Στιγμιότυπα από ένα συνέδριο

της Καλλιόπης Γερωνυμάκη

Πέρασαν μόλις λίγες ημέρες από τη λήξη του Διεθνούς Συνεδρίου Προφορικής Ιστορίας στον Βόλο (25-27 Μαΐου). Τρεις ημέρες με πυκνό πρόγραμμα εισηγήσεων, τρεις ημέρες επιστημονικών ανταλλαγών από την Αθήνα ως τη Βρετανία και από την Τουρκία έως την Τσεχία. Ιστορικοί, ψυχοθεραπευτές, κοινωνιολόγοι και εκπαιδευτικοί περιηγήθηκαν στα μονοπάτια ενός νέου και πολλά υποσχόμενου ερευνητικού πεδίου.

Τι είναι όμως η προφορική ιστορία; Ένα ιδιαίτερο «ζωντανό» αρχείο, μπορούμε να απαντήσουμε. Μέσα από τις συνεντεύξεις, ο ερευνητής συγκροτεί ένα σώμα αφηγήσεων ζωής. Μ’ αυτό τον τρόπο αναδύονται στην επιφάνεια όψεις της κοινωνικής ζωής εν π

Μαξ Μπέκμαν, «Παγοπελιδρόμοι»

ολλοίς αθέατες για την επίσημη ιστοριογραφία. Ο κλάδος της προφορικής ιστορίας αναπτύχθηκε κυρίως στον αγγλοσαξωνικό χώρο, με αφετηρία τη δεκαετία του 1970. Στην Ελλάδα μεταφυτεύτηκε με καθυστέρηση: η πίστη στην παραδοσιακή αρχειακή έρευνα προέβαλε ισχυρή αντίσταση. Η λαογραφία, παρότι δούλευε με αφηγήσεις ζωής, συνήθως τις τοποθετούσε έξω από τα ιστορικά τους συμφραζόμενα. Η στροφή πραγματοποιήθηκε στα μέσα της δεκαετίας του 1990, αφού βέβαια η είσοδος της κοινωνικής ανθρωπολογίας είχε προλειάνει το έδαφος.

Στις τριήμερες εργασίες του συνεδρίου, ήταν εμφανείς οι πειραματισμοί, οι απόπειρες ιχνηλάτησης και οριοθέτησης της προφορικής ιστορίας. Παρ’ όλα αυτά, τα ερωτήματα είναι συγκεκριμένα. Τι κομίζει στις συλλογικότητες η προφορική ιστορία; Πώς αλληλεπιδρά με τα ολοένα αναπτυσσόμενα ψηφιακά μέσα; Πώς απαντά στην παρούσα οδυνηρή συγκυρία; Πόσο ικανή είναι να ευαισθητοποιήσει τους μαθητές μέσα από τα σχολικά προγράμματα;

Σε γενικές γραμμές, οι εισηγήσεις κινήθηκαν γύρω από δύο άξονες. Αφενός την προσφορά της μαρτυρίας στην επιστήμη, αφετέρου την προσφορά της στο κοινωνικό σύνολο. Σε κάθε περίπτωση, η συγκομιδή ήταν πλούσια. Έτσι, στο προσκήνιο βρέθηκαν μελέτες για την ξεχασμένη εικόνα της γυναικείας ταυτότητας ή για τις μνήμες του πάσχοντος σώματος. Άλλοτε αναδείχθηκαν οι αντιφατικές αναμνήσεις της δεκαετίας του 1940. Άλλοτε η εμπειρία της θρησκευτικότητας σε κοινότητες με ιδιαίτερα εθνογραφικά χαρακτηριστικά. Τέλος, η εμπειρία της οικονομικής κρίσης αποτέλεσε μια πρωτόγνωρη θεματική ενότητα.

Από την άλλη πλευρά, η προφορική ιστορία βρίσκει πολλά ερείσματα στην καθημερινή ζωή. Για παράδειγμα, η ένταξη της προφορικής ιστορίας στα σχολεία υπήρξε ευεργετική. Μέσω των συνεντεύξεων, οι μαθητές φέρνουν στην επιφάνεια την οικογενειακή ή κοινοτική τους ταυτότητα. Ακόμη καλλιεργούν τη συνύπαρξη μέσα σε μια πολυπολιτισμική κοινότητα. Ανάλογη είναι η συνεισφορά των αφηγήσεων ζωής στη δραματοθεραπεία.

