Ομάδες Προφορικής Ιστορίας. Ένα «ιστορικό» κίνημα

της Τασούλας Βερβενιώτη

Οι Ομάδες Προφορικής Ιστορίας (ΟΠΙ) της Αθήνας είναι δημιούργημα της πολυδαίδαλης κρίσης που διαπερνά την ελληνική κοινωνία. Η ΟΠΙΚ, πρώτη, δημιουργήθηκε στην Κυψέλη το 2011, παράλληλα με το κίνημα των πλατειών. Δύο ακόμα, η ΟΠΙΑ (Αθήνας, 2013) και η ΟΠΙΚΟ (Κολωνακίου, αρχές 2014) στον απόηχο των κοινωνικών γεγονότων αλλά και της μεγάλης ανταπόκρισης που η είχε η παρουσίαση της δουλειάς της ΟΠΙΚ, το 2012, καθώς και η δημιουργία της Ένωσης Προφορικής Ιστορίας.

Θωμάς Φανουράκης,
«Ο κοιμισμένος», 1940

Το γεγονός όμως που συνιστά τη διαφορά είναι ότι από το δεύτερο εξάμηνο του 2014 ιδρύθηκαν πέντε ΟΠΙ, σχεδόν ταυτόχρονα, σε διάφορα σημεία της πόλης: η ΟΠΙΔΟΥ στο Δουργούτι, η ΟΠΙΓΑ στο Γαλάτσι, η ΟΠΙΝΙ στην/από την Εργατική Λέσχη Ν. Ιωνίας-Υδραγωγείο, η ΟΠΙΔΗΧ στον Δήμο Χαλανδρίου και η Ερευνητική Ομάδα για τη Μεταπολίτευση (ΕΟΜ-ΟΠΙ) στο Πολιτικό της Νομικής. Την πρωτοβουλία είχαν άνθρωποι που δεν γνωρίζονταν μεταξύ τους και ούτε είχαν κοινά κοινωνικά ή πολιτικά χαρακτηριστικά. Ωστόσο, οι πολιτικοί αναλυτές λένε ότι μετά τις ευρωεκλογές (Μάιος 2014) η «πρωτιά» του ΣΥΡΙΖΑ ήταν μη αναστρέψιμη, που σημαίνει ότι τα μέτρα λιτότητας έπληξαν πολυποίκιλα το κοινωνικό σώμα και οδήγησαν σε αλλαγή ταυτότητας μεγάλες κατηγορίες πληθυσμού — πιο ορατές/ μετρήσιμες στα εκλογικά ποσοστά.

Η μνήμη αφηγείται την πόλη

Με την ευκαιρία του Β΄ Διεθνούς Συνεδρίου Προφορικής Ιστορίας, 6-9 Μαρτίου

(αναλυτικά το πρόγραμμα  του συνεδρίου στο goo.gl/IcfOIF)

Συνέντευξη των ιστορικών  Ρίκης Βαν Μπούσχοτεν και Ποθητής Χαντζαρούλα

Μιλάνε για την «ιστορία από τα κάτω», την επιλεκτικότητα της μνήμης, το τραύμα,  την κρίση, τη μνήμη και τον δημόσιο χώρο

