του Αριστείδη Μπαλτά
Να απλοποιήσουμε για να καταλάβουμε. Τουλάχιστον τη γενική εικόνα.
Το κεφάλαιο
Φράνσις Μπέικον, «Σπουδή για αυτοπροσωπογραφία», 1965
1. Η κρίση που περνάμε είναι κρίση του καπιταλισμού. Επειδή το κεφάλαιο είναι σχέση και όχι κομπόδεμα, αυτό δεν υπάρχει όσο δεν αξιοποιείται, δηλαδή όσο δεν αποκομίζει περισσότερο κέρδος. Η κρίση είναι κρίση υπερσυσσώρευσης: το τεράστιο κεφάλαιο που έχει συσσωρευτεί δυσκολεύεται να βρει διεξόδους παραπέρα κερδοφορίας. Με άλλα λόγια, το πρόβλημα δεν είναι η έλλειψη πλούτου. Αντίθετα, είναι το ότι έχει συσσωρευτεί κολοσσιαίος πλούτος υπό μορφή κεφαλαίου.
2. Η προηγούμενη ισορροπία στηριζόταν σε ένα παγιωμένο καθεστώς συσσώρευσης το οποίο, στις αναπτυγμένες τουλάχιστον χώρες, είχε ως άξονα τον δανεισμό: το κεφάλαιο κερδοφορούσε αντλώντας από τα εισοδήματα του μέλλοντος. Η άνευ όρων και άνευ ορίων ανάπτυξη αυτής της μορφής κερδοφορίας (εξεζητημένες μορφές τραπεζικών προϊόντων, τιτλοποίηση δανείων κλπ.) οδήγησε στην πτώχευση της Lehman Brothers και από κει, μέσα από την αλληλοδιαπλοκή των τραπεζικών ιδρυμάτων, στην κρίση του χρηματοπιστωτικού συστήματος και του καπιταλισμού στο σύνολό του. Μην ξεχνάμε ότι το χρηματιστηριακό κεφάλαιο αποτελεί την αιχμή του δόρατος του καπιταλισμού.
3. Μετά μια μικρή περίοδο ταλάντευσης (όπου εξετάστηκε δειλά το ενδεχόμενο να τεθούν κάποιοι όροι στις πρακτικές του χρηματοπιστωτικού συστήματος) οι κυβερνήσεις αποφάσισαν να σώσουν τις τράπεζες ξοδεύοντας τεράστια ποσά (δηλαδή κοινωνικό πλούτο) και να τις αφήσουν ελεύθερες. Το κυρίαρχο δόγμα πρεσβεύει ότι, έτσι ή αλλιώς, η αγορά αυτορυθμίζεται.
4. Αλλά η κρίση του χρηματοπιστωτικού συστήματος είχε ήδη υπονομεύσει καίρια το προηγούμενο καθεστώς συσσώρευσης: ο αχαλίνωτος δανεισμός δεν αποτελούσε πλέον διέξοδο. Καθώς δε η παγκοσμιοποίηση είχε εν πολλοίς εξαντλήσει τα περιθώρια του λεγόμενου τρίτου κόσμου ενώ δεν διαφαίνονται νέα πεδία ικανής κερδοφορίας, το κεφαλαίο βρέθηκε υποχρεωμένο να στραφεί στις αναπτυγμένες χώρες για να ανοίξει στο ιδιωτικό κέρδος ό,τι το κοινωνικό κράτος είχε κάπως εξαιρέσει της άμεσης δικαιοδοσίας του. Παιδεία, υγεία, περίθαλψη, ασφάλιση, υποδομές, δίκτυα, ενέργεια, νερό, απορρίμματα, τηλεπικοινωνίες, μικρές και μεσαίες επιχειρήσεις και επαγγέλματα όφειλαν να ανοιχτούν στην κερδοφορία των μεγάλων δυνάμεων των αντίστοιχων κλάδων. Προϋπόθεση, βέβαια, η απορρύθμιση των εργασιακών σχέσεων, δηλαδή η μεγαλύτερη δυνατή συμπίεση του κόστους της εργατικής δύναμης με την καθοριστική συνδρομή της ανεργίας. Τα «προγράμματα λιτότητας» στις χώρες της Ευρώπης αυτό εκφράζουν και εκεί αποσκοπούν.
