Να ξανασκεφτούμε τον Άγγελο Ελεφάντη

ΠENTE ΧΡΟΝΙΑ ΑΠΟ ΤΟΝ ΘΑΝΑΤΟ ΤΟΥ Α. ΕΛΕΦΑΝΤΗ: ΜΙΑ ΔΙΑΡΚΗΣ ΑΠΟΥΣΙΑ

Μια συζήτηση με τον Χάρη Γολέμη και τον Αριστείδη Μπαλτά

με αφορμή την εκδήλωση του Ινστιτούτου Νίκος Πουλαντζάς «Ένα κρασί για τον Άγγελο», την Τρίτη 4 Ιουνίου

επιμέλεια: Στρατής Μπουρνάζος

K. Κατζουράκης, «Ο αριστερός Αρχάγγελος», από τη σύνθεση «Τέμπλο», 1992-1994.

Πέντε χρόνια συμπληρώθηκαν την Τετάρτη 29 Mαΐου από τον θάνατο του Άγγελου Ελεφάντη και το Ινστιτούτο Νίκος Πουλαντζάς  μας καλεί, μεθαύριο Τρίτη, στην αυλή του Συλλόγου Ελλήνων Αρχαιολόγων, στο Θησείο, σε μια βραδιά με τίτλο «Ένα κρασί για τον Άγγελο», όπου θα συζητήσουμε για τον Άγγελο, τον Πολίτη και την πολιτική (προηγήθηκε, την Τρίτη 28.5, η εκδήλωση που οργάνωσε ο «Πουλαντζάς» μαζί με τους Φίλους του περιοδικού Ο Πολίτης στην Πάτρα, με πρωτοβουλία της Βαρβάρας Δεσποινιάδου, και ομιλητές τη Σία Αναγνωστοπούλου, τον Γιάννη Ζαρκάδη και τον Στρατή Μπουρνάζο). Την Τρίτη, «με τον τρόπο του Άγγελου Ελεφάντη», θα ανταμώσουμε, θα πιούμε, θα τραγουδήσουμε και θα μιλήσουμε. Επίσης, θα πάρουμε στα χέρια μας το βιβλίο Για τον Άγγελο. Στη μνήμη του Άγγελου Ελεφάντη, 1936-2008 (έκδοση του Ινστιτούτου Νίκος Πουλαντζάς) μια συναγωγή κειμένων για τον Άγγελο και τον Πολίτη, γραμμένων λίγο μετά τον θάνατό του, το οποίο μόλις εκδόθηκε. Με την ευκαιρία της εκδήλωσης μιλήσαμε με τον Χάρη Γολέμη και τον Αριστείδη Μπαλτά, διευθυντή και πρόεδρο αντίστοιχα του Ινστιτούτου Νίκος Πουλαντζάς. Τη συζήτηση την είχαμε προγραμματίσει να γίνει στο εντευκτήριον των «Ενθεμάτων» ή στον «Πουλαντζά». Πλην όμως, τελικά, διεξήχθη στο Ευγενίδειο Θεραπευτήριο, όπου βρέθηκε ο Αριστείδης για εξετάσεις. Μάχιμος, στο κρεβάτι και τις πολυθρόνες του πόνου, συζήτησε με τον Χάρη — σε συνθήκες ελαφρώς διαφορετικές, είναι αλήθεια, από την αυλή της Κέκροπος, αλλά με ισοδύναμο πάθος και διάρκεια, όπως τότε.

ΕΝΘΕΜΑΤΑ

 

Το πρώτο τεύχος του «Πολίτη», Μάης 1976

Αριστείδης Μπαλτάς: Πέντε χρόνια απουσίας είναι πολλά – ιδίως όταν ο πολιτικός χρόνος είναι τόσο πυκνός, και γενικά, αλλά και ειδικότερα για την Αριστερά. Εγώ προσωπικά, αλλά και πολλοί άλλοι, είχαμε πολλές φορές το ερώτημα, στα χρόνια αυτά, τι θα έλεγε ο Άγγελος για το ένα ή το άλλο, πώς θα τοποθετούνταν στο δείνα, τι καινούργια ιδέα θα μας έφερνε. Σκεφτήκαμε να γίνει μια ανοιχτή κουβέντα επ’ αυτού. Όχι με τη μορφή της τυπικής επετειακής εκδήλωσης («τι σπουδαίος διανοούμενος ήταν» κλπ. κλπ.), αλλά με έναν τρόπο που του ταιριάζει – άρα με ένα κρασί. Το ξέρετε, οι πιο ενδιαφέρουσες και μακρές συζητήσεις με τον Άγγελο γίνονταν στο κρασί. Και ελπίζουμε ότι η εκδήλωση της Τρίτης θα πάρει και αυτό τον χαρακτήρα.

