Το πλήθος στην πλατεία και στο κέντρο των πολιτικών εξελίξεων

στο τέλος του post δημοσιεύεται μια εκτενέστερη και αναλυτικότερη μορφή του άρθρου

 του Κώστα Δουζίνα

 Πλήθος και Αριστερά

Near Ground Zero, NYC, 2009. Φωτογραφία του Δημήτρη Μέλλου, από την έκθεση «Its Strangest Patterns» (γκαλερί Taf, Νορμανού 5, Μοναστηράκι)

Οι επαναστάσεις στην Τυνησία, την Αίγυπτο, τη Λιβύη, τη Συρία, το Μπαχρέιν και την Υεμένη, οι «αγανακτισμένοι» στην Ισπανία και την Ελλάδα θέτουν το πλήθος στην πλατεία, στο κέντρο των πολιτικών εξελίξεων. Εντούτοις, οι αντιδράσεις της Αριστεράς για το «Σύνταγμα» ήταν αρκετά επιφυλακτικές και οι θεωρητικές προσεγγίσεις σχεδόν ανύπαρκτες. Η αδυναμία πρόβλεψης, και ακόμα περισσότερο κατανόησης, του φαινομένου σχετίζονται, πιστεύω, με τη σχετική αδιαφορία της Αριστεράς και της θεωρίας για τις μεταμαρξιστικές και μεταδομιστικές τάσεις. Το άρθρο επιχειρεί μια προσπάθεια ανάλυσης της «επανάστασης της πλατείας», με εργαλείο τη σύγχρονη πολιτική φιλοσοφία. Εκεί ίσως ανακαλύψουμε ιδέες για την προσαρμογή της αριστερής στρατηγικής στις συνθήκες του ύστερου βιοπολιτικού καπιταλισμού.

Πλήθος και βιοπολιτική στον ύστερο καπιταλισμό

Από πού έρχεται το πλήθος; Γεμίζουν οι πλατείες από τυχαία σύμπτωση στο Κάιρο, τη Μαδρίτη και την Αθήνα ή κάτι τέτοιο αποτελεί δομικό χαρακτηριστικό της εποχής μας;

Η οργάνωση της κοινωνίας υπηρεσιών του ύστερου καπιταλισμού έχει αλλάξει τις βασικές παραμέτρους της ριζοσπαστικής πρακτικής και θεωρίας. Ο νεοφιλελευθερισμός ωθεί τους ανθρώπους να κατανοούν τη ζωή τους και να σχετίζονται με τους άλλους ως καταναλωτές χωρίς όρια, ως μηχανές επιθυμίας. Ως αποτέλεσμα, η ολοκλήρωση οικονομίας-κοινωνίας-πολιτικής είναι άμεση, έντονη και οργανώνεται μέσω του ελέγχου της υποκειμενικότητας και της επιθυμίας. Ο άνθρωπος που δανείζεται για να καταναλώσει έχει μεγαλύτερο ενδιαφέρον και συμφέρον για την επιτυχή λειτουργία του καπιταλισμού, πιστεύει σ’ αυτήν.

Η αμεσότητα του Συντάγματος

του Στρατή Μπουρνάζου

Ανρί Ματίς, «Το έλκηθρο», 1943

Τα άρθρα για τα κυριακάτικα γράφονται, όπως ξέρετε, κάμποσες μέρες πριν. Έτσι, σε μια περίοδο που τα γεγονότα τρέχουν, ο αρθρογράφος κινδυνεύει σοβαρά είτε να αναδειχθεί σε μετά Χριστόν προφήτη, προβλέποντας με πολύπλοκους και προσεκτικούς συλλογισμούς κάτι που φαντάζει εντελώς αυτονόητο τη στιγμή της δημοσίευσης, είτε όσα γράφει να βρίσκονται εντελώς εκτός τόπου και, κυρίως, χρόνου. Ίσως και οι λίγες σκέψεις που ακολουθούν και γράφονται Πέμπτη βράδυ να μην ξεφύγουν από αυτήν τη μοίρα, να μοιάζουν αδύναμες, λίγες και παλιωμένες, να έχουν βουλιάξει, το απόγευμα και το βράδυ της Κυριακής, σε μια λαοθάλασσα  που θα ’χει πλημμυρίσει το Σύνταγμα, τις πλατείες της Ελλάδας και της Ευρώπης. Άμποτες.

