Μαρκ Μπλοκ (6.7.1886-16.6.1944)

Από το «επάγγελμα του ιστορικού» στην Αντίσταση 

της Ρίκας Μπενβενίστε 

Στις 16 Ιουνίου του 1944, δέκα ημέρες μετά την Απόβαση στη Νορμανδία, δέκα εβδομάδες πριν από την απελευθέρωση του Παρισιού, τριάντα αντιστασιακοί, κρατούμενοι στη Λυών, οδηγούνται στο εκτελεστικό απόσπασμα. Ανάμεσά τους ο πενηνταοκτάχρονος καθηγητής Μαρκ Μπλοκ.

Ο Μαρκ Μπλοκ από τον Ντέιβιντ Λιβάιν

Το όνομα του Μαρκ Μπλοκ είναι συνυφασμένο με τα Annales, το περιοδικό που ίδρυσαν από κοινού με τον Λυσιέν Φεβρ το 1929, και με μια σχολή ή έναν κύκλο ιστορικών που έδωσαν ώθηση στο ρεύμα που άλλαξε το επιστημολογικό παράδειγμα στην ιστοριογραφία, ανανεώνοντας εκ βάθρων τους τρόπους να σκεφτόμαστε το παρελθόν και να κάνουμε ιστορία. Υιοθετώντας με κριτικό τρόπο την οπτική και τις εξελίξεις που σημειώνονταν στις άλλες κοινωνικές επιστήμες οι ιστορικοί αυτοί αντιτάχθηκαν στην κυρίαρχη παραδοσιακή, θετικιστική ιστορία, διεύρυναν την αντίληψη για το τι συνιστά ιστορική πηγή. Όλα αυτά είναι αρκετά γνωστά, αξίζει όμως να θυμόμαστε πως o τρόπος να «κάνουμε ιστορία», που μας συνοδεύει σήμερα, αποτέλεσε κάποτε «μια μικρή διανοητική επανάσταση».

Ο Μαρκ Μπλοκ αναγνωρίζεται επίσης ως κορυφαίος ιστορικός του Μεσαίωνα. Τα μεγάλα βιβλία του για τους Θαυματουργούς βασιλιάδες (1924), για τα Πρωτότυπα χαρακτηριστικά της γαλλικής αγροτικής ιστορίας (1931) και για τη Φεουδαρχική κοινωνία (1939-40), αποτελούν μνημεία λογιοσύνης και πνευματικής τόλμης. Στις αναλύσεις του οι μεσαιωνικοί θεσμοί απέκτησαν σημασία ως εξουσίες που παρεμβαίνουν στη διαμόρφωση του αγροτικού τοπίου και στο κοινωνικό γίγνεσθαι, οι σχέσεις εξάρτησης συνδέθηκαν με την υλική ζωή και τις οικονομικές συνθήκες, οι δοξασίες και οι νοοτροπίες διεκδίκησαν ρόλο στην ερμηνεία του παρελθόντος. Τα άρθρα του για τη μεσαιωνική ιστορία, αλλά και βιβλιοκριτικές, σημειώματα και εκατοντάδες επιστολές που συνέγραψε μαρτυρούν τις περιέργειες και το ταμπεραμέντο του ιστορικού.

Η ιστοριογραφία συνοδεύει τον 20ό αιώνα και παρεμβαίνει σ’ αυτόν

Συνέντευξη του Αντώνη Λιάκου με την ευκαιρία του διεθνούς  συνεδρίου History of of Twentieth–Century Historiography 

Μιλάει για τη σχέση ιστορίας-πολέμου-έθνους, την «απο-ευρωποίηση» της ιστοριογραφίας, τη μικροϊστορία, τον μαρξισμό

Κοιτάζοντας το πρόγραμμα του συνεδρίου, μου κάνει εντύπωση το μέγεθος (130 σύνεδροι) αλλά και η προέλευση των συνέδρων — από τη Νότιο Αμερική έως την Ανατολική Ασία… Γιατί αυτό το συνέδριο και γιατί τώρα;