Χάρης Γολέμης: Ακόμα κι αν θα διαφωνούσαμε σε κρίσιμα θέματα, η παρουσία του σήμερα θα ήταν καθοριστική. Η συζήτηση μαζί του, ακόμα και οι καυγάδες, άνοιγαν δρόμους, ιδιαίτερα σε θέματα της στρατηγικής της Αριστεράς.

 Α. Μπαλτάς: Άνοιγε τη συζήτηση σε έναν ορίζοντα έλλογης συμφωνίας.

Χ. Γολέμης: Πολλές από τις σημαντικότερες συζητήσεις που έχουμε κάνει με τον Άγγελο ήταν τρώγοντας και πίνοντας. Είτε στον σπίτι του είτε στο εστιατόριο του «Τζάρου» στην Πλάκα είτε στο μέσα δωμάτιο των γραφείων του Πολίτη στη Ζωναρά είτε στα φεστιβάλ. Ο Άγγελος ήταν παρών σε όλα τα φεστιβάλ, από τα πρώτα της Αυγής-Θούριου μέχρι τα αντιρατσιστικά. Και δεν πήγαινε απλώς, αλλά έψηνε σουβλάκια, έκοβε αποδείξεις, έβγαζε τις μπύρες από τα βαρέλια.

Η εκδήλωση της Τρίτης είναι ένα πρώτο βήμα σε μια γενικότερη αποτίμηση του έργου του. Θυμίζω, εδώ, ότι ο Άγγελος Ελεφάντης υπήρξε μέλος του Διοικητικού Συμβουλίου του Ινστιτούτου Νίκος Πουλαντζάς από την ίδρυσή του μέχρι τη μέρα που πέθανε. Ήδη έχουμε κάνει κάποιες προκαταρκτικές συζητήσεις με τον Σπύρο Ασδραχά και τα ΑΣΚΙ, που θα μπορούσαν να καταλήξουν στην οργάνωση ενός «συνεδρίου», όπου θα ερευνούσαμε και θα συζητούσαμε πιο επισταμένα την όλη πολιτική και πολιτισμική συνεισφορά του στην ελληνική Αριστερά αλλά και γενικότερα. Προς θεού, δεν έχουμε στο μυαλό μας ένα κλασικό πανεπιστημιακό συνέδριο! Όταν πέθανε ο Νίκος Πουλαντζάς, ο Άγγελος στην Αυγή τόνιζε την πολιτική παρέμβαση που έκανε με τα γραπτά του ο φίλος και σύντροφός του ως μαχητής της Αριστεράς, σαρκάζοντας εκείνους που ήθελαν να ασχοληθούν απλώς ακαδημαϊκά με το έργο του, στο πλαίσιο κάποιας έδρας… «πουλαντζολογίας». Δεν θα τιμούσαμε τη μνήμη του, λοιπόν, αν κι εμείς κάναμε ένα συνέδριο… «ελεφαντολογίας».

Σε ποια λογική, λοιπόν, σήμερα, θα πούμε ότι πρέπει να ξαναδιαβάσουμε, οι αριστεροί, τον Ελεφάντη (όπως έγραφε ο Άγγελος για τον Αλτουσέρ και τον Πουλαντζά), και ιδίως οι νεότεροι; Γιατί να ξαναδιαβάσουν τα κείμενα του Ελεφάντη, και γενικότερα τον Πολίτη;

Α. Μπαλτάς: Προτείνω να κάνουμε ένα νοητικό πείραμα, όπως λένε οι φυσικοί. Παίρνουμε το τεύχος 5, λ.χ., του Πολίτη, αφαιρούμε κάποια κείμενα και αναφορές στενά συνδεδεμένες με την επικαιρότητα, πιθανόν και μερικά ονόματα πολύ αναγνωρίσιμα. Και το κυκλοφορούμε σαν τεύχος με κείμενα που γράφτηκαν σήμερα. Αν τα ξαναδιαβάσουμε χωρίς ημερομηνία και υπογραφές, θα δούμε πόσο δραστικά είναι σήμερα, θα ανακαλύψουμε στοιχεία διαχρονικότητας που τα έχει καλύψει η τύρβη. Σε αυτή τη λογική, λοιπόν, προφανώς να διαβάζουμε Ελεφάντη αλλά όχι για να κάνουμε διατριβές περί του έργου του. Στον Πολίτη, θα το θυμάστε, έλεγε, «δεν θέλουμε τα άρθρα που γράφονται για να γίνουν οι συγγραφείς τους επίκουροι».