5. Η κρίση του δημόσιου χρέους έχει δύο πλευρές. Από τη μια, αυτή συνιστά τον μοχλό εκβιασμού που οδηγεί, ακριβώς, στα «προγράμματα λιτότητας». Από την άλλη, συνιστά το πεδίο βραχυπρόθεσμης έως στιγμιαίας κερδοφορίας του χρηματιστηριακού κεφαλαίου καθ’ εαυτό. Καθώς δεν υπάρχουν διεθνείς μηχανισμοί ελέγχου, το χρηματιστηριακό κεφάλαιο, με τη συνεπικουρία των δικών του ‘θεσμών’ (οίκοι αξιολόγησης, αγορά «ασφαλίστρων κινδύνου» κλπ), δρα ως πλήρως ανεξέλεγκτος τοκογλύφος απέναντι στις κυβερνήσεις που επέλεξαν να εγγυώνται πάνω απ’ όλα τη δική του ευρωστία. Έτσι οι κυβερνήσεις της Ευρώπης καλούνται να εξασφαλίζουν συστηματικά τον τοκογλύφο που τις ‘αναγκάζει’ να επιβάλουν «προγράμματα λιτότητας». Μπορούμε να πούμε ότι οι κυβερνήσεις της Ευρώπης έχουν αναχθεί σε απευθείας λειτουργούς του χρηματιστηριακού κεφαλαίου χωρίς το φύλλο συκής που συνιστούσε η ύπαρξη του κοινωνικού κράτους. Ακόμη και τα βιογραφικά πολλών κυβερνώντων σε ολόκληρη την Ευρώπη πιστοποιούν του λόγου το ασφαλές.
6. Η πορεία που έχει δρομολογηθεί δεν έχει ορατό πέρας. Η ενεργός ουτοπία του κεφαλαίου είναι να περιέλθει ολόκληρη η Ευρώπη στην κατάσταση που περιγράφει ο Ένγκελς στο Η κατάσταση της εργατικής τάξης της Αγγλίας, γραμμένο το 1845.
Το πολιτικό σύστημα
7. Το προηγούμενο καθεστώς συσσώρευσης στήριζε κοινωνικές συμμαχίες. Ο αχαλίνωτος δανεισμός επέτρεπε σε σχετικά μεγάλες μερίδες μεσοστρωμάτων να μετέχουν σε μια μορφή επισφαλούς ευημερίας και να εδράζουν κοινωνικά την πολιτική του κεφαλαίου. Η επισφαλής εργασία μεταναστών και ντόπιων αναλάμβανε τα υπόλοιπα. Αλλά η νέα κατάσταση κλονίζει καίρια τέτοιες συμμαχίες δημιουργώντας την αντίστοιχη ιδεολογική παραζάλη. Για να διατηρηθεί η παραζάλη έχουν επιστρατευθεί συστηματικά τα ΜΜΕ και ιδιαίτερα τα «δελτία των 8» και οι «ενημερωτικές» εκπομπές στην τηλεόραση. Κύριος στόχος τους είναι να συνδράμουν τον κοινωνικό αυτοματισμό και να καλλιεργήσουν την «ιδέα» της κοινής ενοχής. Μην ξεχνάμε ότι τα σημαντικότερα ΜΜΕ μετέχουν –τουλάχιστον!– του μεγάλου κεφαλαίου, κατ’ αρχάς στην κλίμακα της Ελλάδας.
8. Αλλά η παραζάλη κάποια στιγμή παρέρχεται. Αυτή είναι η στιγμή του αδυσώπητου αυταρχισμού. Οι κατασταλτικοί μηχανισμοί ήδη προετοιμάζονται για τέτοια ενδεχόμενα. Κι αυτό ανεξάρτητα από το ποιο κόμμα του δικομματισμού θα βρεθεί σε θέση εξουσίας.
9. Αν τα προγράμματα λιτότητας δεν έχουν ορατό πέρας, ούτε ο αυταρχισμός έχει εγγενή όρια. Είναι δυνατό να βρεθούμε σε καταστάσεις εκτάκτου ανάγκης, ενώπιον διάλυσης κομμάτων και τα συναφή. Τον Δεκέμβρη του 2008 λέχθηκαν τέτοια πράγματα ενώ οι πρόσφατες συστηματικές επιθέσεις στον ΣΥΡΙΖΑ προετοιμάζουν το έδαφος ακόμη και για τέτοιες εξελίξεις.
Ο στόχος
10. Αν η τρέχουσα κρίση είναι συστημική κρίση του καπιταλισμού και αν τα παραπάνω χαρακτηριστικά αφορούν τουλάχιστον την Ευρώπη, τότε η απάντηση της Αριστεράς δεν μπορεί να είναι παρά ο δημοκρατικός σοσιαλισμός στην κλίμακα της Ευρώπης.
11. Η κουβέντα ακούγεται βαριά γιατί εκείνο που θα μπορούσαμε να ονομάσουμε «κίνημα του κοινωνισμού» (σοσιαλισμός, σοσιαλδημοκρατία, αναρχισμός, κομμουνισμός, σοσιαλιστική δημοκρατία των επιτροπών, ευρωκομμουνισμός, ανανέωση, «τρίτος δρόμος», τροτσκισμός, μαοϊσμός, κλπ) έχει αποτύχει σε όλες τις εκδοχές του παρότι κέρδισε μεγάλες μάχες. Το 1989 είναι σημαντικό γιατί φάνηκε να σηματοδοτεί το οριστικό τέλος κάθε ανάλογης προοπτικής. Τα σημερινά δεινά ξεκινούν από τότε.
