Το πένθος

του Στρατή Μπουρνάζου

Μιλώντας για το τρομερό γεγονός της 13.11, νιώθω ότι πριν από κάθε ανάλυση, ακόμα την πιο εμβριθή, προηγείται, κάτι άλλο: το πένθος, η οργή, το να νιώσουμε τι συνέβη. Θα προσπαθήσω να το εξηγήσω με ένα παράδειγμα, αν και οι καταστάσεις δεν είναι συγκρίσιμες, γιατί ο τυφλός τρόμος του ISIS –στη Βηρυτό, στο Παρίσι και παντού– αγγίζει το ανείπωτο.

Σκίτσο του Ιρανού Hadi Heidari

Όταν δολοφονήθηκε ο Παύλος Φύσσας ή ο Αλέξανδρος Γρηγορόπουλος, το πρώτο που κάναμε δεν ήταν να αναλύσουμε τα αίτια της χρυσαυγίτικης βίας ή της αστυνομικής αυθαιρεσίας, το ποιος όπλισε το χέρι του δολοφόνου. Αυτά ήρθαν αργότερα. Αμέσως μετά το αρχικό μούδιασμα, ξεχυθήκαμε στους δρόμους για να διαμαρτυρηθούμε. Και πενθήσαμε.

Ας προσπαθήσουμε, και τώρα, να νιώσουμε τι έγινε. Πάνω από εκατόν πενήντα άνθρωποι νεκροί, νέοι κυρίως, εκεί που έπιναν το ποτό τους, μιλούσαν, λέγαν σπουδαία πράγματα ή χαζολογούσαν, κάναν όνειρα, σχέδια, μιλούσαν για τις αγωνίες τους, είτε απλώς πέρναγαν τη βραδιά τους. Πώς είναι να συμβαίνει στη γειτονιά σου κάτι τέτοιο; Στη γωνιά, δυο τετράγωνα παραπέρα, ή στο καφέ που βλέπεις τους φίλους σου;

Αντιγράφω από ένα μέιλ της φίλης μου  Άλκηστης Τσάμπρα, που ζει στο Παρίσι, στη γειτονιά όπου έγιναν δυο από τις επιθέσεις: «Παρακολουθώ όλη μέρα ειδήσεις, ακούγοντας και βλέποντας τα ίδια πράγματα ξανά και ξανά, και είμαι ακόμα μουδιασμένη, δεν έχω ούτε ξεκάθαρα συναισθήματα ούτε ξεκάθαρες σκέψεις, εκτός από τη διαπίστωση ότι ζω την απόλυτη φρίκη. Ότι ο στόχος ήμουνα εγώ και οι φίλοι μου που βγαίνουμε να πιούμε τη μπύρα μας μετά το γραφείο στο μπαρ της γειτονιάς ή να πάμε στη συναυλία Παρασκευή βράδυ. Το πρωί ξύπνησα με τις εικόνες των νεκρών σωμάτων, πεσμένα στους δρόμους που περπατάμε καθημερινά, και σκεπασμένα με τα σεντόνια που οι άνθρωποι έριχναν από τα παράθυρα. Και με την πεποίθηση ότι αυτό θα το ξαναζήσουμε, κάπου αλλού ή πάλι εδώ».

Από κάπου μακριά

ΝΕΑ ΑΠΟ ΤΟ ΣΠΙΤΙ

 του Κωνσταντίνου Χατζηνικολάου

 Τις προάλλες η Εθνική Ελλάδος έπαιζε με την Κόστα Ρίκα, κι εγώ, που μισοκοιμόμουνα δίπλα στον γιο μου, μάθαινα για το ματς μέσω των αντιδράσεων της γειτονιάς.

Υπήρχε βέβαια, όπως πάντα, κάποιος που υπερίσχυε από τους υπόλοιπους φιλάθλους, κάποιος που τους κάλυπτε με τους αλαλαγμούς του, και ομολογώ πως με είχε μπερδέψει τόσο πολύ που δεν καταλάβαινα τι συνέβαινε στον αγώνα.

Για κάμποση ώρα δεν σκεφτόμουν το γήπεδο αλλά εκείνον τον άνθρωπο που φώναζε με φωνή πρωτόγονου.

Τον φανταζόμουν περισσότερο, σαν ένα μεγάλο τριχωτό ζώο που δεν μπορούσε να βολευτεί στον καναπέ του και όλο τιναζόταν ψηλά, φωνάζοντας κάτι ακατάληπτο, για να ξανακαθίσει μετά, έχοντας προσωρινά εκτονώσει τη διέγερσή του.

Μετά ο αγώνας έληξε κι εγώ αναγκάστηκα ν’ ανοίξω το ραδιόφωνο για ν’ ακούσω το τελικό αποτέλεσμα: είχαμε χάσει. Σύντομα, οι τηλεοράσεις έσβησαν μαζί με το σούσουρο και η καλοκαιρινή νύχτα επέστρεψε στους κανονικούς της ρυθμούς.

Η αλήθεια είναι πως το καλοκαίρι είναι ένα ηχείο εξαιρετικής ακριβείας. Μπορείς ν’ ακούσεις από τη βεράντα σου τα πάντα, δηλαδή αυτά που θέλεις ν’ ακούσεις και αυτά που δεν θέλεις ν’ ακούσεις: οτιδήποτε συμβαίνει στα γύρω διαμερίσματα έρχεται και κατακάθεται σαν σκόνη πάνω στ’ αυτιά σου με τον ίδιο τρόπο που έρχεται η σκόνη από τη Βόρεια Αφρική ή και από κάπου μακρύτερα, από την Καλκούτα ή τη Βεγγάλη: ένα μωρό που κλαίει, ένα ζευγάρι που μαλώνει και μετά κάνει έρωτα, μια γυναίκα που μουρμουράει ένα τραγούδι, το κουδούνισμα των καθαρών ποτηριών, όταν κάποιο χέρι τα τοποθετεί στο στεγνωτήριο.

Η αφίσα του περσινού FID Marseille

Αύριο ολοκληρώνεται το Φεστιβάλ Κινηματογράφου στη Μασσαλία (FIDMarseille) και φέτος το πρόγραμμα περιλάμβανε ένα αφιέρωμα στις ταινίες της Μαργκερίτ Ντυράς, σ’ αυτές τις ταινίες που έχουν -όπως και τα γραπτά της- μια κοφτή αισθησιακή προσποίηση που είναι ανακουφιστική για την καθημερινότητά μας και, για τον ίδιο ακριβώς λόγο, εκνευριστική: γιατί απέχει παρασάγγας από τη ζωή μας και πιστεύω πως θα ήταν μια σκέτη γαλλική εξιδανίκευση του έρωτα αν δεν υπήρχε η απαραίτητη ποσότητα οδύνης την οποία κουβαλάνε οι ήρωές της μέσα σ’ εκείνες τις ζεστές περιοχές στις οποίες κατοικούνε και όπου είναι αιωνίως καλοκαίρι.

Στο IndiaSong (1975) το εναρκτήριο πλάνο διαρκεί τέσσερα λεπτά: ο ήλιος δύει αργά πάνω από μια επίπεδη έκταση, που ίσως είναι οι πράσινοι ορυζώνες της Ινδοκίνας, μέχρι που ο δίσκος χάνεται πίσω από τον γκρίζο ουρανό, ενώ μια γυναικεία φωνή τραγουδάει ένα παραπονιάρικο τραγούδι που καταλήγει σ’ ένα κάλεσμα, ένα κάλεσμα ζώου, τόσο μακρινό αλλά και τόσο κοντινό, λες και το ακούς από τη βεράντα σου.

Κ’ ύστερα έρχεται η νύχτα.

