τη Χρυσή Αυγή ειδικά. Δυστυχώς, τα πράγματα δεν δικαίωσαν εκείνους που μας έψεγαν. Με το βιβλίο επιχειρώ μια συνθετική παρουσίαση του φαινομένου της Χρυσής Αυγής, από το μακρινό 1980 που πρωτοεμφανίστηκε μέχρι σήμερα. Σκοπός μου είναι να μην έχει πια κανένας το επιχείρημα ότι δεν γνώριζε περί τίνος πρόκειται. Και, βέβαια, επιχειρώ να ανατρέψω ορισμένους αστικούς μύθους που συνοδεύουν την άνθηση της Χρυσής Αυγής: κυρίως την περίφημη «κοινωνική δράση» ή το ρόλο της ως «βοηθού υπερηλίκων». Και τα δύο είναι κατασκευάσματα της χρυσαυγίτικης προπαγάνδας, με τη συνεργασία δυστυχώς μεγάλων μέσων ενημέρωσης.

«Das Drahtzieher» (αυτός που κινεί τα νήματα): αντισημιτική αφίσα του «Λαϊκού Μετώπου» (ονομασία με την οποία κατέβηκαν οι ναζιστές στις εκλογές), 1924: ο παντοδύναμος εβραίος καπιταλιστής, που εκμεταλλεύεται τον πόλεμο και τον πληθωρισμό για να θησαυρίσει, αποτελεί βασικό μοτίβο της ναζιστικής προπαγάνδας.

Μια από τις απόψεις που τεκμηριώνεται, με πληθώρα στοιχείων, στο βιβλίο είναι ότι η Χρυσή Αυγή αποτελεί ναζιστική, και όχι φασιστική οργάνωση.

Η Χρυσή Αυγή είναι μια οργάνωση με τρεις δεκαετίες δράση. Ο ηγετικός της πυρήνας παραμένει σχεδόν αναλλοίωτος γύρω από τον Ν. Μιχαλολιάκο και τον Χρ. Παππά. Προέρχεται από το Κόμμα Τετάρτης Αυγούστου του Κωνσταντίνου Πλεύρη, το οποίο επιχείρησε ανεπιτυχώς να εμφυσήσει τα φασιστικά του πιστεύω στους συνταγματάρχες. Η ομάδα Μιχαλολιάκου συγκροτήθηκε στη μεταπολίτευση με αυστηρά ναζιστικό προσανατολισμό, κρατώντας δηλαδή ιδεολογικές αποστάσεις από τον ιταλικό φασισμό, τη δικτατορία Μεταξά και τη δικτατορία της 21ης Απριλίου. Ο λόγος είναι ότι όλα αυτά τα καθεστώτα δεν διαθέτουν τον πυρήνα του ναζισμού, που δεν είναι άλλος από τον φυλετικό ρατσισμό και τον ακραίο αντισημιτισμό. Ο ναζισμός επιπλέον δεν είναι κρατικιστικός όπως ο φασισμός, αλλά επιδιώκει τη συγκρότηση της «φυλετικής εθνικής κοινότητας».

 Θεωρείς κρίσιμο, και στο βιβλίο αλλά και γενικότερα στην αρθρογραφία σου, τον χαρακτήρα αυτό της ναζιστικής οργάνωσης. Για ποιους λόγους στέκεσαι σε αυτό, τι συνεπάγεται;