Από τα προηγούμενα «Ενθέματα» πολύ νερό κύλησε στ’ αυλάκι. Το πρώτο, και πολύ σημαντικό, είναι ότι οι συγκεντρώσεις στις πλατείες έδειξαν ότι δεν αποτελούν φαινόμενο της μιας ημέρας και νύχτας: συνεχίζονται, τη στιγμή που γράφω, για εννιά συναπτές ημέρες, με μεγάλη μαζικότητα, με αποκορύφωμα την προηγούμενη Κυριακή. Έτσι, ακόμα και όσοι ήταν επιφυλακτικοί στην αρχή, ακόμα κι εκείνοι που εξακολουθούν να έχουν τις αντιρρήσεις τους, δεν μπορούν, εκτός αν θέλουν να διαρρήξουν πλήρως τη σχέση τους με την πραγματικότητα, να αγνοήσουν αυτό που συμβαίνει στις πλατείες: είναι το γεγονός που σφραγίζει τις εξελίξεις όλο το τελευταίο διάστημα, αυτό που δίνει τον τόνο, αυτό που άλλαξε άρδην το κλίμα και την πολιτική ατζέντα.

Η αντ-αγανάκτηση έφτασε

του Δημήτρη Σεβαστάκη

Χαρακτικό του Ότο Νίκελ, από το λεύκωμα «Πεπρωμένο», 1930

Οι καινούριες μεγάλες συγκεντρώσεις είναι ένα τοιχογράφημα, σχηματίζουν ένα μεγάλο απόθεμα από ίχνη. Ο καθένας, μέσα από την facebook πειθαρχία, θεωρεί  ότι επανεγγράφεται με νέους όρους στο κοινωνικό σώμα. Το ρέμα λοιπόν μπορεί να πάει στο παντού, να απλώσει ρευστό και αχαλίνωτο ή να στεγνώσει σε μια παρακυβερνητική κατάπτωση. Μπορεί να εκφράσει, αλλά μπορεί και να σβήσει, αφού ο καθένας αισθάνεται ήδη πληρωμένος μέσα  σε μια γλωσσική-συμβολιστική ολικότητα. Άρα, όσο ορμητικά ήρθε τόσο αποφασιστικά μπορεί να αποσυρθεί. Κι αυτό ενδεχομένως θα γεννήσει ακόμα εντονότερα την ανάγκη αναφοράς, την ανάγκη σύνθεσης ευδιάκριτου πολιτικού προσώπου, εννοιολογικής νομιμοποίησης, ερμηνευτικής ακρίβειας. Και για τους θεατές του κινήματος και για τους θαμώνες. Αυτά τα στοιχεία συστήνουν το ελάττωμα και το προτέρημα της παρθένας και καθαρής μαζικότητας.

Από την άλλη πλευρά όμως,  ο έλεγχος ενός μαζικού κοινωνικού σκιρτήματος που πάει να γίνει λόγιο από αχανές που ήταν, που πάει ν αρπάξει ένα κομμάτι ιστορίας ή έστω να διασκεδάσει θυμικά την κρίση και την ματαίωση, είναι σύνθετο «καθήκον». Οι κουρασμένες ελίτ, οι πυρήνες μιντιακής και κυβερνητικής εξουσίας, δύσκολα μπορούν να σκεφτούν πάνω στα απροσδόκητα. Προτιμούν τα εύκολα, τις τετράγωνες κατηγοριοποιήσεις, όπως ακριβώς έχουν εκπαιδευτεί. Κάθε εκτροπή, για παράδειγμα, περιφράσσεται στους κουκουλοφόρους. Στην περίπτωση των social networks τα πράγματα είναι πιο περίπλοκα αφού τα Μέσα είναι οικεία και νομιμοποιημένα στην οικιακή τάξη. Όλες  οι πολιτικές εκφωνήσεις που υποχρεώθηκαν να εξοικειωθούν  με την γκατζετ-παπανδρεϊκή μονομανία, μοιάζουν ανεξοικείωτες με το εγερτικό ρέμα που η τελευταία συνεπιφέρει. Σαν να συμβαίνει για πρώτη φορά, σα να κατέβηκε στην πραγματικότητα και να μην είναι μέρος της. Οι διάφορες πολιτικές επεξεργασίες, οι περιγραφές είναι εσωστρεφείς, τυφλές ή ρυπαρές.