12. Η ανάληψη της ευθύνης για αυτή την αποτυχία είναι αποκλειστικά υπόθεση της Αριστεράς. Αν θέλουμε το αίτημα του σοσιαλισμού να αντηχήσει ξανά στην Ευρώπη και να συνεγείρει τους λαούς της, είναι αποκλειστικά δική μας ευθύνη να πείσουμε ότι πήραμε το μάθημα, δηλαδή να αναμετρηθούμε συγκεκριμένα με τους όρους αυτής της αποτυχίας και σε όλα τα επίπεδα: οικονομία, κεντρικός σχεδιασμός, αγορά και χρήμα, πόλεις και ύπαιθρος, παραγωγικές δυνάμεις, περιβάλλον και άνιση ανάπτυξη, παραγωγικές σχέσεις και ιδιοκτησία, διεθνείς σχέσεις, κρατικές δομές, αυτοδιοίκηση και αυτοδιαχείριση, άμεση δημοκρατία, έμμεση δημοκρατία και πλουραλισμός, δομές και λειτουργίες κομμάτων και συνδικάτων, χειρωνακτική και πνευματική εργασία, κοινωνικό φύλο, σχολείο και πολιτισμός, θεωρία και φιλοσοφία.
13. Δεν ξεκινάμε από το μηδέν. Πρώτον γιατί ήδη υπάρχουν πολύτιμες θεωρητικές επεξεργασίες. Δεύτερον, γιατί έχουν αναπτυχθεί και αναπτύσσονται κινήματα υπέρ της κατοχύρωσης, της διεύρυνσης και της αναβάθμισης του δημόσιου χώρου, δηλαδή του πυλώνα της σοσιαλιστικής προοπτικής. Τρίτον, γιατί δυνάμεις της Αριστεράς με διαφορετικές ιστορικές καταβολές, εμπειρίες και ιδεολογικές ευαισθησίες, τόσο στην Ελλάδα όσο και στην Ευρώπη, έχουν αναγνωρίσει, τουλάχιστον έμμεσα, ότι το πολιτικό σχέδιο καθεμιάς έχει αποτύχει και τείνουν να συγκεντρώσουν τις δυνάμεις τους. Ο ΣΥΡΙΖΑ, η ΑΝΤΑΡΣΥΑ, το ΚΕΑ και οι πρόσφατες εξελίξεις στην Πορτογαλική Αριστερά συνιστούν παραδείγματα. Οι συμμαχίες αυτές δεν είναι ακόμη εμπεδωμένες. Αλλά η αναγκαία κάποιες φορές αντιπαράθεση δεν πρέπει να κρύβει το κύριο: η πολιτικά και θεωρητικά επαρκής κριτική της αποτυχημένης πορείας προς τον σοσιαλισμό και η επεξεργασία των διδαγμάτων αυτής της πορείας είναι υπόθεση της Αριστεράς ολόκληρης.
14. Το κίνημα του σοσιαλισμού θα αναπτυχθεί άνισα στις διάφορες χώρες της Ευρώπης. Επιτυχίες (ή αποτυχίες) σε μια χώρα θα επιδράσουν στις υπόλοιπες θέτοντας κάθε φορά νέα ζητήματα. Είναι αδύνατον να προβλέψουμε ποια ζητήματα θα τεθούν και ανόητο το να το προσπαθήσουμε.
Εθνικός ηγέτης
15. Εθνικός ηγέτης είναι ο αστός ηγέτης που δεν αποσυνδέει τα συμφέροντα του κεφαλαίου από την κατάσταση της χώρας του. Η αναγωγή των κυβερνητών της Ευρώπης σε απευθείας λειτουργούς του χρηματιστηριακού κεφαλαίου καθιστά δραματικά ορατή την απουσία ηγετών τύπου Ρούσβελτ, Ντε Γκωλ ή Βίλλι Μπραντ.
16. Μια εθνικά ηγετική πολιτική δύναμη στην Ελλάδα θα αρνιόταν να υποβάλει τη χώρα στη διάλυση που επιτάσσουν σήμερα οι άμεσες ανάγκες κερδοφορίας του κεφαλαίου. Μια τέτοια πολιτική δύναμη θα στηριζόταν στην στενή διαπλοκή των οικονομιών της Ευρώπης (γιατί η κατάρρευση της ελληνικής οικονομίας θα προξενούσε κατάρρευση του ευρώ και θα καθιστούσε την τρέχουσα κρίση οιονεί ανεξέλεγκτη) και θα διαπραγματευόταν –υπό κατάλληλες συμμαχίες– επιμήκυνση του συνολικού χρέους σε κλίμακα εκατονταετίας και με επιτόκιο κοντά στον πληθωρισμό. Μια τέτοια πολιτική δύναμη θα είχε προηγουμένως υποβάλει σε κρατικό έλεγχο τις ελληνικές τράπεζες ενώ θα νοικοκύρευε παράλληλα τα επείγοντα: φοροδιαφυγή και φορολογικό σύστημα, ταμεία και εισφοροδιαφυγή, εργασιακές σχέσεις, αμυντικές δαπάνες, εκκλησιαστική περιουσία, αναβάθμιση δημόσιου τομέα κλπ.