 Ο πρώτος λόγος είναι ότι ο χαρακτηρισμός «φασίστας» είναι τόσο πολύ χρησιμοποιημένος, ώστε περιλαμβάνει από τον οπαδό του Μουσολίνι έως τον διπλανό μας που μας ενοχλεί. Στο καθημερινό λεξιλόγιο χρησιμοποιείται με την ίδια σχεδόν συχνότητα που χρησιμοποιείται η λέξη «μαλάκας». Ασφαλώς θα σημειώσατε ότι με κάθε ευκαιρία αποκαλεί «φασίστες» και ο Μιχαλολιάκος όσους δεν συμφωνούν μαζί του. Ο δεύτερος όμως, και σημαντικότερος, λόγος είναι ότι αν δεν αντιληφθούμε την ιδιαιτερότητα του ναζισμού δεν θα κατανοήσουμε το ρόλο της βίας ως όρου ύπαρξης της Χρυσής Αυγής. Για τους ναζιστές, όσοι δεν ανήκουν στην άρια φυλή είναι «υπάνθρωποι», ισοδύναμοι του ζώου, άρα αναλώσιμοι. Τόσο οι μετανάστες όσο και οι «ανθέλληνες», οι αριστεροί, για το λόγο ακριβώς ότι προδίδουν τη φυλή. Όταν μιλούν για «σκουπίδια» οι Χρυσαυγίτες, το εννοούν. Η Χρυσή Αυγή ακολουθεί πιστά το ναζιστικό υπόδειγμα, και η βία που ασκεί ακόμα και μπροστά στις κάμερες δεν είναι τίποτα άλλο από την εφαρμογή στην πράξη του δόγματός της.

Η Χρυσή Αυγή υπάρχει εδώ και 32 χρόνια. Ωστόσο, κατάφερε να έρθει στο προσκήνιο και να αποτελέσει υπολογίσιμο παράγοντα μόνο τα τελευταία δύο χρόνια. «Ξαφνικά», θα έλεγε κανείς. Ποιοι είναι λόγοι που το πέτυχε σε αυτή τη συγκυρία, γιατί βρίσκει απήχηση;

Η Χρυσή Αυγή κεφαλαιοποίησε την οργή και την απελπισία μερίδας του πληθυσμού που πλήττεται από την πολύπλευρη κρίση. Ο τσαμπουκάς, το υβρεολόγιο και η ανοιχτή βία φάνηκαν ότι εκφράζουν μια «άλλη» και «αποφασιστική» απάντηση στο διεφθαρμένο πολιτικό σύστημα. Όμως δεν θα ήταν δυνατή η γιγάντωση της οργάνωσης αν δεν της είχε ανοίξει το δρόμο το ΛΑΟΣ, το οποίο με την υπερψήφιση του Μνημονίου εξαερώθηκε, αλλά είχε πρώτα προλάβει να γίνει δεκτό ως κυβερνητικός εταίρος των δύο πρώην μεγάλων κομμάτων στην κυβέρνηση Παπαδήμου. Την τελευταία ώθηση στη Χρυσή Αυγή έδωσαν Νέα Δημοκρατία και ΠΑΣΟΚ πριν τις εκλογές με τις σπασμωδικές δηλώσεις υπέρ του νόμου και της τάξης και τον ανταγωνισμό τους σε αντιμεταναστευτικό οίστρο. Τα ίδια συνεχίζονται σήμερα με την χρυσαυγίτικης έμπνευσης επιχείρηση «Ξένιος Ζευς».

Η δημοκρατία της Βαϊμάρης και η Ελλάδα του 2012: αναλογίες, μεταφορές και διαφορές

Τα όρια και οι κίνδυνοι των ιστορικών αναλογιών, η υπεράσπιση της δημοκρατίας, ο πολιτισμός της Βαϊμάρης, η «στριμωγμένη ταυτότητα», η χρήση και κατάχρηση του Καρλ Σμιτ

Σήμερα, μαζί με την «Αυγή», κυκλοφορεί το τομίδιο «Η Δημοκρατία της Βαϊμάρης και οι σημερινές “αναβιώσεις” της» (Μανόλης Αγγελίδης, Κατερίνα Καρακάση, Μάκης Κουζέλης, Δημοσθένης Παπαδάτος-Αναγνωστόπουλος, Χρήστος Χατζηιωσήφ). Τα κείμενά του βασίζονται στις εισηγήσεις της ημερίδας που οργάνωσε, τον Απρίλιο του 2012, το Ινστιτούτο «Νίκος Πουλαντζάς». Με την ευκαιρία, και καθώς το ζήτημα της Βαϊμάρης παραμένει σταθερά στην ημερήσια διάταξη της δημόσιας συζήτησης, συζητήσαμε με τον Μάκη Κουζέλη, καθηγητή κοινωνικής θεωρίας και κοινωνιολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και μέλος του Δ.Σ. του «Πουλαντζά».