Για τον δημόσιο χώρο που μας περιέχει

της Μαρίας Καλαντζοπούλου

Τζόρτζιο ντε Κίρικο, «Πιάτσα ντ’ Ιτάλια», 1913

 Μια τετραπλή συγκυρία βάζει στο επίκεντρο της δημόσιας συζήτησης για την Αθήνα τη λειτουργία της πόλης, τον δημόσιο χώρο της και τις παρεμβάσεις σ’ αυτόν:

– Οι ανάγκες και τα προβλήματα που αναδεικνύει οξύτερα ή επιτείνει η βαθιά κοινωνική και οικονομική κρίση,

– η προεκλογική περίοδος για τις αυτοδιοικητικές εκλογές και ο προγραμματικός λόγος που κυριαρχεί,

– η κυρίαρχη πια «άσκηση» επιλεξιμότητας των παρεμβάσεων που σχετίζεται σχεδόν αποκλειστικά στη δημόσια συζήτηση με την αδιαφανή στο κοινό δυνατότητα δέσμευσης κονδυλίων από το τρέχον ΕΣΠΑ

– τα πρωτόφαντα (;) σχήματα προώθησης κρίσιμων πολεοδομικών παρεμβάσεων από ιδιώτες και ιδρύματα.

Η συζήτηση για την πόλη και τον δημόσιο χώρο είναι μεγάλη και συχνά χαοτική, ειδικά στο βαθμό που εστιάζεται σε ορισμένες μόνο διαστάσεις. Έχει ενδιαφέρον πάντως, γιατί, για πρώτη φορά εδώ και πολλά χρόνια, εκτός από αιτήματα ή προτάγματα για την πόλη, που συχνά παρουσιάζονται ως πολιτικά ουδέτερα, ως ένα αναμφισβήτητο «κοινό καλό», μπαίνει πλέον ανοιχτά στον δημόσιο διάλογο και με ένταση το ζήτημα του «σε ποιους ανήκει η πόλη» ή «ποιοι σχεδιάζουν για την πόλη» — ερωτήματα που επερωτούν με τη σειρά τους τα αιτήματαή τις προτάσειςπου διατυπώνονται.

Δημόσιος χώρος και πόλη. Θα μπορούσαμε να συμφωνήσουμε πως δημόσιος χώρος στην πόλη είναι αυτό που συγκροτεί τη συλλογική ζωή αλλά και το εκεί όπου εγγράφεται η τελευταία, εκεί όπου μπορούν να συνυπάρξουν γενιές, τάξεις, ενταγμένοι κι αποκλεισμένοι, άνθρωποι με διαφορετικές ευκαιρίες ή επιλογές. Όλοι αυτοί και αυτές νοηματοδοτούν και διεκδικούν τον δημόσιο χώρο. Το φάσμα αυτών των διεκδικήσεων μας οδηγεί στο επόμενο:

Το ποιοι και ποιες της πόλης. Αυτό καθαυτό το ερώτημα «σε ποιους ανήκει η πόλη» αναδεικνύει την πολυπλοκότητα της συνύπαρξης. Η πόλη «ανήκει» στην εξουσία ή στους εξουσιαζόμενους; Μπορεί καν να «ανήκει» κάπου; Κι είναι άραγε όλοι στην πόλη ίδιοι ως προς τις επιθυμίες, τις ανάγκες και τις προβολές που έχουν για τη ζωή τους σ’ αυτήν; Οι επίκαιρες συζητήσεις για την πεζοδρόμηση της Πανεπιστημίου λ.χ. είναι, απ’ αυτή την άποψη, αποκαλυπτικές: μεταξύ άλλων, ως προς το ποιοι μετέχουν σ’ αυτές (γιατί, φυσικά, δεν μετέχουν όλοι) και ως προς το γιατί υπερασπίζονται ή επικρίνουν την παρέμβαση. Μολονότι υπάρχουν κοινοί παρονομαστές, οι αποχρώσεις είναι ποικίλες και κυμαίνονται από το περιεχόμενο της πρότασης ή ίσως και μεμονωμένες όψεις του (λ.χ. το τραμ, το πράσινο, η κυκλοφορία) μέχρι ζητήματα που δεν σχετίζονται με το περιεχόμενο αλλά με τη συγκυρία της επιλογής, τους φορείς ή τις διαδικασίες της απόφασης (σχεδιασμού), προώθησης και υλοποίησης. Πράγμα που μας φέρνει στο επόμενο ερώτημα:

Ασφάλεια ή ελευθερία; Και τα δύο!

του Στρατή Μπουρνάζου

την ποίησιν ή την δόξα;
την ποίηση
Χριστόν ή Βαραββάν;
Χριστόν
την Γαλάτειαν ή μιαν καλύβην;
την Γαλάτεια
Ν. Εγγονόπουλος, «Το γλωσσάριο των ανθέων» (1948)

–«Θέλεις μέλι ή γάλα του κουτιού στις φέτες το ψωμί σου» , ρώτησε ο Κούνελος τον Λουλού Πουφ, που τον είχε επισκεφθεί. –«Και από τα δύο! Και μέλι και γάλα του κουτιού!», απάντησε αμέσως με ενθουσιασμό ο Πουφ. Μετά όμως,  για να μη φανεί πλεονέκτης, πρόσθεσε: –«Σου χαρίζω όμως το ψωμί!»

(Α. Α. Μιλν, «Ο Πουφ και η συντροφιά του»)

Πωλ Ντλεβώ, «Ένας άνθρωπος στον δρόμο», 1940

To ερώτημα «ασφάλεια ή ελευθερία», «ασφάλεια ή δικαιώματα» έχει εγκατασταθεί στο κέντρο της δημόσιας συζήτησης εδώ και χρόνια. Η απάντηση είναι προδιαγεγραμμένη: η Δεξιά με την ασφάλεια, η Αριστερά με την ελευθερία, και ο πολίτης διαλέγει ελευθέρως. Και ειδικά τούτους τους καιρούς της ανασφάλειας και επισφάλειας, διαλέγει την πολύ συγκεκριμένη και αναγκαία «ασφάλεια», αντί το άπιαστο πουλί που λέγεται «ελευθερία».
Τι πταίει; Μα, το ίδιο το ερώτημα. Αν πρέπει να αρνηθούμε έναν όρο, αυτός είναι ο διαζευκτικός σύνδεσμος. Να αρνηθούμε το «ή», για να κερδίσουμε τα άλλα δύο: «και ελευθερία και ασφάλεια», «και δικαιώματα και ασφάλεια» — και ακόμα καλύτερα: «δικαιώματα, για να έχουμε ασφάλεια». Να πούμε, λοιπόν, ότι η ασφάλεια είναι καλό πράγμα. Ότι όλοι, και όχι μόνο οι «νοικοκυραίοι», θέλουν να νιώθουν ασφαλείς. Όταν (νιώθουμε ότι) απειλούμαστε, διαρρηγνύονται βασικοί όροι της συμβίωσης (θυμάμαι, εδώ, το άρθρο του Δημήτρη Χριστόπουλου, σε παλιότερα «Ενθέματα»).
Θέλουμε λοιπόν, και εμείς, οι αριστεροί, οι κινηματίες, την ασφάλεια• δεν είμαστε τίποτε ατρόμητα ξωτικά. Αλλά πρέπει να πούμε, πρώτον, ότι ασφάλεια δεν σημαίνει –ή δεν σημαίνει μόνο– φυλακές, αστυνομία και αστυνόμευση. Σημαίνει μέριμνα, σχολεία, νοσοκομεία, παιδικούς σταθμούς, φροντίδα για τους ηλικιωμένους, ασφαλείς δρόμους κ.ο.κ. Δεύτερον, ότι η αστυνόμευση, όπως ασκείται, είναι βασικός παράγων ανασφάλειας και φόβου, σε ένα φαύλο κύκλο. Τρίτον, ότι η καταστολή, εκτός από απάνθρωπη, συχνά είναι δημαγωγική και αναποτελεσματική. Όταν, λ.χ. μια «σκούπα» σαρώνει τους τοξικοεξαρτημένους, πηγαίνοντάς τους σε μια απόμερη γειτονιά, κανένα πρόβλημα δεν λύνει — μόνο το μεταθέτει και το πολλαπλασιάζει.