17. Με δεδομένο τον υπάρχοντα σήμερα συσχετισμό δυνάμεων, η Αριστερά θα μπορούσε, υπό όρους, να συμμαχήσει με μια τέτοια πολιτική δύναμη εφόσον υπήρχε.
Σήμερα
16. Η τρέχουσα κρίση του καπιταλισμού συνδέεται σήμερα με την έκρηξη της δημοκρατίας στις αραβικές χώρες και με την περιβαλλοντολογική καταστροφή στην Ιαπωνία. Η κρίση έχει προσλάβει οικουμενικές διαστάσεις και άρα ο αγώνας για τον σοσιαλισμό γίνεται απολύτως επείγων.
17. Ο αγώνας για τον σοσιαλισμό αρχίζει σήμερα. Είναι στο χέρι μας να αναλάβουμε συγκεκριμένα όλες τις αναγκαίες πρωτοβουλίες στηριγμένοι σε δύο αρχές ήδη διατυπωμένες στο ιδρυτικό κείμενο της Αριστεράς, το Κομμουνιστικό Μανιφέστο (1848): Πρώτον, το προλεταριάτο, όπου κι αν παραπέμπει η λέξη στις σημερινές συνθήκες, δεν μπορεί να απελευθερωθεί αν δεν απελευθερώσει την κοινωνία ολόκληρη. Δεύτερον, οι κομμουνιστές δεν συγκροτούν υποχρεωτικά ενιαίο κόμμα αλλά αποτελούν εκείνους που θέτουν πάντοτε τα συμφέροντα του όλου πάνω από τα συμφέροντα του μέρους.
Ο Αριστείδης Μπαλτάς διδάσκει φιλοσοφία των επιστημών στο ΕΜΠ
AΡΧΕΙΟ ΕΝΘΕΜΑΤΩΝ 2010- 8.5.2016 
Θα ήθελα να κάνω 2 σχόλια που συνδέονται μεταξύ τους και επικεντρώνονται στις τελευταίες παραγράφους του κειμένου.
Το πρώτο αφορά την υπόθεση ύπαρξης ενός «εθνικού ηγέτη». Από τη μια μεριά η συμμαχία των Αμερικανών κομμουνιστών για παράδειγμα με τον Ρούσβελτ θα αποτελούσε υπαγωγή συμφέροντα της αστικής τάξης, έστω κι αυτής που έβλεπε πως η σωτηρία του αμερικάνικου καπιταλισμού ήταν αυτό το New Deal. Αυτό που έπρεπε να αντιμετωπιστεί εκείνη την περίοδο ήταν ο ακραίος σταλινικός σεχταρισμός που διασπούσε τα συνδικάτα και γενικά τις μαζικές εργατικές οργανώσεις. Από την άλλη, ακόμα και μια τέτοια εθνική αστική ηγεσία δεν θα ήταν δυνατό να υπάρχει, λόγω της ίδιας της φύσης του ελληνικού καπιταλισμού και της αστικής του τάξης. Αντίθετα στη Γερμανία, κατά μια έννοια έχει βρει την έκφρασή της προς το παρόν στο πρόσωπο της Μέρκελ, η οποία θαυμάσια υπηρετεί τα συμφέροντα της γερμανικής βιομηχανίας. Συνεπώς, θεωρώ πως μια συζήτηση για την ενδεχόμενη ύπαρξη μιας ελληνικής εθνικής ηγεσίας είναι σημαντικό σφάλμα, που όχι μόνο δε θα ωφελούσε στην αλλαγή των συσχετισμών υπέρ της εργατικής τάξης, αλλά θα απομάκρυνε ακόμα περισσότερο τη δυναμική του σοσιαλιστικού αιτήματος.