ΕΝΘΕΜΑΤΑ

 συνέντευξη του Μάκη Κουζέλη

Ότο Ντιξ, «Ο πωλητής σπίρτων, 1», 1920

Οι αναλογίες και οι (απειλητικοί) παραλληλισμοί μεταξύ της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης και της σημερινής Ελλάδας επανέρχονται διαρκώς στη δημόσια συζήτηση. Ξεκινώντας, θα θέλαμε ένα σχόλια επ’ αυτού.

 Νομίζω ότι είναι ένα σχήμα, το οποίο ίσως βοηθάει σε κάποια σημεία, όπως όλα τα σχήματα, αλλά είναι παρακινδυνευμένο, ιδίως όταν χρησιμοποιείται με ευκολία. Θυμάμαι, λ.χ., μια από τις πρώτες φορές που το άκουσα, στη συνέλευση του Τμήματός μας, στο Πανεπιστήμιο. Ενώ συζητούσαμε, νομίζω για τον νόμο Διαμαντοπούλου, σηκώθηκε ένας συνάδελφος, έξαλλος, και άρχισε να επισείει τον κίνδυνο της Βαϊμάρης.

Το σχήμα αυτό εντοπίζεται στον κίνδυνο: Βαϊμάρη= κίνδυνος=άνοδος του ναζισμού. Και, επίσης, ως σήμανση της περίφημης θεωρίας των «άκρων», της άποψης ότι η Αριστερά είναι επικίνδυνη, γιατί, παράγοντας οξύτητα, άνοιξε τον δρόμο στον ναζισμό. Βέβαια, πρόκειται για πολύ μερική και επιλεκτική ανάγνωση της Βαϊμάρης. Απουσιάζει, από αυτήν, όλο το τεράστιο κεφάλαιο του πολιτισμού –θα επανέλθω σε αυτό–, όπως απουσιάζουν, επίσης, τα δύο κρισιμότερα ζητήματα που αναδεικνύει η βιβλιογραφία όσον αφορά τη Βαϊμάρη: αφενός η ανοχή των αστικών δυνάμεων –αλλά αρχικά και των επαναστατικών– απέναντι στη ναζιστική ακροδεξιά, αφετέρου, και κυρίως, το ζήτημα της αποσταθεροποίησης της δημοκρατίας.

Αν θέλει κανείς, ειδικότερα, να κάνει κριτική στην κομμουνιστική Αριστερά της εποχής, αυτή δεν μπορεί, κατά τη γνώμη μου, να αναχθεί στο σχήμα των «άκρων», αλλά στο ότι δεν υπερασπίστηκε τη δημοκρατία στον βαθμό που έπρεπε. Δηλαδή, στο πλαίσιο μιας γενικευμένης αμφισβήτησης –ας μην το ξεχνάμε, η Βαϊμάρη είναι η πρώτη δημοκρατία στη Γερμανία– η Αριστερά δεν εκτίμησε, δεν αντιλήφθηκε ότι αυτό είναι πρωταρχικό. Όπως λέω και στην εισαγωγή του τόμου που εξέδωσε ο «Πουλαντζάς», αν πρέπει να καταλήξουμε σε μια πολιτική υπόθεση εργασίας σήμερα, αυτή είναι το χειραφετητικό αίτημα υπεράσπισης της δημοκρατίας. Υπεράσπιση της δημοκρατίας, με ταυτόχρονη ανανοηματοδότησή της.