Θεσσαλονίκη: για μια δυναμική πορεία προς τα εμπρός

του Λόη Λαμπριανiδη

Μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1980 η Θεσσαλονίκη παρουσίαζε έναν δυναμισμό εν πολλοίς επίπλαστο και εύθραυστο, βέβαια, καθώς στηριζόταν σε σημαντικό βαθμό στην παραγωγή προϊόντων έντασης εργασίας με υπεργολαβική σχέση για τη διεθνή αγορά. Από τη δεκαετία του 1990, όμως, η οικονομία της διαγράφει πορεία σχετικής αποδυνάμωσης. Αρκετές δυναμικές επιχειρήσεις της εξαγοράζονται από επιχειρήσεις των Αθηνών και τα κεντρικά γραφεία τους μεταφέρονται εκεί, άλλες υπολειτουργούν ή κλείνουν, άλλες μετεγκαθίστανται στα Βαλκάνια. Η αποβιομηχάνιση ήταν ιδιαίτερα έντονη, με αποτέλεσμα στο διάστημα 1993-2013 να μειωθεί το ποσοστό απασχόλησης στον δευτερογενή τομέα από 32,3% στο 15,7%.

Παράλληλα, παρατηρείται υποχώρηση της πόλης σε κρίσιμα χαρακτηριστικά για την πορεία ανάπτυξης: ανεργία επιστημόνων, αδυναμία να έλξει μεγάλες επιχειρήσεις και να συγκρατήσει ακόμη και τις έδρες των επιχειρήσεων που έχουν τη δραστηριότητα τους στη Θεσσαλονίκη· επίσης, δεν είναι ελκτική στις μεγαλύτερες επιχειρήσεις της χώρας, ενώ υποχωρεί η σημασία του λιμανιού και του αεροδρομίου της. Κυρίως όμως υφίσταται μια «διπλή διαρροή»: ένα μέρος του εξειδικευμένου ανθρώπινου δυναμικού της φεύγει στο εξωτερικό ή στην Αθήνα, γιατί η προοπτική επαγγελματικής απασχόλησης και η ποιότητα ζωής στη Θεσσαλονίκη είναι κατώτερες των προσδοκιών του. Το γεγονός αυτό την οδηγεί σε έναν φαύλο κύκλο περαιτέρω αποδυνάμωσης, γιατί σήμερα στοιχείο-κλειδί για την ανάπτυξη μιας οικονομίας είναι το «άυλο κεφάλαιο» δηλαδή το ανθρώπινο δυναμικό της.

Η μνήμη αφηγείται την πόλη

Με την ευκαιρία του Β΄ Διεθνούς Συνεδρίου Προφορικής Ιστορίας, 6-9 Μαρτίου

(αναλυτικά το πρόγραμμα  του συνεδρίου στο goo.gl/IcfOIF)

Συνέντευξη των ιστορικών  Ρίκης Βαν Μπούσχοτεν και Ποθητής Χαντζαρούλα

Μιλάνε για την «ιστορία από τα κάτω», την επιλεκτικότητα της μνήμης, το τραύμα,  την κρίση, τη μνήμη και τον δημόσιο χώρο

Ουίλλιαμ Τέρνερ, «η πόλη», 1969

Οι μνήμες και οι αποσιωπήσεις του παρελθόντος της πόλης, ο βιωμένος χώρος και οι μαζικές μετακινήσεις του 20ού αιώνα, η προσφυγιά, ο αποκλεισμός, του οι Άλλοι, η εσωτερική μετανάστευση, οι  τόποι μαρτυρίου και λατρείας, η κρίση και οι εικόνες του παρελθόντος που ανακαλεί: Όλα αυτά, με πεδίο μελέτης τον αστικό χώρο, με εργαλείο την προφορική ιστορία, και με άξονα τη μνήμη, θα αναπτυχθούν στο  δεύτερο διεθνές συνέδριο προφορικής Ιστορίας με τίτλο «Η μνήμη αφηγείται την πόλη… Προφορικές μαρτυρίες για το παρελθόν και το παρόν του αστικού χώρου» οργανώνουν το Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών και η Ένωση Προφορικής Ιστορίας, στο αμφιθέατρο Αργυριάδη (στα Προπύλαια του Πανεπιστημίου Αθηνών στις 6-8 Μαρτίου και στο Ίδρυμα Μιχάλης Κακογιάννης (Πειραιώς 206), στις 9 Μαρτίου). Μιλήσαμε για όλα αυτά με τις ιστορικούς Ποθητή Χαντζαρούλα (Πανεπιστήμιο Αιγαίου) και Ρίκη Βαν Μπούσχοτεν (Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας), μέλη της οργανωτικής επιτροπής του συνεδρίου.

ΕΝΘΕΜΑΤΑ

Ερνστ Κίρχνερ, «Σκηνή δρόμου από το παράθυρο ενός κουρείου», 1929

Γιατί διαλέξατε την πόλη, τον αστικό χώρο ως θέμα αυτού του δεύτερου συνεδρίου προφορικής Ιστορίας;

Ποθητή Χαντζαρούλα: Τα τελευταία χρόνια στις κοινωνικές επιστήμες το ενδιαφέρον των ερευνητριών έχει στραφεί στη μελέτη του χώρου. Οι πόλεις αναδύονται ως πεδία διακυβέρνησης, αλλά και ως πεδία διεκδίκησης από διάφορες κοινωνικές ομάδες, συγκρότησης διαφορετικών μορφών κατοίκησης, συμβίωσης, έκφρασης, διαμόρφωσης υποκειμενικοτήτων, νέων μορφών αλληλεγγύης καθώς και ελέγχου.

Ενώ οι ιστορικοί σχετικά πρόσφατα άρχισαν να επικεντρώνονται στον χώρο, η μνήμη ήδη από τις αρχές του περασμένου αιώνα θεωρούνταν ενσωματωμένη στο χώρο, εν-τοπισμένη. Ένας από τους σημαντικότερους μελετητές της, ο Maurice Halbwachs, υποστηρίζει ότι η μνήμη, η πιο προσωπική λειτουργία, δεν υφίσταται εκτός του κοινωνικού πλαισίου (Κοινωνικά πλαίσια της μνήμης, μτφ. Ελευθερία Ζέη, Νεφέλη 2013). Ιδιαίτερα σημαντικό πλαίσιο για να θυμηθούμε και να αποκτήσουν νόημα οι αναμνήσεις μας είναι ο χώρος. Αλλά και η συλλογική μνήμη απορρέει από ένα χωρικό πλαίσιο. Τη δεκαετία του 1980 ο Πιερ Νορά θα κατανοήσει τη συλλογική μνήμη μέσα από τη χωρική εγγραφή της, κάνοντας αντικείμενο της έρευνάς του τους «μνημονικούς τόπους» (Les Lieux de mémoire, Παρίσι 1984).

Η σύνδεση της προφορικής ιστορίας με την πόλη έρχεται να δώσει χώρο σε μια οπτική που θα αφηγηθεί την ιστορία της πόλης μέσα από διαφορετικές θέσεις των δρώντων υποκειμένων. Στόχος λοιπόν είναι να έρθουν στο φως πολλαπλές ιστορίες της πόλης, διαφορετικές σημασιοδοτήσεις της, αντιμαχόμενες ιστορίες, αποκλεισμοί. Με άλλα λόγια, η πόλη να γίνει αφηγήσιμη μέσα από την οπτική των διαφορετικών υποκειμένων. Ταυτόχρονα, πρέπει να έχουμε στο νου μας ότι δεν παράγονται μόνο ιστορίες της πόλης από τις αφηγήσεις των ανθρώπων αλλά και ο ίδιος ο εαυτός μέσα από τη σχέση του με την πόλη. Η πόλη, ο τρόπος με τον οποίο κατοικούν οι άνθρωποι την πόλη, διαμορφώνει την ταυτότητά τους. Η προφορική μαρτυρία είναι λοιπόν ένας προνομιακός χώρος για να κατανοήσουμε τη διαμόρφωση των υποκειμένων και των ταυτοτήτων.