Στην στρογγυλή τράπεζα της τελευταίας ημέρας παρουσιάστηκε η δουλειά δύο σημαντικών ερευνητικών ομάδων. Πρόκειται για την Ομάδα Προφορικής Ιστορίας στα Χανιά και τον Όμιλο Προφορικής Ιστορίας στην Κυψέλη (ΟΠΙΚ). Η πρώτη κινητοποιεί εθελοντές με προοπτική την ανάδειξη της τοπικής ιστορίας. Η ομάδα της Κυψέλης επιχειρεί να αποτυπώσει τις μνήμες των κατοίκων στο χώρο. Μα, πριν απ’ όλα, τέτοιες πρωτοβουλίες σφυρηλατούν σχέσεις αλληλεγγύης.

Η παρουσία ξένων ερευνητών ενίσχυσε τη συνομιλία με τις διεθνείς τάσεις. Προεξάρχων ο Πωλ Τόμσον ο οποίος μετέφερε το παράδειγμα της σύστασης Εταιρείας Προφορικής Ιστορίας από τη Βρετανία (1971). Φυσικά, εκεί έχουν χαραχτεί νέοι ερευνητικοί δρόμοι. Τα τελευταία χρόνια, ο αθλητισμός, οι διατροφικές συνήθειες, η αναπηρία έχουν την τιμητική τους στις βάσεις δεδομένων της Βρετανικής Βιβλιοθήκης (bl.uk/nls).

Καθ’ όλη τη διάρκεια του συνεδρίου λειτουργούσε μια παράλληλη ηλεκτρονική βάση με αρχεία συνεντεύξεων. Οι βιντεοσκοπημένες μαρτυρίες παρείχαν ένα απτό δείγμα για την εφαρμογή της προφορικής ιστορίας στην πράξη. Το υλικό ήταν καρπός ατομικών ή συλλογικών πρωτοβουλιών με εξορμήσεις για συνεντεύξεις σε γειτονιές. Σήμερα τέτοιου είδους εγχειρήματα διαχέονται σε ένα ευρύτερο κοινό μέσα από ελληνικές και διεθνείς ιστοσελίδες (ενδεικτικά: genealogies.gr, memoro.org, iohanet.org).

Είναι γεγονός πως στην πλειοψηφία τους οι ομιλητές στράφηκαν προς μεθοδολογικές αναλύσεις. Ομολογουμένως, στην Ελλάδα οι έρευνες πεδίου ωχριούν. Μεγάλα κενά εντοπίζονται στον τομέα της νεότερης ιστορίας. Οι ακροατές σπανίζουν, οι αφηγητές χάνονται από φυσικό θάνατο. Σ’ αυτό το σημείο η μεταφορά της διεθνούς εμπειρίας μπορεί να προσφέρει τα μέγιστα.

Στα μετόπισθεν, η Ρίκη Βαν Μπούσχοτεν συντόνιζε την όλη προσπάθεια. Η βασική οργανώτρια του συνεδρίου, θορυβημένη από φαινόμενα όπως η άνοδος του νεοναζισμού, εμβάπτισε το συνέδριο στον προβληματισμό για την σημερινή κρίση αμνησίας. Αν πράγματι η ανθρώπινη μαρτυρία συνιστά την πιο εξωστρεφή πλευρά της ιστορικής επιστήμης, τότε πώς να μην συνδεθεί με την επικαιρότητα; Και η Μπούσχοτεν απαντά ζητώντας να γεφυρώσει τις γενιές. Μάθημα για τον εαυτό και την κοινότητα, οι αφηγήσεις ζωής σμιλεύουν συνειδήσεις. Ενάμιση αιώνα νωρίτερα, η ποιήτρια Έμιλυ Ντίκινσον (1830-86) –ανυποψίαστη– συνόψιζε ωραία αυτή την αξία: A word is dead when it is said some say/ I say it just begins to live that day.

H Kαλλιόπη Γερωνυμάκη είναι πτυχιούχος του Τμήματος Ιστορίας-Αρχαιολογίας της Φιλοσοφικής Αθηνών