Υποστηρίζεις δηλαδή –και συμφωνώ πλήρως– ότι η υπεράσπιση της δημοκρατίας αποτελεί βασικό πολιτικό καθήκον για την Αριστερά σήμερα.

Μαξ Μπέκμαν, «Μεγάλη νεκρή φύση με μουσικά όργανα», 1926

Από την ευκολία με την οποία παραβιάζεται σήμερα στη χώρα μας το Σύνταγμα, μπορούμε να καταλάβουμε πόσο κρίσιμος όρος είναι η δημοκρατία. Θα έλεγα ότι, υπερασπιζόμενοι στοιχεία της αστικής δημοκρατίας, μπορούμε σήμερα να κάνουμε επαναστατική δουλειά.

Ας δούμε την περίπτωση του ΕΑΜ — ένας άλλος ιστορικός παραλληλισμός, ακόμα πιο δύσκολος, αλλά εξαιρετικά χρήσιμος, και ίσως γι’ αυτό ξεσηκώνει θύελλα διαμαρτυριών. Μας δείχνει ότι, όταν φτιάξουμε ένα μέτωπο αντιφασιστικό-δημοκρατικό, το σκέλος της δημοκρατίας θα βαθαίνει από την ίδια τη μάχη που δίνουμε. Και, αν υλοποιηθεί, θα υλοποιηθεί, όπως και τότε, με όρους σχεδόν επαναστατικούς. Αυτό είναι το ενδιαφέρον, το προκλητικό θα έλεγα, που πρέπει να δούμε στο ΕΑΜ. Όχι βέβαια επειδή οι όροι είναι ίδιοι, αλλά επειδή, στη βάση ενός αιτήματος που δεν είναι επαναστατικό από μόνο του, αρχίζεις και συγκροτείς διαδικασίες που έχουν τέτοια χαρακτηριστικά.

Σκηνές από την κατοχική Αθήνα

 ΚΙ ΥΣΤΕΡΑ ΓΙΝΑΜΕ ΩΡΑΙΑ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ

Άστεγοι προσπαθούν να ζεσταθούν πάνω στους αεραγωγούς του ηλεκτρικού στην Ομόνοια, τον χειμώνα του 1941-1942. Εναλλακτικός τίτλος: Άνθρωποι και κουρέλια. Η ναζιστική Κατοχή ως καθημερινή αποστέρηση των βασικών αναγκών του ανθρώπου, ως βίαιο κουρέλιασμα της ανθρώπινης αξιοπρέπειας. Ο φασισμός επιστράτευσε κάθε διαθέσιμο όπλο για την επιβολή της κυριαρχίας του. Ο θάνατος είτε ακαριαίος είτε αργός είναι πάντα θάνατος. Και, στην προκειμένη περίπτωση, σίγουρα δεν γίναμε ωραία φωτογραφία.

ΥΓ. Η φωτογραφία αποτελεί μέρος του αφιερώματος των Αρχείων Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ) στην Κατοχή και τον αντιφασιστικό αγώνα, το οποίο θα αναρτηθεί στην ιστοσελίδα τους (www.askiweb.eu) και στη σελίδα τους στο facebook http://www.facebook.com/askigr?fref=ts την προσεχή εβδομάδα.

Στάθης Παυλόπουλος

Ορθώς κείμενα: Ένας ρατσιστικός μύθος

αναδημοσίευση από τα «Νέα»,27.8.2011

της Άννας Φραγκουδάκη

Για τον δολοφόνο της Νορβηγίας, εκτός σχέσεών του με ομοϊδεάτες σε διάφορες χώρες και στην Ελλάδα, γράφτηκε επίσης ότι είναι «φιλέλλην». Δεν είναι έτσι. Οι απόψεις για την ελληνική αρχαιότητα που περιέχει το παραλήρημα υπέρ της σφαγής που έγραψε ανήκουν σε έναν παλιό ρατσιστικό μύθο γερμανικής προέλευσης. Αφορά τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό και σήμερα έχει λιγοστούς οπαδούς ακροδεξιούς και ρατσιστές σε διάφορες χώρες και στην Ελλάδα.