Των αφανών

ME  ΤΗΝ ΕΥΚΑΙΡΙΑ ΤΗΣ ΕΚΘΕΣΗΣ ΚΡΙΣΙΜΗ ΤΕΧΝΗ-ΤΕΧΝΗ ΣΕ ΚΡΙΣΗ

του Βαγγέλη Καραμανωλάκη

Η έκθεση «Κρίσιμη Τέχνη-Τέχνη σε Κρίση» (με έργα Άννας Κινδύνη, Βλάση Κανιάρη, Γιάννη Ψυχοπαίδη, Δημήτρη Κατσούδα) συνεχίζεται μέχρι την Παρασκευή 7 Μαρτίου, στην Πινακοθήκη του Δήμου Αθηναίων (Γερμανικού και Μυλλέρου, Μεταξουργείο). Δημοσιεύουμε σήμερα την ομιλία του ιστορικού Βαγγέλη Καραμανωλάκη στην εκδήλωση «Κρίση και σύγχρονη πόλη», που οργάνωσε, στο πλαίσιο της έκθεσης, η Πρωτοβουλία για την υπεράσπιση της Κοινωνίας και της Δημοκρατίας, στις 25.2.2014.

ΕΝΘΕΜΑΤΑ

Έργο του Δημήτρη Κατσούδα, από την έκθεση

Κρίσιμη τέχνη-τέχνη στην κρίση. Κρίση και πόλη. Ιστορία, το παρελθόν: οδός Πειραιώς νυν Παναγή Τσαλδάρη, Πλατεία Κουμουνδούρου νυν Ελευθερίας, το Παλιό Βρεφοκομείο, η παλιά Δημοτική Πινακοθήκη, το παλιό μεταξουργείο, η νυν. Πώς μιλάς για το σήμερα έχοντας το νου σου στο χθες; Ιστορικός· ιστορώ στα μεταβυζαντινά χρόνια σήμαινε ζωγραφίζω. Οι άγιοι των εκκλησιών. Στον Άγιο Γεώργιο, το ναό που απόμεινε από το Ορφανοτροφείο Χατζηκώστα, εδώ δίπλα, απέναντι από την τράπεζα, παλιά Εμπορική τώρα Alpha Bank, στα παγκάκια του περιβόλου τα βράδια κοιμούνται άστεγοι. Το κτίριο, μετέπειτα φυλακή για ποινικούς, έχει πια γκρεμιστεί. Στη θέση του μια τεράστια πολυκατοικία, γεμάτη δορυφορικά πιάτα και Ασιάτες που κατακλύζουν τα διαμερίσματά της. Οι ανοιχτές τηλεοράσεις μιλούν κινέζικα στο πεζοδρόμιο. Το Oρφανοτροφείο έχει μεταφερθεί εδώ και χρόνια, τώρα κινδυνεύει να κλείσει λόγω οικονομικών προβλημάτων. Τα ορφανά στους δρόμους. Ο Τζων Χιλλ, προτεστάντης ιεραπόστολος στην κατεστραμμένη Αθήνα του 1830, έγραφε στους συγγενείς του στην Αμερική ότι δεκάδες ορφανά ζητιανεύουν, έχοντας χάσει τους δικούς τους στην Επανάσταση. Οι ανέστιοι πένητες διέτρεχαν την πόλη στα μέσα του 19ου αιώνα. Η αστυνομία τους συγκέντρωνε σε δυο τμήματα, στο Κακουργοδικείο και το 6ο, μαζί με φρενοβλαβείς και ποινικούς.

Reactivate Athens: Ιδέες για την πόλη. Κι ο σχεδιασμός στα αζήτητα

του Άρη Καλαντίδη και της Μαρίας Παπαδημητρίου

Ρόι Λιχχτενστάιν, «Νεκρή φύση με παλέτα», 1972

Μέσα στον Ιανουάριο, βρεθήκαμε, ανεξάρτητα η μία από τον άλλον, να συμμετέχουμε σε δημόσιες εκδηλώσεις στο πλαίσιο του Reactivate Athens (το οποίο αυτοπαρουσιάζεται ως «ένα πρόγραμμα έρευνας και αρχιτεκτονικού σχεδιασμού», μια «διεπιστημονική ομάδα», ένα εργαστήρι «που θα αναλύσει κριτικά τη λειτουργία του κέντρου της Αθήνας», στοχεύοντας σε «ένα νέο στρατηγικό όραμα για την πόλη», βλ. http://www.reactivate-athens.com). Ήταν μια καλή ευκαιρία να συζητήσουμε πάλι για τον αστικό σχεδιασμό, για συμμετοχικές διαδικασίες και τον ρόλο των καλλιτεχνών σ’ αυτές. Στο άρθρο αυτό, συνοψίζουμε κάποιες σκέψεις μας, που είτε εκφράσαμε επιτόπου είτε συζητήσαμε εκ των υστέρων σχετικά με τα ζητήματα που αναπτύχθηκαν στις εκδηλώσεις.

***

Τα τελευταία χρόνια επικρατεί μια σύγχυση, που μπερδεύει τον σχεδιασμό με επιμέρους δράσεις μέσα στην πόλη, μια σύγχυση που σχετίζεται άμεσα με την υποχώρηση του κράτους-πρόνοιας. Ο σχεδιασμός που αναζητά ισορροπίες, που στρέφεται προς το μέλλον –ομολογουμένως μέσα σε πληθώρα δυσκολιών–, που γίνεται πεδίο διεκδίκησης και αντιπαράθεσης, ολοένα παραμερίζεται. Μέσα σε έναν πλαστό δυισμό –εκ των άνω/εκ των κάτω– καθετί «κρατικό» απορρίπτεται εξ ορισμού. Ομάδες πολιτών, καλλιτέχνες και ιδρύματα καλούνται να καλύψουν το θεσμικό κενό με μεμονωμένες δράσεις. Αυτό δεν σημαίνει πως δεν υπάρχει χώρος για τέτοιες παρεμβάσεις μέσα στην πόλη· κάθε άλλο. Όμως, όπως ούτε ο καλλιτέχνης είναι απαραίτητα ακτιβιστής ούτε ο ακτιβιστής μπορεί να αντικαταστήσει την πολιτεία, έτσι και η μεμονωμένη δράση δεν μπορεί να αντικαταστήσει τους θεσμούς του σχεδιασμού.

Kοινωνικές και χωρικές ανατροπές στην Αθήνα της κρίσης

της Ελένης Πορτάλιου

Μετά τα δακρυγόνα. Ο χορός της χαράς. «Αγανακτισμένοι», Σύνταγμα 2011

Η Αθήνα είναι μια πόλη σε ανθρωπιστική κρίση, σύμφωνα με τον ορισμό των Γιατρών του Κόσμου, που αναφέρεται σε μαζικές καταστάσεις φτώχειας και κοινωνικού αποκλεισμού. Από κοινωνική-χωρική άποψη, η κρίση γίνεται αντιληπτή σε τρία αλληλοσυμπληρούμενα επίπεδα: α) την κοινωνία της πόλης, β) τον δημόσιο και ιδιωτικό αστικό χώρο, γ) την επιτήρηση της πόλης και τη γενικευμένη καταστολή (από την κρατική εξουσία και τις εγκληματικές συμμορίες).

Η φτωχοποίηση της κοινωνίας γενικεύεται και διαρκεί

Η Αθήνα –ειδικότερα το Κέντρο– συγκέντρωνε πάντα ευπαθείς κοινωνικές ομάδες. Άνεργοι, πένητες, άστεγοι, χρήστες εξαρτησιογόνων ουσιών, πρόσφυγες και μετανάστες αναζητούσαν στην πόλη κοινωνικές δομές, εργασία, αλληλεγγύη των διερχομένων, γενικότερα στήριξη για την επιβίωσή τους. Σήμερα η κατάσταση αυτή έχει διαχυθεί σε όλο το σώμα της πόλης, αφορώντας ευρύτατα κοινωνικά στρώματα, που παλιότερα διέθεταν τα βασικά προς το ζην ή/και ευημερούσαν.