Το δεύτερο έχει να κάνει με το Μανιφέστο. Όταν ο Μαρξ έγραφε μαζί με τον Ένγκελς το Μανιφέστο, δε θα μπορούσε να πει κανείς πως ο συσχετισμός των δυνάμεων ήταν καλύτερος απ’ ότι σήμερα, όπου αριθμητικά και οργανωτικά η εργατική τάξη είναι πιο ισχυρή από ποτέ. Τότε όμως δεν είχαν κανένα ενδοιασμό οι ιδρυτές του κινήματός μας να διατυπώσουν με σαφήνεια τον κομμουνιστικό τους πρόγραμμα. Αυτό μπορεί να θέλει τη μία ή την άλλη τροποποίηση με βάση τις σημερινές συνθήκες, θα πρέπει να συνδεθεί με τα κατάλληλα μεταβατικά αιτήματα που θα το κάνουν κτήμα των μαζών, αλλά αντί με το επιχείρημα του «συσχετισμού των δυνάμεων» να συζητάμε την υποστήριξη εθνικών ηγετών (αν αυτοί υπήρχαν – ή μήπως αν πλασματικά δημιουργούνταν από τους αστούς, γιατί δε μιλάμε για μια ηγεσία τύπου Τσάβες, ο οποίος μπορεί να αναδειχθεί μόνο μέσα από ένα επαναστατικό κίνημα των μαζών), θα έπρεπε να είναι σαφές και να αποσκοπεί στη «συγκρότηση του προλεταριάτου σε τάξη, ανατροπή της κυριαρχίας της αστικής τάξης, κατάκτηση της πολιτικής εξουσίας από το προλεταριάτο»
Ευχαριστώ
Ο εν λόγω κύριος Μπαλτάς θα έκανε μεγάλη χάρη σε όλους-μας εάν έπιανε την ορφανή γωνία στη Σοφοκλέους πουλώντας κάστανα, Να μας ζεστάνει λιγουλάκι από το ψυχρό καλοκαίρι που μας επιφυλλάσει η κρίση υπερσσυσώρευσης του πλούτου.
Το κείμενο πατάει όσο χρειάζεται στη θεωρία (που οι περισσότεροι έχουμε αγνοήσει, ξεχάσει ή υποτιμήσει) για να περιγράψει σε ένα πρώτο επίπεδο όσα ζούμε την τελευταία εικοσαετία, ιδιαίτερα τα δύο χρόνια της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης, καθώς και τα όσα δραματικά μεταβάλλονται στη χώρα μας εδώ και ένα χρόνο. Την ανάλυση ακολουθεί η ουσιαστική πρόταση (στα σημεία 10 έως 14) που αποτελεί πολιτικό (και όχι μόνο ιδεολογικό) πρόταγμα.
Θα είναι καλό, κατά τη γνώμη μου, να κουβεντιαστεί πλατιά στις συλλογικότητες της αριστεράς. Μπορούμε όσοι συμφωνούμε να φροντίσουμε γι’ αυτό.
Συμφωνώντας με τον Α.Η. παραπάνω, η αναφορά στον εθνικό ηγέτη μάλλον δηλώνει την αγωνία να φανεί η όλη πρόταση πιο ρεαλιστική. Ουσιαστικά η αναφορά αυτοαναιρείται από την προϋπόθεση «εφόσον υπήρχε», που τίθεται εν τέλει.
Το ρόλο του ‘εθνικού ηγέτη’ μπορεί να διαδραματίσει ένα κοινωνικό – ταξικό μέτωπο, που θεωρητικά μπορεί να συγκροτήσει η αριστερά στην παρούσα κρίση, αν πάψει να είναι εγκλωβισμένη στο στενό πλαίσιο, στο οποίο την περιορίζουν οι ηγεσίες της και αν βεβαίως δώσει περιεχόμενο και αναδείξει πειστικά το σύνθημα των κινημάτων αντιπαγκοσμιοποίησης «ένας άλλος κόσμος είναι εφικτός».
Το κείμενο του Αριστείδη Μπαλτά θεωρώ σε πρώτο επίπεδο ότι πρέπει να γίνει αντικείμενο συζήτησης μεταξύ των διαφόρων συλλογικοτήτων και να παραχθούν νέες θέσεις,στηριζόμενες στην ήδη υπάρχουσα θεωρία,όχι ως απεικάσματα της θεωρίας,αλλά ως προέκταση,εμβάθυνση και κριτική της θεωρίας αυτής.Στόχος μας πρέπει να γίνει όπως έλεγε ο Σέλλινγκ η σύνδεση θεωρίας και πράξης,τονίζοντας τη σπουδαιότητα της δράσης με όραμα,αφού μόνο αυτή είναι που θα καταστήσει την κοινωνία ζωντανή και θα ανοίξει νέα πεδία γνώσης,ύπαρξης,ζωής.Εγώ νομίζω ότι ο ελευθεριακός σοσιαλισμός που περιγράφει ο ΝΟΑΜ CHOMSKY ή το πρόταγμα κοινωνικής και ατομικής αυτονομίας του Καστοριάδη θα πρέπει να μας απασχολήσουν γιατί παράλληλα με την υπέρβαση των ταξικών ανισοτήτων θα πρέπει να υπερβούμε τους εαυτούς μας και να συμφιλιωθούμε μαζί τους.