Η ιστορική εκδοχή για τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό, κυρίαρχη αιώνες και μέχρι σήμερα, περιγράφει (με πηγή τους αρχαίους Έλληνες) τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό να πηγάζει από αλληλεπιδράσεις ανατολικές (αιγυπτιακές, σημιτικές και φοινικικές). Στις αρχές του 19ου αιώνα εμφανίστηκε ένας αναιρετικός μύθος. Τότε το πρωσικό καθεστώς βρίσκεται σε κρίση. Έχει υποστεί ήττες από τον Ναπολέοντα και ψάχνει την ιδεολογική συνοχή που θα δυναμώσει τους Γερμανούς. Ψάχνει ένα ιδεώδες που θα το ισχυροποιήσει.

Η μακριά σκιά ενός μύθου

της Ιωάννας Μεϊτάνη

O υπουργός Εξωτερικών του Ράιχ, Γιόαχιμ φον Ρίμπεντροπ, ο ιταλός ομόλογός του Γκαλεάτσο Τσιάνο, ο Χίτλερ και ο Γκέρινγκ.

Στα τέλη Οκτωβρίου παρουσιάστηκε στο Βερολίνο, σε ένα κατάμεστο θέατρο, η μελέτη, έκτασης 890 σελίδων, που συνέταξε επιτροπή ιστορικών με τίτλο Το Υπουργείο Εξωτερικών και το παρελθόν. Οι γερμανοί διπλωμάτες στο Τρίτο Ράιχ και την ΟΔΓ (Eckart Conze, Norbert Frei, Peter Hayes, Moshe Zimmermann, Das Amt und die Vergangenheit. Deutsche Diplomaten im Dritten Reich und in der Bundesrepublik, εκδ. Blessing, Βερολίνο 2010). Την εντολή για τη σύσταση της επιτροπής και την εκπόνηση της μελέτης την είχε δώσει το 2005 ο τότε υπουργός εξωτερικών, Γιόσκα Φίσερ. Στο βιβλίο, λοιπόν, αποκαλύπτεται ότι το διάστημα 1939-1945 το Υπουργείο Εξωτερικών ήταν ένας «εγκληματικός οργανισμός», αναμεμειγμένος κανονικότατα στα εγκλήματα των εθνικοσοσιαλιστών, ότι οι γερμανοί διπλωμάτες σε όλες τις χώρες της Ευρώπης συμμετείχαν ενεργά στην εφαρμογή της «τελικής λύσης» και στη συστηματική εξόντωση των Εβραίων, και ότι όλοι οι υπάλληλοι, και όχι μεμονωμένοι αξιωματούχοι, γνώριζαν τα πάντα για το Ολοκαύτωμα από την πρώτη μέρα. Επίσης, ότι μετά το ’45, φανατικοί ναζί όχι μόνο συνέχισαν να δουλεύουν στο υπουργείο, αλλά κατάφεραν να δημιουργήσουν εκεί δομές νομικής προστασίας συναδέλφων τους εγκληματιών και να βοηθούν καταζητούμενους ναζί δολοφόνους.

Εσωτερικό έγγραφο του Υπουργείου Εξωτερικών, όπου ως σκοπός ταξιδιού αναφέρεται «Εξολόθρευση των Εβραίων, πράγμα που αποδεικνύει ότι η «τελική λύση» ήταν κοινό μυστικό μέσα στην υπηρεσία.