Εξολοθρευτής άγγελος

του Γιώργου Μ. Χατζηστεργίου

Φωτογραφία του κινέζου καλλιτέχνη Mo Yi, από τη συλλογή του «Η ψευδαισθητική μου πόλη», 2008

Σε ολοσέλιδο άρθρο των Financial Times (30.4.2013), γραμμένο ως χρονικό μιας άμεσα επερχόμενης κοινωνικής καταστροφής, προαναγγέλλονται οι μαζικές εξώσεις χιλιάδων επί χιλιάδων Ιρλανδών, από τα σπίτια τους. Το άρθρο εμπεριέχει πολλές τεχνικές λεπτομέρειες (διαγράμματα, ποσοστά μη εξυπηρετούμενων δανείων κλπ.,) οι  οποίες λειτουργούν δίκην μετεωρολογικού δελτίου που αγγέλλει την αναπόφευκτη έλευση ενός τυφώνα τύπου Κατρίνα. Απουσιάζουν όμως στοιχεία που να καταδεικνύουν την οικονομική αποδοτικότητα –υπέρ της κοινωνίας και της «ανάπτυξης»–  αυτών των εξελίξεων. Τέλος, παρά τους δραματικούς τόνους (είναι χαρακτηριστική η μεγάλη συνοδευτική φωτογραφία: ένα νεαρό ζευγάρι με το μωρό στην αγκαλιά στέκεται στην πόρτα του σπιτιού τους, περιμένοντας το «κακό») δεν υπάρχει οποιαδήποτε μνεία σε τυχόν μέτρα, αν όχι προστασίας, έστω ανακούφισης του κόσμου, όπως στις περιπτώσεις φυσικής καταστροφής. Μόνο ένας φόβος, σε μια υποπαράγραφο, μήπως εκδηλωθεί κάποια «κοινωνική αναταραχή» — μήπως δηλαδή αντιδράσουν τα θύματα της ανθρωπογενούς «θεομηνίας»!

Το Ταξίμ και η υπεράσπιση του δημόσιου χώρου

Από τον αγώνα για την πόλη, στην ανατρεπτική γιορτή

 

της Φωτεινής Μαργαρίτη

Η χειραφετημένη ατομικότητα διεκδικεί δημόσιους χώρους που ενώνουν: «Να ζεις σαν ένα δέντρο μόνος και ελεύθερος, να ζεις με τους συντρόφους σου όπως τα δέντρα ενός δάσους», Ναζίμ Χικμέτ. Eικόνα από μια γιορτή, ένα βράδυ στην πλατεία Ταξίμ. F/M, 15.7.2010.

Το σχέδιο για την δραστική ανάπλαση του Ταξίμ στην Κωνσταντινούπολη (εκτεταμένη πεζοδρόμηση της πλατείας και υπογειοποίηση της κίνησης των τροχοφόρων, οικοδόμηση ενός νεο-οθωμανικού θεματικού πάρκου στη θέση του Γκεζί κλπ.) ήταν η απαρχή μιας απρόβλεπτης πολιτικής κρίσης. Έφερε στο προσκήνιο ένα θέμα αιχμής που δεν περιορίζεται στην Τουρκία. Οι πόλεις γίνονται πλέον το κυρίαρχο θέμα πολιτικών θρύλων εν εξελίξει, όπως θα επισημάνει και το πρωτοσέλιδο κύριο θέμα της International Herald Tribune (Michael Kimmelman, «Η δύναμη του δημόσιου χώρου», 8-9.6.2013).

Η πλατεία Ταξίμ είναι το κέντρο του κέντρου της Κωνσταντινούπολης, χώρος με ετερόκλητη αστική ταυτότητα, που δέχεται καθημερινά πάνω από ένα εκατομμύριο ανθρώπους. Είναι επίσης χώρος μεγάλων πολιτικών και άλλων συγκεντρώσεων, οι οποίες προβλέπεται να μετακομίσουν στο Yenikapi, στη νέα πλατεία αντι-Ταξίμ. Όπως φάνηκε ήδη με την απαγόρευση της συγκέντρωσης της τελευταίας Πρωτομαγιάς, η ανάπλαση της πλατείας συμβαδίζει με το σχέδιο κάθαρσης και ελέγχου του δημόσιου χώρου.

Το Ταξίμ είναι το τελευταίο επεισόδιο ενός ευρύτερου πολεοδομικού σχεδίου και μεγάλων έργων στην πόλη. Μεταξύ άλλων: Το νέο (τρίτο) διεθνές αεροδρόμιο (με πρόβλεψη να είναι το μεγαλύτερο στον κόσμο). Τη διάνοιξη του εναλλακτικού ως προς τον Βόσπορο καναλιού, την τρίτη γέφυρα του Βοσπόρου, το στάδιο και το ολυμπιακό χωριό για τους Ολυμπιακούς Αγώνες του 2020, στους οποίους η Κωνσταντινούπολη είναι υποψήφια. Το οικονομικό χρηματιστηριακό κέντρο (Atasehir) και δύο νέες πόλεις στην ασιατική ακτή. Σημειωτέον πως στην ίδια περιοχή, το μελλοντικό τζαμί Camlica, έκτασης 50.000 τ.μ. και ικανό να δεχθεί 30.000 πιστούς, θα έχει τον πιο ψηλό μιναρέ του κόσμου.

Για τα κοινωνικά κινήματα στις πόλεις της Νότιας Ευρώπης: τριήμερο εργαστήριο

(στο τέλος του κειμένου, το αναλυτικό πρόγραμμα του τριημέρου)

των Δημήτρη Μπαλαμπανίδη, Έλενας Πατατούκα & Δήμητρας Σπανού, εκ μέρους της ομάδας encounter Athens

Η αφίσα του τριήμερου εργαστηρίου

Με το ξέσπασμα της κρίσης, οι χώρες της Νότιας Ευρώπης αντιμετωπίζουν πρωτοφανείς κοινωνικούς, πολιτικούς και οικονομικούς μετασχηματισμούς. Με παρόμοιες ιστορικές, κοινωνικοπολιτικές και πολιτισμικές βάσεις, αλλά και με τις δικές τους ιδιαιτερότητες, οι χώρες αυτές συνιστούν σε μεγάλο βαθμό μία περιφέρεια στο περιθώριο της Ευρώπης. Ιδιαίτερα στη συγκυρία της κρίσης, οι ανισότητες εντός του ευρωπαϊκού χώρου φαίνεται να εντείνονται, αναπαράγοντας προηγούμενα μοντέλα άνισης γεωγραφικά ανάπτυξης και θέτοντας στο επίκεντρο τον προβληματισμό γύρω από την έννοια της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης.

Ωστόσο, η ίδια η συνθήκη της κρίσης μπορεί να γίνει αντιληπτή ως ένα κοινό πλαίσιο κατανόησης των εξελίξεων στη Νότια Ευρώπη. Αν και εκδηλώθηκε με διαφορετικούς τρόπους σε κάθε χώρα, οι αιτίες και οι συνέπειές της, καθώς και οι πολιτικές που υιοθετούνται για τη διαχείρισή της φαίνεται να ακολουθούν παρόμοια πρότυπα.

Έπειτα από μια μακρά περίοδο νεοφιλελεύθερων πολιτικών –οι οποίες κατά κύριο λόγο οδήγησαν στη σημερινή κρίση– επιβάλλονται ακόμη πιο επιθετικές μεταρρυθμίσεις από διεθνείς και τοπικούς παίχτες και συμφέροντα, οι οποίες παρουσιάζονται ως «η αναγκαία και αναπόφευκτη λύση». Μέσα σε ένα «καθεστώς εκτάκτου ανάγκης», υιοθετούνται όλο και πιο αυταρχικές πολιτικές, παραβιάζοντας ή καταργώντας ανθρώπινα, πολιτικά και κοινωνικά δικαιώματα και άλλα κεκτημένα, οδηγώντας σε κοινωνική και οικονομική κατάρρευση.

Φόβος πάνω από την πόλη

 Τα αδιέξοδα του εξωραϊσμού και της αυτορρύθμισης

 

της Φωτεινής Μαργαρίτη

 

Η πόλη Πάλμα, 16ος αιώνας. Τείχη και οπλισμένοι φύλακες προστατεύουν την πόλη από τον έξωθεν κίνδυνο.

Τελευταία,  με άξονα την μαζική συγκέντρωση των ξένων σε κεντρικές συνοικίες της Αθήνας, εδραιώθηκε η κουλτούρα της σύγκρουσης, του φόβου και της απειλής στην πόλη. Οι πρόσφατες θεαματικές επιχειρήσεις κάθαρσης και καταστολής, αναβιώνουν το πρωτόγονο δόγμα πως η εγκληματικότητα είναι συνδεδεμένη με τους ξένους και τους αποκλεισμένους. Το θέαμα συμπληρώνει η δυναμική εμφάνιση της «Χρυσής Αυγής», με τα εκφοβιστικά κλισέ των χιτλερικών παρελάσεων. Όμως ακόμη και αν  η κατάσταση παραπέμπει στην άνοδο του Χίτλερ στην εξουσία, ένα κορυφαίο γεγονός –ο όλεθρος του πολέμου που επακολούθησε– μάλλον δημιουργεί μια υγιή αντίδραση στον εκφοβισμό!