Η συναίνεση και οι αγανακτισμένοι

ΟΙ ΛΕΞΕΙΣ ΕΧΟΥΝ ΤΗ ΔΙΚΗ ΤΟΥΣ ΙΣΤΟΡΙΑ

του Νίκου Σαραντάκου

Αβραάμ Ράτνερ, "Φωτιά", 1932

 Δυο λέξεις κονταροχτυπιούνται για τον τίτλο της λέξης του μήνα που μας πέρασε, οπότε για να μην αδικήσω καμιά τους θα ασχοληθώ σήμερα και με τις δύο. Καταρχάς έχουμε τη συναίνεση, που ακούστηκε πάρα πολύ επειδή οι δανειστές μας, που μας έβαλαν, όχι και πολύ συναινετικά είναι η αλήθεια, το μαχαίρι στο λαιμό, ζητούν να συναινέσει και η αντιπολίτευση στο μεσοπρόθεσμο πρόγραμμα ειδάλλως, λένε, δεν θα εκταμιευθεί η περίφημη πέμπτη δόση του δανείου και από τον Ιούλιο μας απειλούν ότι το ταμείον θα είναι μείον.

Συναίνεση λοιπόν, λέξη αρχαία, από το ρήμα συναινώ, που είναι βέβαια σύνθετο, από το συν και το αινώ, το οποίο παράγεται από το ουσιαστικό αίνος, που είναι ομηρικό. Και επειδή αινώ θα πει υμνώ, αν η σημασία υπαγορευόταν πάντοτε από την ετυμολογία (φυσικά αυτό δεν ισχύει) θα μπορούσαμε να πούμε ότι όσοι συναινούν υμνούν όλοι μαζί κάτι· τι άραγε; τις αγορές προφανώς. Βέβαια, στην πραγματικότητα συναινώ σημαίνει «συγκατατίθεμαι, συμφωνώ», αν και στην αρχαιότητα υπήρχε επίσης η σημασία «παραχωρώ» — μερικοί θα έλεγαν ότι υπάρχει ακόμα.

Ο αίνος, που ήταν ο λόγος ο βαθύς, ο γεμάτος νόημα, και στη συνέχεια ο ύμνος και το εγκώμιο, επιβιώνει στην εκκλησιαστική γλώσσα (όπως άλλωστε και το αινώ), ενώ σαν σύνθετο τον βρίσκουμε στον έπαινο. Της ίδιας οικογένειας είναι και το αίνιγμα.

Το Σύνταγμα και οι εχθροί του στη νεοελληνική ιστορία

Ένα βιβλίο σύγχρονο της συνταγματικής μας ιστορίας. Σκέψεις με αφετηρία το βιβλίο του Νίκου Αλιβιζάτου, Το Σύνταγμα και οι εχθροί του στη νεοελληνική ιστορία 1800-2010, Πόλις, 2011

του Αντώνη Μανιτάκη

Νίκος Εγγονόπουλος, «Σύνθεση με αρχαίο πολεμιστή», 1945

Δέχθηκα με ιδιαίτερη ικανοποίηση την πρόσκληση που μου απεύθυναν ο συνάδελφος Νίκος Αλιβιζάτος και ο εκδοτικός οίκος Πόλις να συντονίσω την σημερινή παρουσίαση του βιβλίου Το Σύνταγμα και οι εχθροί του στη νεοελληνική ιστορία, 1800-2010. Απαλλαγμένος από το καθήκον να προβώ σε βιβλιοκριτική παρουσίαση ενός opus magnum, θα περιοριστώ, ως συντονιστής, σε μερικές σύντομες εισαγωγικές, σκέψεις για τη σημασία και αξία ενός έργου ζωής, που συμπυκνώνει έρευνες, μελέτες και τον στοχασμό ενός πανεπιστημιακού δασκάλου πάνω στη συνταγματική μας ιστορία αξιοποιώντας στο έπακρον τις ευρύτατες γνώσεις του στο Συνταγματικό Δίκαιο και τη συνταγματική θεωρία. Γιατί η πρώτη αρετή και αξία αυτού του βιβλίου έγκειται, κατά τη γνώμη μου, σε αυτό τον μοναδικό συνδυασμό: συναρθρώνει, με τρόπο αρμονικό, την ιστορική αφήγηση των περιπετειών που γνώρισαν το πολίτευμα και η συνταγματική νομιμότητα στην δύο αιώνων πορεία τους, με τη στοχαστική μελέτη τους και την κριτική αξιολόγησή τους. Στις εφτακόσιες σελίδες του βιβλίου βρίσκει κανείς γραμμένη, συνοπτικά και περιεκτικά, ολόκληρη την ελληνική συνταγματική ιστορία και παράλληλα μαθαίνει ή καταλαβαίνει καλύτερα τη σημασία του Συντάγματος, του κοινοβουλευτικού πολιτεύματος, του συνταγματικού κράτους, των δικαιωμάτων του ανθρώπου και άλλων σημαντικών πολιτικών θεσμών, ενόψει πάντα της εφαρμογής και της πραγματικής λειτουργίας τους. Το πώς λειτούργησαν στην πράξη οι θεσμοί είναι το βασικό μέλημα του βιβλίου, και όχι απλώς το πώς σχεδιάστηκαν και ποια γεγονότα μεσολάβησαν για την δυσλειτουργία τους.