Αυτό θα συμβεί εφόσον αντιληφθούμε τη μοναδικότητα του καθενός από εμάς ο οποίος σίγουρα έχει κρυμμένες και απεριόριστες δυνατότητες.Η ξεδίπλωση των ικανοτήτων δεν θα είναι αποκομμένη από την κοινωνία,αλλά πρέπει να γίνει ένα πρώτο βήμα.Η ρήξη με την ιδέα της οργάνωσης-της τσιμεντένιας πειθαρχίας,που άντι να καλλιεργεί τη φαντασία, τη συμμετοχικότητα και τη συμμετοχή οδηγεί στην επικράτηση ορισμένων μικρογραφειοκρατιών,που στόχο τους έχουν ως επί το πλείστον να γεμίζει η αγέλη,παίζοντας παράλληλα το δικό τους παιχνίδι.Με λίγα λόγια θεωρώ ότι η Αριστερά είναι θλιβερή στην παρούσα συγκυρία,γιατί βαδίζει σαν άλλοτε.Πρέπει να έλθει σε ρήξη με τους ιστορικούς μύθους του παρελθόντος και να αναγνωρίσει την ύπαρξη της κοινωνικής κρίσης,γιατί αυτή τη στιγμή είναι αποκομμένη από την κοινωνία και αναλώνεται σε συζητήσεις περί χρέους,εκφράζοντας διαφορετικές θέσεις.Δεν νομίζω ότι ο κόσμος διψάει για τυφλό ξέσπασμα,υποσυνείδητα έστω θέλει να συμμετέχει στη »δημόσια αρένα»,να κατανοήσει εφαρμόζοντάς παράλληλα την έννοια της αλληλεγγύης,της ευθύνης απέναντι στο όλον=κοινωνία,στην οποία υπεισέρχεται ή μάλλον πρέπει να υπεισέρχεται το μέρος.Η κοινωνία αυτή βέβαια δεν είναι ομοιογενής,καθώς αποτελείται από κοινωνικές τάξεις που επιβάλλουν το κυρίαρχο μοντέλο ζωής,οικονομίας,κοινωνίας κτλ και από τους εκόντες δούλους τους,και από τις κοινωνικές τάξεις που υφίστανται είτε σε μεγαλύτερο είτε σε μικρότερο βαθμό την εκμετάλλευση.Θεωρώ λοίπον χρέος κάθε υγιώς σκεπτόμενου ανθρώπου που δυσφορεί και πνίγεται από την υπάρχουσα κατάσταση[γιατί η κρίση αυτή δεν είναι μόνο οικονομική]να αλλάξει τον τρόπο ζωής του,να γίνουν συνελεύσεις σε κάθε γειτονιά και να υπάρξουν νέα πεδία δημόσιου χώρου όπου η ενασχόληση με τα κοινά θα είναι συνειδητή,θα υπάρχει πλουραλισμός στην πράξη και δεν θα είναι ίδιον μικροηγεσιών.Κλείνοντας θεωρώ ότι ζούμε το τέλος μιας εποχής,και το σταυροδρόμι που ξανοίγεται μπροστά μας είτε θα οδηγήσει συνολικά την κοινωνία σε μια φάση οπισθοδρόμησης είτε θα κάνει ένα ποιοτικό άλμα αντιστέκομενη στη φθορά του χρόνου και του χώρου.Πάντως θα ήταν καλό να έλθουμε σε έπαφη με την ελληνικότητα μας,γιατί ελληνικότητα σημαίνει οικουμενικότητα και η couleur locale[τοπικιστική κουλτούρα] και τα ρατσιστικά κρούσματα που ανακύπτουν από τον έντονο τοπικισμό και τα ευτελή συμφέροντα φασιστικών ομάδων[ΧΡΥΣΗ ΑΥΓΗ]-κομμάτων[ΛΑΟΣ] είναι σύμφυτα του καπιταλισμού-δη του ελληνικού μαφιόζικου καπιταλισμού.Επειδή μπορεί να ξέφυγα σταματώ εδώ.
Αυτό που χρειάζεται είναι όντως καθαρές κουβέντες.
Για αυτό και πρέπει να απαντηθούν πολλά ερωτήματα.
Πχ ζούμε σε ένα οργανωμένο έθνος-κράτος που εξυπηρετεί τα συμφέροντα του κεφαλαίου σε βάρος των εργαζομένων.
Τι προτείνουν όσοι δηλώνουν αριστεροί; Αλλαγή του πολιτειακού συστήματος προς μια αμεσότερη δημοκρατία; Μια άμεση δημοκρατία; ένα κόμμα-εξουσία που θα αποφασίζει και θα διατάζει εκ μέρους των εργαζομένων;
Πώς θα αντιμετωπίσει την επιθετικότητα του διεθνοποιημένου κεφαλαίου; Πώς θα αντιμετωπίσει το ελληνικό κεφάλαιο; Θα εθνικοποιήσει τις τράπεζες; Πώς ; Ως κόμμα-κυβέρνηση; Μια από τα ίδια δηλ. όπως έκανε ο Καραμανλής και άλλοι; Θα γίνουν πολιτειακές αλλαγές; Θα παραμείνει η κυρίαρχη νομοθεσία που είναι υπέρ της ατομικής ιδιοκτησίας; θα προταθεί κάποιας μορφή αναδιανομή; Αυτό που βλέπω κυρίαρχο στις προτάσεις είναι να μην προτείνεται κάτι πέραν της αντιπροσώπευσης.