Οι ξένοι στο κενό του κέντρου. Το κέντρο της Αθήνας εγκαταλείφθηκε μαζικά από τη μικρομεσαία τάξη και όσοι Έλληνες απέμειναν ήταν οι εκτοπισμένοι μιας άγριας ανάπτυξης. Η εγκατάσταση της πρώτης γενιάς μεταναστών συνέπεσε με την εξέλιξη αυτή και συμπλήρωσε τα αστικά κενά. Δούλεψαν σκληρά για να καλύψουν πραγματικές ανάγκες (π.χ. οικοδομή), αλλά και για να εμπλουτίσουν το κέντρο της πόλης με δραστηριότητες,  τις οποίες, πριν από τον θρίαμβο του «shopping center», φιλοξενούσε (επί ένα αιώνα τουλάχιστον) η παραδοσιακή αγορά της Αθήνας.

Απουσία δημόσιας παρέμβασης. Η Αθήνα έχασε μια ευκαιρία αυτή την εποχή. Η υποχώρηση της κοινωνικής πολεοδομίας σε όφελος των εξωραϊστικών παρεμβάσεων και η ανεύθυνη πανάκεια της αυτορρυθμιζόμενης πόλης, οδήγησαν στην γκετοποίηση του κέντρου και όχι οι μετανάστες!

Στο έκτρωμα της Ομόνοιας αποδεικνύεται αυτό που ο Άγγλος αρχιτέκτονας R.Rogers («Cities for a small planet») θα μας θυμίσει: πως οι περιμετρικές χρήσεις  και τα ανθρώπινα δικαιώματα, επηρεάζουν τη λειτουργία μιας πλατείας πολύ πιο αποφασιστικά από το οδόστρωμα.

Οι μετανάστες, όπως οι επαρχιώτες μετά τον Εμφύλιο, έλυσαν μόνοι τους το πρόβλημα κατοικίας και επεδίωξαν να δημιουργήσουν «νησίδες» της πατρίδας στην Αθήνα. Υποκαθιστώντας την έλλειψη κοινωνικής συνοχής στις περιοχές εργασίας ή κατοικίας,  έκαναν εντατική χρήση του δημόσιου χώρου –του δρόμου, της πλατείας, των πάρκων– ανατρέποντας τις συμβατικές του λειτουργίες.

Μικροί ουρανοξύστες στην Αθήνα

Όψιμη… ανακάλυψη της Αμερικής

της Φωτεινής Μαργαρίτη

Κατεδάφιση «μικρών ουρανοξυστών» σε προάστιο του Παρισιού.

Τελευταία έχουν έρθει συχνά στη δημοσιότητα απόψεις που υπεραμύνονται  της  οικοδόμησης «μικρών ουρανοξυστών» στην Αθήνα. Ο αναπληρωτής υπουργός περιβάλλοντος  Ν. Σηφουνάκης παρουσιάζοντας το νέο γενικό οικοδομικό κανονισμό (ΓΟΚ), τόνισε πως «πρέπει να διαμορφωθεί μια νέα στρατηγική που θα προτάσσει την καθ’ ύψος οικοδόμηση προκειμένου να υπάρξει συμπύκνωση της δόμησης και απελευθέρωση του εδάφους».

Σύμφωνα με την παραπάνω άποψη, η στρατηγική αυτή προϋποθέτει την μεγάλης κλίμακας κατεδάφιση κτιρίων που έχουν κλείσει τον «φυσιολογικό» κύκλο της ζωής τους: «Πρέπει να αναβαθμίσουμε το κτιριακό απόθεμα λαμβάνοντας υπόψη ότι ο χρόνος εξάντλησης της ζωής των κτιρίων από οπλισμένο σκυρόδερμα ολοένα και πλησιάζει. Βρισκόμαστε ένα βήμα πριν την υποχρέωση κατεδάφισης των πρώτων προβληματικών πολυκατοικιών» (Τα Νέα, 29.2.2012).

Το πρόσχημα της διάρκειας ζωής του σκυροδέματος. Η παραπάνω άποψη για τη διάρκεια ζωής των κτιρίων από σκυρόδεμα δεν μπορεί όμως να γενικευθεί. Η ανθεκτικότητα μιας κατασκευής δεν εξαρτάται μόνο από το υλικό, αλλά και την ποιότητά της, τη χρήση και τη συντήρηση των κτιρίων κλπ.  Η διεθνής μάλιστα εμπειρία από την κατεδάφιση ανάλογων κτιρίων αποδεικνύει  πως συχνά δεν γίνεται για τεχνικούς λόγους, αλλά για λόγους κοινωνικής δυσλειτουργίας της πόλης, με χαρακτηριστικό το παράδειγμα των προαστίων του Παρισιού, όπου κτίρια είκοσι  μόλις ετών κατεδαφίστηκαν..

Από την κοινωνική στην επιχειρηματική πολεοδομία. Μετά το 1945 και  την αποτυχία της καθολικής ουτοπίας του Μεσοπολέμου στην Ευρώπη,  δόθηκε προβάδισμα στην επιχειρηματική διάσταση της πόλης και στη σταδιακή εγκατάλειψη της κοινωνικής πολεοδομίας. Αυτή η λογική  επικράτησε στην Αμερική, η οποία ας μην ξεχνάμε πως βιώθηκε σαν την παρθένα γη, όπου μπορείς να ξαναρχίσεις την ιστορία από το μηδέν, όπου η «καινοτομία» είναι αξία και έκφραση μιας συνεχούς αντίστασης  εναντίον του παρελθόντος. Ήδη από τα τέλη του 19ου αιώνα, οι ουρανοξύστες λειτούργησαν ως μοντέλο ανοικοδόμησης μιας ολόκληρης πόλης. Σήμερα, το μοντέλο της επιχειρηματικής πόλης, με επίκεντρο τα ψηλά κτίρια, επεκτείνεται με ταχύτατους ρυθμούς στις αναδυόμενες παγκόσμιες μητροπόλεις, συμπαρασύροντας σαν «τσουνάμι» όλες τις  ιδιαιτερότητες.

Από τη δεκαετία του 1980, στον ευρωπαϊκό χώρο αναπτύσσονται γόνιμες απόψεις και εφαρμογές, οι οποίες αντιτάσσουν στο αμερικανικό μοντέλο της καθ’ ύψος οικοδόμησης, το μοντέλο της αστικής πυκνότητας και της ανάμιξης των χρήσεων που χαρακτήριζαν την παλιά ευρωπαϊκή πόλη.

Η ευρωπαϊκή εξαίρεση. Στην Ευρώπη δεν έγινε ποτέ  μαζική ανοικοδόμηση ουρανοξυστών. Σοβαρός όμως είναι και ο κριτικός αντίλογος για την παγκόσμια γενίκευση των ουρανοξυστών, η οποία διαφοροποιείται ακόμη και από το αμερικανικό μοντέλο. Η πρώτη κάθετη ανοικοδόμηση των αμερικανικών πόλεων (Σικάγο, Ν. Υόρκη κλπ.) εμπεριείχε, σ’ ένα βαθμό, τα ψήγματα της κοινωνικής πολεοδομίας, εργαζόταν δηλαδή με την έννοια της αστικής πυκνότητας. Οι παλιοί ουρανοξύστες Art Deco, με τη χωροθέτησή τους, αλλά και με τη διαμόρφωση μιας διαφορετικής όψης στο επίπεδο του δρόμου, φρόντιζαν να δημιουργήσουν την οικειότητα και φυσικότητα των κοινωνικών αποστάσεων, εναρμονίζονταν με τα περιβάλλοντα κτίρια, διατηρούσαν ένα χαρακτήρα «πολιτισμένο», στοιχεία που σήμερα έχουν πλήρως εγκαταλειφθεί.