Τι το περίεργο, θα αναρωτηθεί οποιοσδήποτε μη Γερμανός. Στη Γερμανία όμως, η συλλογική ενοχή είναι ακόμη βαριά. Τα αποτελέσματα της μελέτης καταρρίπτουν έναν συστατικό μύθο της ίδρυσης της Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Γερμανίας, τον οποίον καλλιέργησαν, μεταξύ άλλων, και οι ίδιοι οι υπάλληλοι του υπουργείου και είναι ένας από τους μακροβιότερους μύθους περί το Τρίτο Ράιχ: ότι δηλαδή το υπουργείο αυτό επί Χίτλερ έκανε τάχα ό,τι μπορούσε για να αποτρέψει τα χειρότερα, ήταν εστία αντίστασης με σχετικά αυτόνομη υπόσταση, και ότι οι γερμανοί διπλωμάτες δεν γνώριζαν τις λεπτομέρειες των χιτλερικών εγκλημάτων.

Δεν αποτελεί βέβαια είδηση ότι μεταπολεμικά στη Γερμανία σε όλα τα υπουργεία παρέμειναν αξιωματούχοι και υπάλληλοι με ναζιστικό παρελθόν, ότι η «αποναζιστικοποίηση» δεν συντελέστηκε πλήρως και σε βάθος και ότι το γεγονός αυτό δεν θιγόταν επισήμως. Από το 1971 κιόλας, διάφοροι ιστορικοί έχουν μελετήσει το θέμα — πάντα όμως είχαν να αντιμετωπίσουν το καθεστώς των διπλωματών που διαμαρτύρονταν και ένα κράτος που τους διέψευδε και τους αντιμαχόταν ώστε να συντηρήσει το μύθο του. Αφορμή για τη σύσταση της τωρινής επιτροπής, η οποία, σημειωτέον, ερεύνησε μόνο ό,τι αφορά το Υπουργείο Εξωτερικών και δεν ασχολήθηκε καθόλου με άλλες υπηρεσίες, στάθηκε η επιμονή μιας ηλικιωμένης υπαλλήλου του υπουργείου, που επισήμανε με επιστολή της στον Φίσερ, τότε υπουργό, και κατόπιν στον καγκελάριο Σρέντερ ότι στη νεκρολογία ενός διπλωμάτη δεν αναφερόταν λέξη για το ναζιστικό του παρελθόν.

Οι γερμανοί διπλωμάτες στο Γ΄ Ράιχ

των Eckart Conze, Norbert Frei, Peter Hayes, Moshe Zimmermann

μετάφραση: Ιωάννα Μεϊτάνη

(Απόσπασμα από την εισαγωγή της μελέτης  Das Amt und die Vergangenheit. Deutsche Diplomaten im Dritten Reich und in der Bundesrepublik, εκδ. Blessing, Βερολίνο 2010)

 

Βερολίνο, 1933

Σε ένα φυλλάδιο με τίτλο Η εξωτερική πολιτική σήμερα, που εξέδωσε το γερμανικό Υπουργείο Εξωτερικών το 1979 –ένα χρόνο μετά την έρευνα του Κρίστοφερ Μπράουνινγκ,[1] η οποία δεν άφηνε περιθώρια παρερμηνείας–, συνοψίζεται σε μερικές προτάσεις η ιστορία του υπουργείου το διάστημα 1933-1945: «Το Υπουργείο Εξωτερικών πρόβαλλε σκληρή και επίμονη αντίσταση στα σχέδια των αξιωματούχων του εθνικοσοσιαλισμού, δεν κατάφερε ωστόσο να αποτρέψει τα χειρότερα. Το υπουργείο παρέμεινε για καιρό μια “απολιτική” υπηρεσία και οι εθνικοσοσιαλιστές το θεωρούσαν θύλακα αντιπολίτευσης. Στην είσοδο του καινούργιου υπουργείου στη Βόννη βρίσκεται αναρτημένη μια αναμνηστική πινακίδα για τους συνεργάτες του Υπουργείου Εξωτερικών που θυσίασαν τη ζωή τους στον αγώνα ενάντια στη δικτατορία του Χίτλερ». Ακόμη και με την ευμενέστερη ματιά, αυτή ήταν μόνο η μισή αλήθεια. Γιατί η ιστορία του Υπουργείου Εξωτερικών την περίοδο του εθνικοσοσιαλισμού δεν είναι γραμμένη με το μελάνι της αντίστασης και της αντιπολίτευσης. Η εικόνα που καλλιεργούσε στην Ομοσπονδιακή Δημοκρατία το ίδιο το Υπουργείο Εξωτερικών για την ιστορία του είναι ένας μύθος.