Χ. Γολέμης: Πριν αναφερθούμε στις ιδεολογικές και πολιτικές τομές που έκανε με τη σκέψη του στην εποχή που έζησε, τις οποίες πρέπει να γνωρίζουμε γιατί αποτελούν μέρος της ιστορίας της Αριστεράς του τόπου μας, υποστηρίζω ότι υπάρχει ένας βασικός λόγος για να διαβάζουν οι νεότεροι τα κείμενα του Ελεφάντη: να μάθουν πώς ένας αριστερός μπορεί να γράφει καλά, να γράφει κείμενα που χαίρεσαι να τα διαβάζεις. Και, επίσης, πώς μπορείς να είσαι συγκρουσιακός με έναν επιθετικά κόσμιο τρόπο. Τα γραφτά του είναι υπόδειγμα ευγενούς αλλά αμείλικτης πολεμικής — διακριτά από τις προσωπικές του σχέσεις, όπου πολλές φορές μπορούσε να είναι τραχύς, σκληρός.

Το μαγικό χαλί

ΠΕΝΤΕ ΧΡΟΝΙΑ ΑΠΟ ΤΟΝ ΘΑΝΑΤΟ ΤΟΥ ΑΓΓΕΛΟΥ ΕΛΕΦΑΝΤΗ

Μνήμη του Άγγελου Ελεφάντη και του Πολίτη

 της Πόπης Πολέμη

Ο Άγγελος Ελεφάντης στην Αθήνα, λίγο μετά
την επιστροφή του από τη Γαλλία, 1976

Τέλη Απριλίου του 2006 συνεργάτες και φίλοι του περιοδικού Ο Πολίτης έλαβαν επιστολή-πρόσκληση του Άγγελου Ελεφάντη να συμμετάσχουν στο επετειακό τεύχος του Μαΐου, καθώς Ο Πολίτης θα γιόρταζε τότε τα τριάντα του χρόνια. Ζητούσε να συμπράξουν στην αποτίμηση του έργου του περιοδικού: «Σαν μια πράξη κριτικής αυτοσυνείδησης κατ’ αρχήν, ας πούμε να φτιάξουμε τώρα έναν καθρέφτη, αν και μάλλον θα είναι πολυπρισματικός». Το κείμενο που ακολουθεί δόθηκε τότε στον Άγγελο και καθώς το επετειακό εκείνο τεύχος ουδέποτε στήθηκε, έμεινε στο συρτάρι. Ο ίδιος και το περιοδικό που εμψύχωσε μας άφησαν έναν άλλο Μάιο, δυο χρόνια αργότερα. Πέντε  χρόνια μετά, σκέφτηκα πως δεν είναι άκαιρο, έτσι, αντί για μνημόσυνο, να δημοσιευτεί στα «Ενθέματα».

***

 Η ανάμνηση της πρώτης συνάντησης με τον Πολίτη θα έχει μείνει ζωντανή σε κάμποσους από τους αναγνώστες του, που συνεχίζουν να τον υποδέχονται κάθε μήνα με χαρά. Η ιδιοτυπία, στη δική μου περίπτωση, είναι πως συνδέεται με μια μυρωδιά. Αυτό καθεαυτό δεν είναι δα και παράδοξο. Συχνά οι μνήμες, εικόνες και ακούσματα, ταυτίζονται με συγκεκριμένες μυρωδιές, και η ανάκληση της μιας συμπαρασύρει και την άλλη. Το ιδιότυπο, όμως, είναι ότι συνδέεται με τη μυρωδιά βρεγμένου χαλιού που έχει αφεθεί στον ήλιο να στεγνώσει.

Ένα από τα πρώτα τεύχη του «Πολίτη»

Αφού ήταν Μάης, θα μου πείτε, λογικό μοιάζει που η μητέρα μου είχε πλύνει το χαλί στην ταράτσα του σπιτιού. Έτσι, γυρνώντας από το σχολείο, μετά τη γρήγορη βουτιά (το μαγιό κάτω από την ποδιά μονίμως), με περίμενε η ετήσια πανήγυρις. Ξάπλα στο βρεγμένο χαλί, κάτω απ’ τον πυρακτωμένο ήλιο, μια φορά τον χρόνο μπορούσες να απολαύσεις.