Ελληνική περιχαράκωση. Τις τελευταίες δεκαετίες η Ελλάδα φαίνεται να μην παρακολουθεί τον παραπάνω προβληματισμό. Προηγήθηκε μια περίοδος όπου κυριάρχησε  ένα είδος υβριδικής σκέψης, που εκφράστηκε κατεξοχήν με μια μιντιακή γλώσσα «θανάτου του κοινωνικού». Εξιδανίκευσε την εικόνα μιας Αθήνας-Μητρόπολης σε σαθρές βάσεις, όπως αποδεικνύει το πρόβλημα του κέντρου (και όχι μόνο), με ευθύνη κατεξοχήν της πολιτείας, αλλά και των ειδικών επιστημόνων (αρχιτεκτόνων κλπ.), οι οποίοι πάσχουν συχνά από ένα είδος μεγαλομανίας, που  αγνοεί ότι η τέχνη τους είναι έντονα «μολυσμένη» από την ζωή και την κοινωνία.

Ένα «όραμα» για την Αθήνα: η περίπτωση της πεζοδρόμησης της Πανεπιστημίου

της Δήμητρας Σιατίστα

Φωτογραφία του Σπύρου Δρίβα

Στις πρόσφατες προτάσεις των φορέων πολεοδομικού σχεδιασμού (ΟΡΣΑ, ΥΠΕΚΑ, μελέτες ειδικών) οι αναπλάσεις, νοούμενες κυρίως ως πεζοδρομήσεις και αναμορφώσεις πλατειών, εμφανίζονται ως κεντρικός άξονας για την αναζωογόνηση της Αθήνας. Aνάμεσα σε αυτές τις σχεδιαζόμενες παρεμβάσεις «αναβοσβήνει» η εμβληματική περίπτωση της πρότασης πεζοδρόμησης Πανεπιστημίου. Από τις αρχές του 2010 που –για άλλη μια φορά– κάνει την εμφάνισή της η πρόταση στις εφημερίδες, έχει αναπτυχθεί ένας, συγκρατημένος θα λέγαμε και περιστασιακός, διάλογος με επιχειρήματα υπέρ ή κατά της πρότασης. Διακρίνουμε δύο κατηγορίες επιχειρημάτων που στηρίζουν την πρόταση:

* Η αναβάθμιση της ποιότητας ζωής στο κέντρο με την αποφόρτισή του από το αυτοκίνητο και την αποφασιστική ενίσχυση του ρόλου της δημόσιας συγκοινωνίας, με στόχο την απόδοση χώρων σε πεζούς και ποδηλάτες.

* Η συμβολική σημασία των κτιρίων της νεοκλασικής τριλογίας (Βιβλιοθήκη, Ακαδημία, Πανεπιστήμιο) και η σύνδεση της διαδρομής αυτής με τις τουριστικές και εμπορικές διαδρομές της πόλης.

Αντίστοιχα, τα σημεία κριτικής μπορούν να συνοψιστούν σε τρεις άξονες:

Η πεζοδρόμηση της Πανεπιστημίου και άλλες πολεοδομικές φαντασιώσεις για το κέντρο της πόλης

του Κωστή Χατζημιχάλη

Φωτογραφία του Σπύρου Δρίβα

Η πρόθεση της κυβέρνησης να προκηρύξει διεθνή αρχιτεκτονικό διαγωνισμό για τη πεζοδρόμηση της Πανεπιστημίου και η ευρύτατη δημοσιότητα του θέματος, με εκπομπές στο ραδιόφωνο και στην τηλεόραση και με δημοσιεύσεις στις εφημερίδες, έχει καλλιεργήσει υπερβολικές προσδοκίες, ακόμη και μύθους. Ακούμε και διαβάζουμε για τη «δημιουργία μια νέας συλλογικής ταυτότητας της πόλης μας», ότι η πολεοδομική παρέμβαση στην Πανεπιστημίου θα «δώσει νέα πνοή επαναφέροντας τους κατοίκους στο κέντρο», ακόμη και για «επίλυση των κοινωνικών προβλημάτων» του κέντρου.

Δεν θα συζητήσω την προτεραιότητα του εγχειρήματος στη σημερινή δεινή οικονομική συγκυρία, σε μια πόλη που δεν έχει λύσει ακόμη το πρόβλημα των σκουπιδιών της. Δεν θα συζητήσω επίσης το κόστος των ερευνών που στηρίζουν την πρόταση και το κόστος του διεθνούς διαγωνισμού, με πιθανό αποδέκτη το αρχείο του ΥΠΕΚΑ, όπως συνέβη με τον αντίστοιχο για το αεροδρόμιο του Ελληνικού πριν εφτά χρόνια. Θέλω όμως να φωνάξω δυνατά ότι η πεζοδρόμηση της Πανεπιστημίου είναι ένα μεγάλο πολεοδομικό λάθος, δεν απαντά σε κανένα ουσιαστικό πρόβλημα του κέντρου, ενώ αντιθέτως θα ανατρέψει την ιστορική του ταυτότητα και θα δημιουργήσει σοβαρά κυκλοφοριακά και κοινωνικά προβλήματα στις γειτονικές περιοχές και στη περίμετρο του δακτυλίου. Εξηγούμαι.

Φωτογραφία του Σπύρου Δρίβα

Ένα μεγάλο πολεοδομικό λάθος

1. Η Πανεπιστημίου είναι σχεδιασμένη από το 19ο αιώνα ως ένα βασικό βουλεβάρτο-λεωφόρος της πόλης, ένας βασικός αστικός συντελεστής με ιστορικά χαρακτηριστικά διαμπερούς διέλευσης. Η μετατροπή του σε πεζόδρομο ανατρέπει τις ιστορικές καταβολές της λειτουργίας και του συμβολισμού της ως λεωφόρου και θα αναπαράγει το λάθος του πρόσφατου σχεδιασμού της Ομόνοιας που, από κυκλοφοριακός κόμβος-αναφορά της πόλης, έχει μετατραπεί σε μια αμήχανη, σκοτεινή διέλευση πεζών.

2. Είναι ο πιο φαρδύς δρόμος του κέντρου με επαρκέστατα πεζοδρόμια. Αντί της συνολικής πεζοδρόμησης θα μπορούσαν τα τελευταία να διευρυνθούν και να φυτευτούν, να δημιουργηθεί ποδηλατόδρομος και να επεκταθεί η γραμμή του τραμ, χωρίς να χάσει τη λειτουργία της λεωφόρου. Η παρέμβαση γίνεται εντελώς αποσπασματικά σε ένα μικρό τμήμα της πόλης, χωρίς συνολικότερο σχεδιασμό και με άγνωστες συνδέσεις με το υπό μελέτη νέο ρυθμιστικό της.

Η Κίνηση Κατοίκων στο Έκτο Δημοτικό Διαμέρισμα του Δήμου Αθηναίων

των Γιάννη Βλαχάκη, Ηλία Γιαννίρη, Γιώργου Νίνου

από το μπλογκ kinisikatoikonektou.wordpress.com

Τα τελευταία χρόνια παρατηρείται μια συνεχής υποβάθμιση της ποιότητας ζωής στο κέντρο της Αθήνας. Οι πολίτες νιώθουν εγκαταλειμμένοι από την πολιτεία, το ενδιαφέρον της οποίας εξαντλείται τις περισσότερες φορές στη διατύπωση προθέσεων και προεκλογικών εξαγγελιών. Συνειδητοποιώντας όλο και περισσότερο τις ευθύνες που τους αναλογούν και τη σημασία της συμμετοχής τους, συσπειρώνονται γύρω από μικρούς ή μεγάλους στόχους για τη βελτίωση του περιβάλλοντος στο οποίο ζουν. Εμφανίζονται συνεχώς νέες ομάδες πολιτών που, δηλώνοντας έμπρακτα το ενδιαφέρον τους για την πόλη μας, ενεργοποιούν τις δυνάμεις τους με οριζόντιες δράσεις για τη διάσωση των λιγοστών ελεύθερων χώρων που έχουν απομείνει, για τα δικαιώματα των πεζών, για τη χρήση του ποδηλάτου, για την κατάργηση των κεραιών κινητής τηλεφωνίας κ.ά.