Ουίλλιαμ Τέρνερ, «η πόλη», 1969

Οι μνήμες και οι αποσιωπήσεις του παρελθόντος της πόλης, ο βιωμένος χώρος και οι μαζικές μετακινήσεις του 20ού αιώνα, η προσφυγιά, ο αποκλεισμός, του οι Άλλοι, η εσωτερική μετανάστευση, οι  τόποι μαρτυρίου και λατρείας, η κρίση και οι εικόνες του παρελθόντος που ανακαλεί: Όλα αυτά, με πεδίο μελέτης τον αστικό χώρο, με εργαλείο την προφορική ιστορία, και με άξονα τη μνήμη, θα αναπτυχθούν στο  δεύτερο διεθνές συνέδριο προφορικής Ιστορίας με τίτλο «Η μνήμη αφηγείται την πόλη… Προφορικές μαρτυρίες για το παρελθόν και το παρόν του αστικού χώρου» οργανώνουν το Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών και η Ένωση Προφορικής Ιστορίας, στο αμφιθέατρο Αργυριάδη (στα Προπύλαια του Πανεπιστημίου Αθηνών στις 6-8 Μαρτίου και στο Ίδρυμα Μιχάλης Κακογιάννης (Πειραιώς 206), στις 9 Μαρτίου). Μιλήσαμε για όλα αυτά με τις ιστορικούς Ποθητή Χαντζαρούλα (Πανεπιστήμιο Αιγαίου) και Ρίκη Βαν Μπούσχοτεν (Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας), μέλη της οργανωτικής επιτροπής του συνεδρίου.

ΕΝΘΕΜΑΤΑ

Ερνστ Κίρχνερ, «Σκηνή δρόμου από το παράθυρο ενός κουρείου», 1929

Γιατί διαλέξατε την πόλη, τον αστικό χώρο ως θέμα αυτού του δεύτερου συνεδρίου προφορικής Ιστορίας;

Ποθητή Χαντζαρούλα: Τα τελευταία χρόνια στις κοινωνικές επιστήμες το ενδιαφέρον των ερευνητριών έχει στραφεί στη μελέτη του χώρου. Οι πόλεις αναδύονται ως πεδία διακυβέρνησης, αλλά και ως πεδία διεκδίκησης από διάφορες κοινωνικές ομάδες, συγκρότησης διαφορετικών μορφών κατοίκησης, συμβίωσης, έκφρασης, διαμόρφωσης υποκειμενικοτήτων, νέων μορφών αλληλεγγύης καθώς και ελέγχου.

Ενώ οι ιστορικοί σχετικά πρόσφατα άρχισαν να επικεντρώνονται στον χώρο, η μνήμη ήδη από τις αρχές του περασμένου αιώνα θεωρούνταν ενσωματωμένη στο χώρο, εν-τοπισμένη. Ένας από τους σημαντικότερους μελετητές της, ο Maurice Halbwachs, υποστηρίζει ότι η μνήμη, η πιο προσωπική λειτουργία, δεν υφίσταται εκτός του κοινωνικού πλαισίου (Κοινωνικά πλαίσια της μνήμης, μτφ. Ελευθερία Ζέη, Νεφέλη 2013). Ιδιαίτερα σημαντικό πλαίσιο για να θυμηθούμε και να αποκτήσουν νόημα οι αναμνήσεις μας είναι ο χώρος. Αλλά και η συλλογική μνήμη απορρέει από ένα χωρικό πλαίσιο. Τη δεκαετία του 1980 ο Πιερ Νορά θα κατανοήσει τη συλλογική μνήμη μέσα από τη χωρική εγγραφή της, κάνοντας αντικείμενο της έρευνάς του τους «μνημονικούς τόπους» (Les Lieux de mémoire, Παρίσι 1984).

Η σύνδεση της προφορικής ιστορίας με την πόλη έρχεται να δώσει χώρο σε μια οπτική που θα αφηγηθεί την ιστορία της πόλης μέσα από διαφορετικές θέσεις των δρώντων υποκειμένων. Στόχος λοιπόν είναι να έρθουν στο φως πολλαπλές ιστορίες της πόλης, διαφορετικές σημασιοδοτήσεις της, αντιμαχόμενες ιστορίες, αποκλεισμοί. Με άλλα λόγια, η πόλη να γίνει αφηγήσιμη μέσα από την οπτική των διαφορετικών υποκειμένων. Ταυτόχρονα, πρέπει να έχουμε στο νου μας ότι δεν παράγονται μόνο ιστορίες της πόλης από τις αφηγήσεις των ανθρώπων αλλά και ο ίδιος ο εαυτός μέσα από τη σχέση του με την πόλη. Η πόλη, ο τρόπος με τον οποίο κατοικούν οι άνθρωποι την πόλη, διαμορφώνει την ταυτότητά τους. Η προφορική μαρτυρία είναι λοιπόν ένας προνομιακός χώρος για να κατανοήσουμε τη διαμόρφωση των υποκειμένων και των ταυτοτήτων.