Ανάμεσα στο σχολείο και στη βουτιά είχε, όπως κάθε μέρα, μεσολαβήσει το ξάφρισμα του πατρικού πρακτορείου εφημερίδων από όποιο κεντρο/ακροαριστερό έντυπο είχε καταφτάσει. Μάης του ’76 ήταν, στην Άνδρο, και η συγκομιδή κάθε μέρα ουκ ολίγη. Βέβαια όλα έπρεπε να γίνουν με ταχύτητα αστραπής, καθώς πλησίαζαν εξετάσεις και εισαγωγικές. Έπρεπε το απαξάπαν να φυλλομετρηθεί λες και η επανάσταση που εξαρτιόταν μόνο και μόνο απ’ αυτό με είχε ορίσει λογοκριτή με πατέντα.

Επάνω στο βρεγμένο χαλί, λοιπόν, ντάλα στον ήλιο, ξεφύλλισα το πρώτο τεύχος του Πολίτη. Και θες ο ήλιος, θες η μυρωδιά, θες άλλο τι, το βέβαιο είναι ότι τσιμπήθηκα.

Απορίας άξιο τι κέντρισε το ενδιαφέρον μου. Ούτως ή άλλως, είχα εθιστεί, όπως και πολλοί συνομήλικοί μου τότε, να καταβροχθίζω και πράγματα που ουδόλως καταλάβαινα. Σήμερα που ξανακοιτώ εκείνο το πρώτο εκείνο τεύχος, σκέφτομαι, ωστόσο, πως ίσως και να με γαργάλησε το πρόγραμμα σπουδών –διά χειρός Γρηγόρη Σηφάκη– της Φιλοσοφικής Θεσσαλονίκης για την οποία είχα βάλει πλώρη.

Οι κουβέντες με τον Άγγελο και οι μονόλογοί του

TΕΣΣΕΡΑ ΧΡΟΝΙΑ ΑΠΟ ΤΟΝ ΘΑΝΑΤΟ ΤΟΥ ΑΓΓΕΛΟΥ ΕΛΕΦΑΝΤΗ

του Μάκη Καβουριάρη

…Εκείνα τα ξαφνικά βραδινά τηλεφωνήματά του: «Έλα το βράδυ στο σπίτι, έχω μαγειρέψει. Α, πού είσαι, όπως έρχεσαι πάρε και κάνα μπουκάλι κρασί (καμιά φορά πρόσθετε και ψωμί, άντε να το βρεις βραδιάτικα). Και κοίτα μην αργήσεις!» (το θεωρούσε ένα από τα κουσούρια μου, μαζί με άλλα που τα απέδιδε στην ικαριώτικη καταγωγή μου). Και πάντα πήγαινα, γιατί ήταν ο Άγγελος και γιατί η κουβέντα μαζί του με γοήτευε. Δηλαδή οι μονόλογοί του γι’ αυτά που τον απασχολούσαν εκείνη την περίοδο ή εκείνη τη στιγμή. Τα μικρά και τα μεγάλα. Τα δέντρα του, όταν έμενε στη Μάρκου Μουσούρη, οι γλάστρες του όταν μετακόμισε στη Δόμπολη, το μικρό άνοιγμα ανάμεσα στα απέναντι σπίτια που έφτανε, λόγω υψομετρικής διαφοράς, μέχρι τη θάλασσα. Την ιστορία του ΚΚΕ, το αντάρτικο, τον Εμφύλιο, τις μετέπειτα ζωές της αριστεράς, την αριστερά που μας «έλαχε» (κρίμα που δεν έζησε την 6η Μαΐου, κρίμα που δεν θα δώσει το παρών στις 18 Ιουνίου), το έθνος, για το οποίο έγραφε στο τέλος της ζωής του (ελπίζω κάποτε να βρεθεί το χειρόγραφο αυτής της δουλειάς), τα βιβλία που τον ενδιέφεραν, το θέατρο, την Άννα στο θέατρο, το προσεχές ταξίδι του Nicola στην Αθήνα. Και βέβαια για τη ζωή μας στο Παρίσι. Για τους δασκάλους του, τον Λερουά-Γκουράν και τον Χάουπτ, τους ανθρώπους εκείνης της εποχής και την πορεία τους… Τα minima memoralia που ξαναζούσαν στην αφήγησή του.