Ζούμε σ’ έναν κόσμο που αλλάζει συνεχώς, αλλά και στον οποίο το ενδιαφέρον για την ιστορία γίνεται ολοένα μεγαλύτερο και πιο μαζικό. Το ερώτημα είναι πώς φτάσαμε έως εδώ. Έχουμε πολλές μελέτες για το πώς διαμορφώθηκε η ιστοριογραφία τον 19ο αιώνα, τότε που συγκροτήθηκε ως κλάδος, συνδέθηκε με τη συγκρότηση του έθνους, και η ιστοριογραφία από σχόλη έγινε επάγγελμα. Ποιο είναι όμως το προφίλ της στον 20ό αιώνα; Και, κυρίως, πώς η ιστορία του 20ού αιώνα διαμόρφωσε την ιστοριογραφία; Η ιστοριογραφία δεν είναι ένας κλειστός κόσμος, που διαμορφώνεται με άξονα την εσωτερική του δυναμική. Βρίσκεται σε συνεχή αλληλεπίδραση με όσα συμβαίνουν, ακόμα κι αν αφορά την αρχαιότητα ή τους προϊστορικούς πολιτισμούς. Και αυτός ο αιώνας είδε δύο Παγκόσμιους Πολέμους με κατακλυσμιαία αποτελέσματα, είδε εξανδραποδισμούς λαών, αναγκαστικές μετοικεσίες, είδε την αποαποικιοποίηση, την εκτόξευση της τεχνοεπιστήμης, την αλλαγή της σχέσης ανάμεσα στα δύο φύλα, μεγάλες και συμπαγείς αντιμαχόμενες ιδεολογίες, την παγκοσμιοποίηση που έκανε τον κόσμο ένα αλληλοσυνδεδεμένο σύνολο, αλλά και τις συνεχείς κρίσεις. Ένας αιώνας πολύ διαφορετικός από τον 19ο. Η ιστοριογραφία δεν καταγράφει απλώς το παρελθόν· συνοδεύει τον αιώνα, τον σχολιάζει, παρεμβαίνει δημιουργώντας συνειδήσεις, ανταποκρίνεται σε ανάγκες.

Ντιέγκο Ριβέρα, «Άνθρωπος στο σταυροδρόμι», 1933.
Από την αφίσα του συνεδρίου

Ποιοι είναι οι «αρμοί» αυτών των αλλαγών;

Αν συγκρίνεις φωτογραφίες από συνέδρια ιστορικών στις αρχές και στα τέλη του 20ού αιώνα καταλαβαίνεις. Τότε λίγοι, ανήκαν στις υψηλές ελίτ, άνδρες βεβαίως, Ευρωπαίοι, με προνομιακές σχέσεις με το κράτος. Σήμερα, οι ιστορικοί είναι εκατοντάδες χιλιάδες, σε όλο τον κόσμο: άνδρες και γυναίκες, από όλες τις φυλές, κυρίως από μεσαία στρώματα, οι περισσότεροι/ες χωρίς σταθερή δουλειά. Το επάγγελμα έχει μαζικοποιηθεί, έχει αλλάξει το προφίλ του ιστορικού.

Το αναγνωστικό κοινό επίσης έχει διευρυνθεί. Η εγγραμματοσύνη διευρύνθηκε, η μετάβαση από την τυπογραφία στην εικόνα και στην ψηφιακή εποχή, ο πολλαπλασιασμός εθνών και κοινωνικών ομάδων σε αναζήτηση ιστορίας, όλα αυτά άλλαξαν το κοινό των ιστορικών. Δεκάδες νέες χώρες αναδύθηκαν τον 20ό αιώνα, και αυτές είχαν ανάγκη την ιστορία και τους ιστορικούς για να φιλοτεχνήσουν το προφίλ τους. Άλλαξε, επίσης, ο τρόπος χρηματοδότησης. Κάποτε κρατικός, τώρα πολυκεντρικός, δεν εξαφανίστηκε ο έλεγχος, άλλαξε ο τύπος, πάντως εξασφάλισε περισσότερη ελευθερία, αν και δεν ακούγονται όλες οι απόψεις με την ίδια ισχύ. Αυτά έχουν ασφαλώς επιπτώσεις στους προσανατολισμούς της ιστορίας.