Ιστορίες από μια ανθρώπινη Κυψέλη

του Θανάση Καλαφάτη

Βάσω Κατράκη, «Κορίτσια στο μπαλκόνι», 1942

Η προφορική ιστορία έχει τη δική της ιστορία, σύντομη αλλά ενδιαφέρουσα — και αρκετά συζητημένη. Μετά την πρώτη και πολλά υποσχόμενη εμφάνισή της σαν μια καινούργια επιστημονική πειθαρχία, τα τελευταία χρόνια, και αφού πέρασε μια περίοδο κάμψης, η προφορική ιστορία επανέρχεται σήμερα, για να συμπληρώσει και να δώσει απαντήσεις εκεί που η γραπτή ιστορία των τεκμηρίων και των αρχείων έχει τις δικές της δυσκολίες. Γνωστές είναι και οι αδυναμίες της προφορικής ιστορίας· ο διάλογος και οι αντιπαραθέσεις συνεχίζονται.

Η προφορική ιστορία έχει και στη χώρα μας συγκεντρώσει το ενδιαφέρον των πανεπιστημιακών τμημάτων, κυρίως των κοινωνικών σχολών, αλλά και ερευνητικών κέντρων και αρχειακών οργανισμών, και υπάρχουν ήδη οι πρώτες συμβολές προς αυτή την κατεύθυνση. Υπάρχουν σήμερα άγραφες ιστορίες κοινωνικών ομάδων που βρίσκονται στη σκιά και ο λόγος τους είναι σιωπηλός: θυματοποιημένες γυναίκες, μάνες, κόρες, παιδιά που συμπαρίστανται σε έγκλειστες πολιτικούς κρατούμενους ή ποινικούς, νέοι μη πολιτικοποιημένοι που κάνουν τη δική τους εξέγερση στο σχολείο, την οικογένεια, τον στρατό, άτομα χωρίς ταυτότητα που εργάζονται περιθωριοποιημένοι χωρίς δικαιώματα και ίδιο λόγο κ.ά.

Στιγμιότυπα από ένα συνέδριο

της Καλλιόπης Γερωνυμάκη

Πέρασαν μόλις λίγες ημέρες από τη λήξη του Διεθνούς Συνεδρίου Προφορικής Ιστορίας στον Βόλο (25-27 Μαΐου). Τρεις ημέρες με πυκνό πρόγραμμα εισηγήσεων, τρεις ημέρες επιστημονικών ανταλλαγών από την Αθήνα ως τη Βρετανία και από την Τουρκία έως την Τσεχία. Ιστορικοί, ψυχοθεραπευτές, κοινωνιολόγοι και εκπαιδευτικοί περιηγήθηκαν στα μονοπάτια ενός νέου και πολλά υποσχόμενου ερευνητικού πεδίου.

Τι είναι όμως η προφορική ιστορία; Ένα ιδιαίτερο «ζωντανό» αρχείο, μπορούμε να απαντήσουμε. Μέσα από τις συνεντεύξεις, ο ερευνητής συγκροτεί ένα σώμα αφηγήσεων ζωής. Μ’ αυτό τον τρόπο αναδύονται στην επιφάνεια όψεις της κοινωνικής ζωής εν π

Μαξ Μπέκμαν, «Παγοπελιδρόμοι»

ολλοίς αθέατες για την επίσημη ιστοριογραφία. Ο κλάδος της προφορικής ιστορίας αναπτύχθηκε κυρίως στον αγγλοσαξωνικό χώρο, με αφετηρία τη δεκαετία του 1970. Στην Ελλάδα μεταφυτεύτηκε με καθυστέρηση: η πίστη στην παραδοσιακή αρχειακή έρευνα προέβαλε ισχυρή αντίσταση. Η λαογραφία, παρότι δούλευε με αφηγήσεις ζωής, συνήθως τις τοποθετούσε έξω από τα ιστορικά τους συμφραζόμενα. Η στροφή πραγματοποιήθηκε στα μέσα της δεκαετίας του 1990, αφού βέβαια η είσοδος της κοινωνικής ανθρωπολογίας είχε προλειάνει το έδαφος.