Η δεύτερη γραφή μιας ιστορίας που δεν γράφτηκε

 

TΕΣΣΕΡΑ ΧΡΟΝΙΑ ΑΠΟ ΤΟΝ ΘΑΝΑΤΟ ΤΟΥ ΑΓΓΕΛΟΥ ΕΛΕΦΑΝΤΗ

του Νίκου Πολτη

«Ο Εμφύλιος έφτανε στο τέλος του. Τα γύρω χωριά είχαν ήδη χαθεί απ’ τους αντάρτες. Ένασούρουπο έπεσε και το δικό μας. Ορμάγαν λυσσασμένοι οι φαντάροι, πυροβολούσαν και λεηλατούσαν ό,τι εύρισκαν μπροστά τους. Mπούκαραν και στο δικό μας το σπίτι. Το τι έγινε, δύσκολα περιγράφεται. Ένα μόνο σου λέω, πως οι εικόνες αυτές είναι ακόμη και τώρα ολοζώντανες στη μνήμη μου. Τέλος πάντων. Τελευταίος μπήκε ένας φαντάρος λίγο σαστισμένος, φοβισμένος ίσως κι αυτός; Δεν ξέρω. Οι άλλοι τα ’χαν πλιατσικολογήσει όλα, κι ετούτος δεν είχε πια τίποτα να πάρει. Κάνει μια με τη ζώνη του, την περνάει στο λαιμό του σκύλου μας, τον τραβάει και φεύγει. Τα γαβγίσματα αυτά, τι γαβγίσματα δηλαδή; ουρλιαχτά ήταν, τ’ άκουγα για πολύν καιρό.

Αριστερός αρχάγγελος

TΕΣΣΕΡΑ ΧΡΟΝΙΑ ΑΠΟ ΤΟΝ ΘΑΝΑΤΟ ΤΟΥ ΑΓΓΕΛΟΥ ΕΛΕΦΑΝΤΗ

του Κυριάκου Κατζουράκη

Από το «Τέμπλο» του Κ. Κατζουράκη

Η απορία πολλών φίλων του Άγγελου είναι τι θα έλεγε σήμερα. Αν κοιτάξεις όμως τα κείμενα του ξέρεις τι θα έλεγε και αν θέλεις μπορείς να τα χρησιμοποιήσεις.

Ακριβώς πριν από είκοσι χρόνια ζωγράφισα τον Άγγελο «Αριστερό αρχάγγελο» στο «Τέμπλο». Ερχόταν τα βράδια και πόζαρε όρθιος, γυμνός απ’ τη μέση και πάνω. Εκείνη την περίοδο είχαμε ανησυχήσει όλοι οι φίλοι του με την υγεία του και προσπαθούσα να αποφύγω αυτή την ανησυχία για να τον ζωγραφίσω. Όσο προσπαθούσα τόσο πιο πολύ δυσκολευόμουν. Ένα βράδυ έτσι που πόζαρε όρθιος τον κοίταξα σαν να τον έβλεπα πρώτη φορά και κατάλαβα ότι δεν έπρεπε να αποφύγω την ανησυχία μου. Κατάλαβα ότι ο κίνδυνος δεν ήταν στο σώμα του, ότι η νόσος ήταν η δική μου ανησυχία. Άκουγα τη φωνή του και ζωγράφιζα με ένταση. Πριν απ’ όλα ήταν το βλέμμα του. Σταματούσε να μιλάει — σταματούσα κι εγώ. Ήταν ένα ντουέτο εμβάθυνσης στα πιο καθημερινά ζητήματα, που κράτησε πολλές μέρες. Ένιωθα την ενέργεια να βγαίνει από μέσα του χωρίς βιασύνη κι έτσι δεν βιαζόμουν. Αυτά τα αισθήματα που εξέπεμπε ο Άγγελος ήταν οικεία σε μένα, τα έχω νοιώσει μερικές φορές με έργα του Πικάσο. Αυτό το μαγικό αίσθημα ότι η τέχνη είναι κάτι πολύ απλό, ότι τα λόγια πολλές φορές περισσεύουν και ότι η φιλία είναι η οικειότητα με τον εαυτό. Όταν τέλειωσα το έργο, μέσα μου όρισα τον Άγγελο δάσκαλό μου στη ζωγραφική και του κότσαρα στο δεξί χέρι ένα πορτραίτο του Πικάσο, αναμνηστικό αυτής της εμπειρίας, μια «γυναίκα κλαίουσα».

Εξακολουθώ να χρησιμοποιώ τον Άγγελο ως δάσκαλό μου στη ζωγραφική, δίπλα στον Μόραλη, τον Ριβέρα, τον Μάλεβιτς, τον Μπέκμαν, και κουβαλάω πάντα μαζί μου το βλέμμα του.