Αυτά.
Μερικές παρατηρήσεις μόνον – το κείμενο θίγει ούτως ή άλλως πολλαπλά θέματα.
1. Το παγκόσμιο σύστημα – σε αντίθεση με την περίοδο μέχρι το 2008 (συμβατική η χρονολογία) – είναι πιά όλο και πιό πολυπολικό, με 3 τουλάχιστον μείζονες πόλους: Ευρώπη, ΗΠΑ, Κίνα. Αυτό δεν απαγορεύει βέβαια μια πολιτική στρατηγική για τον όλο Ευρωπαικό χώρο – και μάλιστα με ευρωκεντρικά χαρακτηριστικά. Ωστόσο, η στρατηγική αυτή οφείλει να είναι Ευρωπαική στρατηγική στα πλαίσια ενός πολυπολικού κόσμου, και με πλανητική προοπτική. Διαφορετικά, πέφτει κανείς πάλι, με ανανεωμένο τρόπο, στα γνωστά αδιέξοδα τα γνωστά από το «σοσιαλισμό σε μία χώρα» της 3ης Διεθνούς.
2. Το 1989 είναι σημείο χωρίς επιστροφή, αλλά τα συμπεράσματα που έχουν αντληθεί από τις διάφορες εκδοχές Αριστεράς είναι άκρως αποκλίνοντα. Έτσι, η υπόθεση ότι «Ο ΣΥΡΙΖΑ, η ΑΝΤΑΡΣΥΑ, το ΚΕΑ και οι πρόσφατες εξελίξεις στην Πορτογαλική Αριστερά συνιστούν παραδείγματα…. η πολιτικά και θεωρητικά επαρκής κριτική της αποτυχημένης πορείας προς τον σοσιαλισμό και η επεξεργασία των διδαγμάτων αυτής της πορείας είναι υπόθεση της Αριστεράς ολόκληρης», φαίνεται έργο σισύφειο χωρίς προοπτική και κατάληξη. Αλλά αυτή είναι μια επανάληψη της συζήτησης που έχουμε κάνει (στον «Πολίτη» π.χ.), ήδη από το 1990.
3. «Εθνικούς ηγέτες» τύπου Φραγκλίνου Ρούσβελτ, Σάρλ Ντε Γκωλ ή Βίλλι Μπραντ είναι ούτως ή άλλως δύσκολο να αποδεχθούν και να αναδείξουν οι δυτικές ανεπτυγμένες κοινωνίες μετά το 1980, εκτός των άλλων και για λόγους κοινωνιολογικούς: Το γιατί το έχει αναλύσει έγκαιρα, νομίζω επαρκώς, ο Christopher Lasch στο παράδειγμα της κοινωνίας των ΗΠΑ, εφαρμόζοντας στην κλίμακα της κοινωνίας τα αναλυτικά εργαλεία της ψυχανάλυσης και βεβαίως τα εργαλεία της Κριτικής Θεωρίας (Σχολή της Φραγκφούρτης). Το κυριότερο όμως έιναι άλλο: Τέτοιοι «ηγέτες» εμφανίζονται ως προσωποποιήσεις ηθικο-κοινωνικο-πολιτικών ηγεμονιών Γκραμσιανού τύπου – ιστορικών συνασπισμών. Άρα το ουσιαστικό ζήτημα δεν είναι να βρεθεί ο «ηγέτης», αλλά να «ανακαλυφθούν» και ν’ αρχίσουν να συγκροτούνται οι βάσεις ενός νέου ιστορικού συνασπισμού – αλλά ιστορικού συνασπισμού για την εποχή μας.
Το τελευταίο τέτοιο πολιτικό εγχείρημα ηγεμονίας με Γκραμσιανά χαρακτηριστικά που γνωρίζω ήταν ο «ιστορικός συμβιβασμός» του Ενρίκο Μπερλιγκουέρ, δηλαδή η απόπειρα να συγκροτηθεί ένας ιστορικός συνασπισμός με το διπλό βάθρο της αριστερής – μαρξιστικής παράδοσης και της χριστιανικής – καθολικής. Λίγο-πολύ ξέρουμε γιατί απέτυχε: Βεβαίως δεν ήταν μόνον η «αριστερή» τρομοκρατία που το ναρκοθέτησε, αλλά κυρίως λόγοι κοινωνιολογικοί – αφενός η αποσύνθεση της εργατικής κουλτούρας λόγω των νεοφιλελεύθερων μετασχηματισμών στον τρόπο παραγωγής, τριτογενοποίηση κτλ και αφετέρου η διάλυση της ηθικοπολιτικής ιδιαιτερότητας αριστερών και χριστιανών κάτω από την επίδραση των media και των μετά το 1968 ναρκισιστικών – εγωιστικών και ηδονιστικών νοοτροπιών (νάτος πάλι ο Christopher Lasch και πίσω του οι Horkheimer και Adorno).