Στις τριήμερες εργασίες του συνεδρίου, ήταν εμφανείς οι πειραματισμοί, οι απόπειρες ιχνηλάτησης και οριοθέτησης της προφορικής ιστορίας. Παρ’ όλα αυτά, τα ερωτήματα είναι συγκεκριμένα. Τι κομίζει στις συλλογικότητες η προφορική ιστορία; Πώς αλληλεπιδρά με τα ολοένα αναπτυσσόμενα ψηφιακά μέσα; Πώς απαντά στην παρούσα οδυνηρή συγκυρία; Πόσο ικανή είναι να ευαισθητοποιήσει τους μαθητές μέσα από τα σχολικά προγράμματα;

Για την προφορική ιστορία και τη βιογραφική έρευνα στην Ελλάδα: με αφορμή ένα συνέδριο

 του Γιώργου Τσιώλη

Κρήτη 1960. Φωτογραφία του Τζον Ντόνατ

Από τις 25 έως τις 27 Μαΐου θα διεξαχθεί στον Βόλο Διεθνές Συνέδριο με τίτλο  Γεφυρώνοντας τις γενιές: Διεπιστημονικότητα και αφηγήσεις ζωής στον 21^ο αιώνα. Προφορική Ιστορία και άλλες Βιο-ιστορίες[1]. Το συνέδριο δίνει τη δυνατότητα σε ερευνητές από διαφορετικές πειθαρχίες (ιστορία, κοινωνιολογία, ανθρωπολογία, κοινωνική ψυχολογία, ψυχιατρική, λαογραφία, επιστήμες της εκπαίδευσης, κ.ά.), που αξιοποιούν ως ερευνητικό υλικό τις αφηγήσεις ζωής και τις προφορικές μαρτυρίες, να παρουσιάσουν την έρευνά τους, να συζητήσουν θεωρητικά και μεθοδολογικά ζητήματα και να αναζητήσουν τις προοπτικές ανάπτυξης της προφορικής ιστορίας και της βιογραφικής έρευνας στην Ελλάδα. Το συνέδριο θα αποτελέσει επίσης το έναυσμα για τη δημιουργία των όρων μιας σταθερότερης σύμπραξης των ερευνητών αυτών με τη δημιουργία μιας επιστημονικής εταιρείας.

Όπως δηλώνεται ήδη στον τίτλο του, η λογική που διέπει την οργάνωση του συνεδρίου είναι εκείνη της διαπερατότητας των ορίων και της επικοινωνίας μεταξύ διακριτών επιστημονικών πεδίων (διεπιστημονικότητα), μεταξύ εθνικών επιστημονικών κοινοτήτων (διεθνική διάσταση) και μεταξύ των γενεών (διαγενεακή διάσταση). Δεν είναι τυχαίο που δεσπόζει αυτή η λογική. Οι ερευνητές και οι ερευνήτριες της προφορικής ιστορίας και της βιογραφικής έρευνας είναι πολύ καλά εξοικειωμένοι με αυτήν, αφού τα στοιχεία της αλληλεπίδρασης, της ανταλλαγής, της επικοινωνίας και της αμοιβαίας διάθεσης για κατανόηση αποτελούν καταστατική προϋπόθεση για την παραγωγή βιογραφικών αφηγήσεων και μαρτυριών στο πλαίσιο των αφηγηματικών συνεντεύξεων.