Μάιος 2012

της Μαριάννας Δήτσα

Μάης ο μήνας, μνημονεύω Μιχάλη Παπαγιαννάκη, για τα τρία του, γιατί τα μνημόσυνα συνιστούν κανονιστικές τελετουργικές σημαδούρες: σαρανταήμερο, ετήσιο, τριετές, κι αν κάποιος είναι ανθεκτικός στην ισχνή μνήμη των ανθρώπων, στα δέκα πάλι, όπως έγινε με τόση φιλότητα για τον Δήμο Μαυρομάτη. Ο Άγγελος Ελεφάντης είναι αυτήν τη χρονιά στα αζήτητα, αφού τέσσερα είναι τα χρόνια από τότε που πέθανε.

Αυτό τον καιρό πολιτικολογούμε: πολιτική συν λόγος. Ερώτηση κρίσεως: Γιατί αυτό το ρήμα προσέλαβε απαξιωτική χροιά; Στις παρέες ευτυχώς συνέχεια πολιτικολογούμε και αναρωτιόμαστε τι θα έλεγε ο Άγγελος· και εγώ πάντα προσθέτω τι θα έλεγε και ο Μιχάλης Παπαγιαννάκης. Η πολιτική γυροβολιά μάς έβγαλε από κατατονία και μονοτονία. Αναρωτιόμαστε τι θα έλεγα. Δεν ξέρουμε, αφού είναι πεθαμένοι. Οι ζωντανοί είναι πάντα απρόβλεπτοι. Η μόνη ηλίθια ερώτηση που άκουσα είναι: Τι θα ψήφιζε ο Άγγελος;

Τι γύρευες δεκαπενθήμερος, εσύ ένας «Πολίτης»;

29 Μαΐου: τρία χρόνια από τον θάνατο του Άγγελου Ελεφάντη

της Μαριάννας Δήτσα

Στη μνήμη της Αλίκης Πελεκάνου και των ολονυκτιών του «Δεκαπενθήμερου»,όπου η εφτάχρονη Άννα, κοιμισμένη στο πάτωμα, κάπνισε άπειρα πακέτα τσιγάρα, φανατικά άφιλτρα τότε

Μέρες που είναι, ξεφύλλιζα μετά από πολλά χρόνια τον Δεκαπενθήμερο Πολίτη. Όταν αναφερόμαστε στον Άγγελο μιλάμε κυρίως για τον Πολίτη. Τον σοβαρό, σχεδόν συνοφρυωμένο, αν τον βάλεις δίπλα στον Δεκαπενθήμερο. Άλλωστε, νομίζω, πως ένας από τους λόγους που ο Άγγελος Ελεφάντης αποφάσισε την έκδοση του Δεκαπενθήμερου (Νοέμβριος 1983), και μας κινητοποίησε όλους (και κάποιους επιπλέον), είναι ότι είχε διαισθανθεί ότι Ο Πολίτης έπαιρνε όλο και περισσότερο ένα χαρακτήρα, όπως λένε σήμερα, ακαδημαϊκό, γινόταν –καθόλου τυχαίο, μετά τον «εκδημοκρατισμό» του Νόμου-πλαίσιο του ΠΑΣΟΚ– ένα όχημα για τις εξελίξεις σε διάφορες βαθμίδες της πληθώρας των νέων πανεπιστημιακών καθηγητών.

Η αμείλικτη τακτική κυκλοφορία κάθε δεύτερη Παρασκευή, ο πλούτος της επικαιρότητας, η ανάγκη για πολλά μικρά κείμενα-σχόλια (συχνά ανυπόγραφα), άλλαζε και μας του ίδιους. Ανεπαισθήτως διαμορφωνόταν κάτι σαν συλλογική συναίνεση για το «ανατρεπτικό», ψάχναμε τα πράγματα με κέφι και μια λοξή ματιά.

Όπως γράφει ο Παντελής Μπουκάλας, υπεύθυνος για το δισέλιδο  Το Δεκαπενθήμερο, στο αποχαιρετιστήριο τεύχος (τχ. 75, 17 Οκτωβρίου 1986), «Δίκην απολόγου»:

«Η στήλη ετούτη (…) πολλά έγραψε, τρία χρόνια τώρα, πολλά διάβασε και πολλά άκουσε. Και για ψευδωνυμομανία την κατηγόρησαν, και μικροκενόσπονδη χαρακτηρίστηκε, και πως αν δαγκώναμε τη γλώσσα μας θα παθαίναμε δηλητηρίαση είπαν, και λεξιλαγνία μας καταμαρτύρησαν (κατάλοιπο, λέει, του πάλαι ποτέ “αριστερού λογιοτατισμού”), και για τάχα μου χιούμορ κατατέθηκαν ενστάσεις, και τάσεις λογοτεχνισμού επισημάνθηκαν».