Από τη γειτονιά στην πόλη: κενά κτίρια, καταγραφή και επανάχρηση

Η Τόνια Κατερίνη (αρχιτέκτων), εκ μέρους των «Ενθεμάτων», συζητάει με τους αρχιτέκτονες Γιάννη Βλαχάκη, Δανάη Ιωαννίδη, Θάλεια Νινιού, Γιώργο Νίνο και τον εικαστικό Νικόλα Κόσκορο, μέλη της αρχιτεκτονικής ομάδας της Κίνησης Κατοίκων του 6ου Διαμερίσματος (Στην αρχιτεκτονική ομάδα μετέχουν ακόμα η Χρυσάνθη Καστάνη, αρχιτέκτων, και η Ήρα Βλαχάκη  εικαστικός)

 Τόνια Κατερίνη: Πώς συναντήθηκε η Κίνηση Κατοίκων με την αρχιτεκτονική ομάδα;

Γιώργος Νίνος: Η πρωτοβουλία ήταν της Μαρίνας Βήχου. Μετά την ιστορία του πάρκου Κύπρου και Πατησίων, σκεφτόμασταν τι άλλο μπορούσαμε να κάνουμε. Διατυπώθηκε η ιδέα να καταγράψουμε τα αξιόλογα κτίρια του διαμερίσματος, ξεκινώντας από τον Αγ. Παντελεήμονα. Αρχίσαμε την άνοιξη του 2010· στην αρχή μετείχα μόνο εγώ σαν αρχιτέκτονας.

Τόνια: Πώς μπήκαν οι υπόλοιποι;

Μακέτα της αρχιτεκτονικής ομάδας, με τα κενά κτίρια, από την έκθεση στην γκαλερί "Ηώς"

Γιάννης Βλαχάκης: Ήταν κάπως σαν σκυταλοδρομία. Εγώ μετείχα σε μια ομάδα που ετοίμαζε την έκθεση «Κρυμμένη Αθήνα», στο TAF. Περπατώντας στην περιοχή, συνάντησα μια κυρία από την Κίνηση. Είχε τελειώσει η καταγραφή και οργανώσαμε τη συζήτηση «Τα κενά και τα πλήρη της πόλης: η περίπτωση του Αγ. Παντελεήμονα». Η ιδέα προήλθε από ένα γεγονός που μας εντυπωσίασε: από τα 376 καταγεγραμμένα κτίρια, τα 105 ήταν κενά. Έγινε μια πρώτη επεξεργασία από τον Ηλία Γιαννίρη, και στη συζήτηση, που συντόνισα εγώ, συμμετείχαν ο Θόδωρος Ρουμπάνης, ο Ηλίας Γιαννίρης, η Ελένη Πορτάλιου και ο Σταύρος Σταυρίδης. Η συζήτηση έθεσε πολλά ζητήματα σχετικά με την πόλη και την επανάχρηση των κτιρίων. Η πρόκληση ήταν πώς από τη μικρή κλίμακα περνάμε στη μεγάλη, από τη γειτονιά στην πόλη. Το εγχείρημα ξεκίνησε από ένα κίνημα συγκεκριμένων ανθρώπων του διαμερίσματος και προχώρησε και σε πιο θεωρητικό επίπεδο.

Ετοιμάζοντας τις εκθέσεις για την κρυμμένη Αθήνα, σκεφτήκαμε να γίνει μια έκθεση με το ίδιο θέμα για τον Άγιο Παντελεήμονα, όπου επεξεργαστήκαμε τα στοιχεία της καταγραφής με αρχιτεκτονικά μέσα: σχέδια, χάρτες, μακέτα και στατιστικές ταξινομήσεις. Εκεί δημιουργήθηκε η αρχιτεκτονική ομάδα της Κίνησης Κατοίκων.

Δανάη Ιωαννίδη: Η συγκεκριμενοποίηση της δουλειάς ολοκληρώθηκε με τη δεύτερη έκθεση, στη Χέυδεν. Εκεί άνοιξε μια συζήτηση με τους κατοίκους και τα μέλη της Κίνησης για το τι θα κάνουμε μετά, τι προοπτικές υπάρχουν.

Θάλεια Νινιού: Ο λόγος που επιλέξαμε τον Άγ. Παντελεήμονα ήταν τα κρυμμένα στοιχεία της περιοχής, που δεν φαίνονται πια, ενώ φαίνονται άλλα. Οι άνθρωποι της Κίνησης ήταν εκεί, ενθουσιασμένοι, καθώς στην αρχική καταγραφή δεν είχαν φανεί όλα τα στοιχεία που αναδείχτηκαν με τα διαγράμματα.

Γιώργος: Ήταν πολύ σημαντικό το υλικό της επεξεργασίας μετά την καταγραφή. Οι κάτοικοι το περίμεναν, και περιμένουν και τη συνέχεια, λ.χ. να ασχοληθούμε με ένα επόμενο κομμάτι του διαμερίσματος.

Γιάννης: Στα εγκαίνια έγινε χαμός. Το κοινό ήταν πολύ ευρύτερο από τα μέλη της Κίνησης, και ακόμη περισσότερο στη συζήτηση που οργανώθηκε μετά. Στο TAF το γεγονός ήταν πιο κοσμικό και εικαστικό.

Νικόλας Κόσκορος: Ας μην υποτιμούμε το εικαστικό. Το έκθεμα ήταν υπέροχο, ήταν το κέντρο της έκθεσης και τραβούσε τον κόσμο σαν μαγνήτης. Νομίζω ότι επικοινώνησε πολύ καλά το θέμα. Δεν ξέρω τι συνέπειες είχε, αν υπήρξε κάποια ευαισθητοποίηση, αλλά σίγουρα δεν ήταν ξένο σώμα.

Γιάννης: Η δουλειά μας έχει έναν ακτιβισμό, ο οποίος μπορεί να συνοδεύεται από μια εικόνα εικαστικά ενδιαφέρουσα. Παρ’ όλα αυτά, η παρέμβαση επιτόπου στον χώρο είναι αυτό που μας ενδιαφέρει περισσότερο.

Τόνια: Ξέρουμε ότι στην περιοχή υπάρχει μια ένταση. Εισπράξατε κάτι τέτοιο;

Γιώργος: Το αντίθετο. Οι άνθρωποι μας έβαζαν σπίτι τους, μας έλεγαν τις ιστορίες τους, μας έδιναν το τηλέφωνό τους, είχαν μια διάθεση πολύ φιλική που έδειχνε ενδιαφέρον για τη γειτονιά.

Τόνια: Γιατί επιλέξατε αυτό το κομμάτι του διαμερίσματος;

Γιώργος: Κάποιοι μέναμε εδώ και υπήρχε γνώση του κομματιού, και βέβαια γιατί η περιοχή έχει προβλήματα και είναι κάπως φορτισμένη. Θέλαμε να δείξουμε ότι, ανάμεσα στα προβλήματα, υπάρχει και κάτι άλλο που ο κόσμος δεν το ξέρει, να το προβάλουμε και να το διατηρήσουμε.

Τόνια: Έτσι εξηγείται και η επιλογή να καταγράψετε τα κτίρια μέχρι τον Πόλεμο;

Γιώργος: Ναι, αλλά υπάρχει και ένας πρακτικός λόγος: είναι δύσκολο για κάποιον μη ειδικό να καταλάβει αν ένα κτίριο είναι του ’50 ή του ’60.

Τόνια: Σε σχέση όμως με την ιδέα της επανάχρησης, το λέτε και στα κείμενά σας, υπάρχει και στα νεότερα κτίρια ένας εν δυνάμει σημαντικός κοινωνικός εξοπλισμός: άδεια καταστήματα, διαμερίσματα κλπ. Υπάρχει πρόθεση να καταγραφούν;

Θάλεια: Ασφαλώς, υπάρχουν και άλλα που πρέπει να καταγραφούν. Καταρχάς, οι ελεύθεροι χώροι, τους οποίους δεν τους αγνοήσαμε, αλλά προτιμήσαμε να δώσουμε περισσότερη σημασία στα κτίρια. Σκοπός μας είναι να επεκταθεί η καταγραφή σε όλο το εύρος του λανθάνοντος δυναμικού της περιοχής.