Συνοψίζω: Ένα New Deal χρειάζεται συμβαλλόμενους έτοιμους να το δεχθούν. Άν δεν υπάρχουν, ο επίδοξος «Ρούσβελτ» πάει χαμένος.
4. Που καταλήγουμε; Άς το διατυπώσω επιγραμματικά: Πρέπει κανείς πρώτα ν’ απομακρύνει από το πεδίο τα ιδεολογικά και πολιτικά ερείπια του 20ού αιώνα, και τότε θα φανεί καθαρότερα το έδαφος και οι προοπτικές. Ωστόσο, παρά τα θρυλούμενα των ημερών του 1989, η ιστορία δεν τέλειωσε με την πτώση του Τείχους και η συνέχειά της έχει αρχίσει πιά να ξεδιπλώνεται με περισσότερη ευκρίνεια: Υπάρχει πάντοτε ένας και μόνο υπαρκτός κόσμος, όπως ένας υπήρχε και πριν το 1989, μόνο που τότε ήταν ακόμα η εποχή των διπλών ειδώλων. Ο ίδιος κόσμος των χαοτικών μεγαλουπόλεων και των θλιβερών Τροπικών, του εμπορεύματος και των media, της οικολογικής αποσύνθεσης και του «τοξικού» χρήματος. Φαίνεται ότι ο καπιταλισμός, ένα σύστημα παραγωγής που γεννήθηκε σε μια εποχή που αρετή ήταν ένα είδος προσωπικού ασκητισμού (η κατά Μάξ Βέμπερ «προτεσταντική ηθική»), τώρα πια κινδυνεύει όχι τόσο από τους ταξικούς και ιδεολογικούς αντιπάλους του, αλλά και από την ακόρεστη πλεονεξία των πιστών διαχειριστών του, που δεν βλέπουν πέρα από το εφήμερο: Εκτός από την απομύζηση των καρπών της ανθρώπινης εργασίας και την κατασπατάληση των φυσικών αγαθών σε πλανητική κλίμακα, σε βαθμό που τίθεται σε κίνδυνο η σταθερότητα της βιόσφαιρας, παρατηρούμε πώς το ίδιο το Κεφάλαιο, ιδιωτικό ή κοινωνικό, δηλαδή το προϊόν της εργασίας που έχει αλλάξει κατόχους, μετατρέπεται από τους εντεταλμένους λειτουργούς του στον αέρα μιας γιγαντούμενης φούσκας και μετά χάνεται, γίνεται Τίποτα. Είναι άραγε τόσο πανούργα η διαλεκτική της ιστορίας, δεν ήταν πλάνες ή παράδοξα σχήματα λόγου αυτά που μας κληροδότησε μια αλυσίδα στοχαστών που καταλήγει στον Έγελο και τον Μαρξ, μήπως τώρα, μαζί με την αποδιάρθρωση της φύσης και της ψυχής του ανθρώπου, έρχεται και η αποδιάρθρωση του αποδιαρθρωτή;
Έτσι το μέλλον παραμένει ανοιχτό, αλλά χωρίς την πλάνη του Μάρξ ότι οι νομοτέλειες είναι «μαζί μας» και η ιστορία ασφαλής σύμμαχος.
Ένα σημείο ακόμα, που αξίζει να επισημανθεί:
Για να ελέγξει κανείς την υπόθεση του Α.Μ (στο 4ο σημείο του), ότι δήθεν «δεν διαφαίνονται νέα πεδία ικανής κερδοφορίας» για το κεφάλαιο, έτσι όπως τίθεται καθολικά και πλανητικά, αρκεί να σκεφτεί τι γίνεται αυτή τη στιγμή στην Κίνα, αλλά επίσης στην Ινδία, Βραζιλία κτλ – εν μέρει και Ρωσία.
Η κρίση της συσσώρευσης και η καταστροφή μέρους του συσσωρευμένου κεφαλαίου αφορά την Δύση (κυρίως τις ΗΠΑ -και δευτερευόντως την περιφερειακή ζώνη της πρώην Δυτικής Ευρώπης). Συμβαδίζει όμως με ταχεία μετατόπιση κερδοφορίας προς την Κίνα και άλλες αναδυόμενες κεφαλαιοκρατικές δυνάμεις – κατά τη γνώμη μου πρόκειται για μετασχηματισμό χωρίς επιστροφή. Αυτό κάνει πιό σαφή την πρώτη παρατήρησή μου, για τη μετάβαση πρός τον πολυπολικό κόσμο, στον οποίο ήδη σαφώς βρισκόμαστε.