Η πολιτική διαχείριση της συλλογικής μνήμης: Με αφορμή μια εκδήλωση στα Καλάβρυτα

του Δημήτρη Χασάπη

Στα τέλη Απριλίου πραγματοποιήθηκαν στα Καλάβρυτα δύο διαδοχικές εκδηλώσεις αφιερωμένες στη μνήμη του Καλαβρυτινού Ολοκαυτώματος: τη μαζική εκτέλεση όλου του ανδρικού πληθυσμού και την πυρπόληση της πόλης από τον Γερμανικό στρατό κατοχής τον Δεκέμβρη του 1943. Η πρώτη εκδήλωση, οργανωμένη από τη Δημοτική Επιχείρηση Πολιτισμού και τα Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ), περιελάμβανε εισηγήσεις ιστορικών και συζήτηση για τα ερωτήματα, τα προβλήματα και τις προοπτικές έρευνας της «ταραγμένης δεκαετίας» 1940-1950, ενώ η δεύτερη μια παρουσίαση του έργου του Γερμανού ιστορικού συγγραφέα Χέρμαν Φρανκ Μάγερ (1940-2009) οργανωμένη από τον Δήμο της πόλης και το Πανεπιστήμιο Πατρών, με αφορμή τη συμπλήρωση ενός χρόνου από το θάνατό του.

Κώστας Πλακωτάρης, "Αντίποινα"

Ο Μάγερ αποτελεί μια ενδιαφέρουσα περίπτωση αυτοδίδακτου ιστορικού ο οποίος μελέτησε ουσιαστικές πτυχές του Καλαβρυτινού ολοκαυτώματος. Το 1963 ξεκινάει μια έρευνα αρχείων και μαρτυριών αναζητώντας τα ίχνη του πατέρα του, αξιωματικού της Βέρμαχτ, ο οποίος εκτελέστηκε από αντάρτες του ΕΛΑΣ το 1943. Μια έρευνα δηλαδή με απολύτως προσωπικά κίνητρα στην αφετηρία της, κατά την πρόοδο της οποίας όμως ο Μάγερ, επιχειρώντας να κατανοήσει τη «λογική των αντιποίνων» σε συνθήκες πολέμου, ξεπερνάει την προσωπική του περίπτωση και οδηγείται στη μελέτη των εγκληματικών δραστηριοτήτων του γερμανικού στρατού κατοχής στην Ελλάδα. Επικεντρώνει την έρευνά του στη δράση της 1ης και της 117ης Ορεινής Μεραρχίας, οι οποίες στο πλαίσιο αντιποίνων για τις δραστηριότητες των Ελλήνων ανταρτών διαπράττουν το 1943 και το 1944 μαζικά εγκλήματα στην Ήπειρο και στην Πελοπόννησο. Έργο της 1ης Ορεινής Μεραρχίας είναι οι μαζικές εκτελέσεις των κατοίκων και οι καταστροφές χωριών της Ηπείρου (Κομμένο, Κεφαλόβρυσο, Μουσιωτίτσα, Λυγκιάδες, κ.ά.), καθώς και η μαζική δολοφονία των Ιταλών στρατιωτών της Κεφαλονιάς, ενώ αποκορύφωμα της δράσης της 117ης Ορεινής Μεραρχίας αποτέλεσε το ολοκαύτωμα των Καλαβρύτων.