Τα κειμενάκια που έχω ερανισθεί για τα «Ενθέματα» της Αυγής δεν είναι κατ’ ανάγκην τα καλύτερα: λόγω χρόνου προέρχονται από τα πρώτα πρώτα τεύχη, και λόγω χώρου πολλοί συνεργάτες έμειναν απέξω. Όλοι οι συνεργάτες, όπως γράφει ο Οικονομόβιος στον «Επίλογό» του, ανήκαν στην εθελοντική δημοσιογραφία: «Η εθελοντική δημοσιογραφία πηγάζει από την ανάγκη να αντισταθούμε στη συνεχή υποβάθμιση της πληροφόρησης».

Μέσα σ’ αυτό το πνεύμα αποφάσισα –καθώς το περιοδικό είχε αρκετές ανυπόγραφες μόνιμες στήλες (βλ. τα ονόματα στο τελευταίο τεύχος 75, σ. 48)–, να μην βάλω τα ονόματα ούτε των ενυπόγραφων δημοσιεύσεων. Εμείς θα τα βρούμε εύκολα, οι σημερινοί νέοι αναγνώστες μπορούν να τα παίξουν σε μικροστοιχήματα.

Γιατί η Πλάκα δεν υπάρχει πια; Γιατί οι τρόποι που διασκεδάζουν οι άνθρωποι είναι τρεις, οι εξής δύο, το παρελθόν; Γιατί τα σχολικά βιβλία θα γίνουν φύλλο-φτερό μετά το τέλος  των εξετάσεων, είτε γράφουν είτε όχι για τον συνωστισμό της Σμύρνης και το «κρυφό σχολειό»; Και πάει λέγοντας. Με τα αυτονόητα αλλά κυρίως με τον λαϊκισμό τα είχαμε, όπου έσκαγε μύτη. Και μας βάζουν σήμερα συλλήβδην στην Αριστερά που συναίνεσε στον λαϊκισμό της μεταπολίτευσης: Όλοι μαζί το κάναμε; Πάντως, εμείς, ναι, όλοι μαζί τα κάναμε.

To περιοδικό «Ο Πολίτης»: ένα εργαστήριο αριστερών ιδεών και αισθημάτων”

Συζητούν ο Διονύσης Καψάλης, ο Αριστείδης Μπαλτάς και ο Παντελής Μπουκάλας

Ο Άγγελος Ελεφάντης το 1976

Ο Πολίτης υπήρξε το επίκεντρο της διανοητικής και πολιτικής δραστηριότητας του Άγγελου Ελεφάντη, έργο ζωής, ταυτισμένο μαζί του, όλα τα χρόνια της μεταπολίτευσης, μέχρι και τον θάνατό του. Ταυτόχρονα, υπήρξε ένα περιοδικό με ιδιαίτερα ποιοτικά χαρακτηριστικά και καθοριστική επίδραση στο χώρο των αριστερών ιδεών. Τιμώντας τη μνήμη του Άγγελου Ελεφάντη, καθώς στις 29 Μαΐου συμπληρώθηκαν δύο χρόνια από τον θάνατό του, ζητήσαμε από τον Διονύση Καψάλη, τον Αριστείδη Μπαλτά και τον Παντελή Μπουκάλα, τρεις ξεχωριστούς συνεργάτες του περιοδικού και στενά συνδεδεμένους με τον Άγγελο Ελεφάντη, να καταθέσουν τις σκέψεις τους, σε μια πρώτη προσπάθεια να προσεγγίσουμε τη διαδρομή, τη σημασία, τα χαρακτηριστικά αυτού του τόσο ιδιαίτερου περιοδικού. Τους ευχαριστούμε θερμά για την πρόθυμη ανταπόκριση και τη συμβολή τους. Η συζήτηση έγινε στον πάντα φιλόξενο χώρο του αναγνωστηρίου των Αρχείων Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ).

«Ε»

Παντελής Μπουκάλας: Είμαι σίγουρος ότι ο ίδιος ο Άγγελος Ελεφάντης δεν θα αποδεχόταν αυτό που έχει κατά κόρον γραφτεί και ακουστεί: «ο Πολίτης του Άγγελου». Θα προτιμούσε να πούμε «ο Άγγελος του Πολίτη». «Ο Πολίτης του Άγγελου» είναι σαν να θέτει εξαρχής τον Άγγελο σε ένα υπερεπίπεδο από το οποίο διαφεντεύει. Μπορεί να συνέβαινε στην πραγματικότητα αυτό, αλλά τουλάχιστον η εικόνα της συλλογικότητας υπήρχε. Μιλάμε λοιπόν για τον Άγγελο του Πολίτη, και το θέμα είναι ποιοι είμαστε εμείς που μιλάμε, πού μιλάμε, από ποια θέση μιλάμε. Θα πρέπει να ξεκαθαρίσω, εγώ τουλάχιστον, ότι δεν αισθάνομαι και δεν είμαι κληρονόμος των ιδεών του Ελεφάντη, γιατί ούτε ο ίδιος θα δεχόταν ότι απάρτισε ένα σύστημα ιδεών, το οποίο θα ήθελε να κληροδοτήσει. Περισσότερο θα ήθελε να πει ότι κληροδότησε ένα σύστημα αισθημάτων απέναντι στην Aριστερά, όχι ένα ολικό συγκεντρωτικό πράγμα που πρέπει εμείς ή ο οποιοσδήποτε να το συνεχίσουμε. Το λέω αυτό, για να μη δούμε πάλι γραμμένες τίποτα επιπολαιότητες για «τα ορφανά του Ελεφάντη». Ακόμη και αν εγώ αισθανόμουν τον Άγγελο σαν πνευματικό μου πατέρα, δεν θα μπορούσα να αυτοχαρακτηριστώ, και δεν θα δεχόταν να με χαρακτηρίσει οποιοσδήποτε άλλος, «ορφανό του Άγγελου». Είμαι ορφανός πολλών πατεράδων, όπως είμαστε όλοι μας ορφανοί πολλών πατεράδων, κι αυτό απορρέει και από τη συλλογικότητα του Πολίτη, από την ιδρυτική του συλλογικότητα, έστω και αν αυτή διασπάστηκε σχεδόν πριν εκδοθεί ο Πολίτης.

Αν θυμηθούμε ότι ήταν τρεις στην εκκίνησή του, η διάσπαση επήλθε πριν καν εκδοθεί το πρώτο τεύχος. Και επισημοποιήθηκε όταν εκδόθηκε το πρώτο τεύχος. Έμειναν οι δύο από τους «τρεις ιεράρχες», και σε πολύ λίγα τεύχη έφυγε και ο επόμενος. Οι «τρεις ιεράρχες» είναι ο Αντώνης Καρκαγιάννης, ο Δήμος Μαυρομμάτης και ο Άγγελος Ελεφάντης.

Η εκκίνηση του περιοδικού

Διονύσης Καψάλης: Θα προσπαθήσω να σας δώσω την ατμόσφαιρα της εποχής. Τον Αντώνη Καρκαγιάννη τον βλέπαμε σαν ένα γλυκύτατο αλλά λίγο απόμακρο προς εμάς κύριο της Αριστεράς. Ήταν ο εμπνευστής του Πολίτη — είχε βαφτίσει και είχε εμπνευστεί πολλά περιοδικά, το Αντί, τον Σύγχρονο Κινηματογράφο, το Τώρα. Ήταν ένας άνθρωπος που γεννούσε ιδέες και γοήτευσε ανθρώπους. Ο Καρκαγιάννης και ο Μαυρομμάτης ήταν ηγετικές προσωπικότητες του λεγόμενου «Χάους», ένα ρευστό πολιτικό μόρφωμα που εμείς το βλέπαμε λίγο αφ’ υψηλού και με κάποια δόση αλαζονείας· δεν μπορούσαμε τότε να καταλάβουμε τι βάρος εμπειρίας σήκωναν αυτοί οι άνθρωποι. Σας θυμίζω ότι ο Ελεφάντης, μέσα στη δικτατορία, είχε γράψει ένα καταπληκτικό κείμενο στον Αγώνα, τχ. 2, «Μερικές απόψεις για το Χάος ή Το χάος μερικών απόψεων», όπου κι ένα προσφυέστατο μότο από τον Ησίοδο «ἐκ Χάεος δ’ Ἔρεβός τε μέλαινά τε Νὺξ ἐγένοντο». Το κείμενο αυτό, όπως μάθαμε μετά, γεννήθηκε από μια συζήτηση του Άγγελου με τον Δήμο Μαυρομμάτη στο Παρίσι.