Παλαιστινιακή άνοιξη;

του Ζβι Σούλντινερ

Παύλος Βαλασάκης, «Η σκιά», 1969

Στο Κάιρο υπογράφηκε ένα προβληματικό κείμενο, που θα μπορούσε ωστόσο να σηματοδοτεί την ενότητα των Παλαιστινίων. Οι όροι της συμφωνίας δεν είναι μονοσήμαντοι, μένουν ακόμη ανοιχτά αρκετά εν δυνάμει εκρηκτικά σημεία, ενώ  δεν έχουν ξεπεραστεί οι αποκλίσεις, που απειλούν αυτή την ενωτική διαδικασία. Εντούτοις, φαίνεται ότι ένα καινούργιο κεφάλαιο ανοίγει στη Μέση Ανατολή. Καταρχάς, χρειάζεται να τονιστεί η τεράστια σημασία της συμφωνίας για την ειρηνευτική διαδικασία: χωρίς την ενότητα των Παλαιστινίων, η ειρήνη ανάμεσα στο Ισραήλ και την Παλαιστίνη δεν θα ήταν τίποτε άλλο από σκέτη φαντασία. Η ενότητα είναι απαραίτητος, αν και όχι ακόμα επαρκής, παράγοντας για την ειρηνευτική διαδικασία.

Η επίσημη ισραηλινή αντίδραση υπήρξε αρνητική, όπως ήταν αναμενόμενο από μια ακροδεξιά κυβέρνηση που δεν αναζητεί ρεαλιστικές οδούς προς μια συμφωνία. Ο πρωθυπουργός Μπέντζαμιν Νετανιάχου κάλεσε τον πρόεδρο της Παλαιστινιακής Αρχής, Αμπού Μάζεν, για να του επισημάνει: «Ή οι διαπραγματεύσεις με εμάς ή η ενότητα με τη Χαμάς», δείχνοντας έτσι την ολοκληρωτική του περιφρόνηση στις βασικές προϋποθέσεις μιας πραγματικής ειρηνευτικής διαδικασίας. Μια συμφωνία με ένα μόνο μέρος των Παλαιστινίων, όποιο και αν είναι το ειδικό του βάρος, δεν θα είχε νόημα και θα κατέληγε σε αδιέξοδο.

68 χρόνια από την εκτέλεση του Παντελή Πουλιόπουλου

Π. Πουλιόπουλος

Στο παλιό Δημαρχείο της γενέτειράς του Θήβας θα ζωντανέψουν απόψε, 68 χρόνια μετά, οι συγκλονιστικές στιγμές της εκτέλεσης του Π. Πουλιόπουλου και 106 Ακροναυπλιωτών συγκρατουμένων του στις 6 Ιουνίου 1943 στο Νεζερό της Λαμίας από τους Ιταλούς φασίστες, με αφορμή την παρουσίαση του βιβλίου του Βαγγέλη Σακκάτου Π. Πουλιόπουλος, ο θεμελιωτής του μαρξισμού στην Ελλάδα. Τα τετράδια της Ακροναυπλίας (εκδ. Δρόμων).

Πρόκειται για τις συζητήσεις που έγιναν στο κάτεργο της Ακροναυπλίας από το 1939 έως τις αρχές του 1942, ανάμεσα στην Ενιαία Οργάνωση Κομμουνιστών Διεθνιστών Ελλάδας (Π. Πουλιόπουλος) και την Κομμουνιστική Διεθνιστική Ένωση Ελλάδας (Α. Στίνας), για τα φλέγοντα ζητήματα της εποχής, όπως η δικτατορία της 4ης Αυγούστου, ο χαρακτήρας του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, ο κοινωνικός χαρακτήρας της ΕΣΣΔ και η υπεράσπισή της στον επερχόμενο πόλεμο. Τις συζητήσεις αυτές κατέγραψε και διέσωσε ο Χρ. Αναστασιάδης, σύντροφος του Π. Πουλιόπουλου.

Ο Παντελής Πουλιόπουλος και η μαρξιστική θεωρία της αξίας

 του Γιάννη Μηλιού

 

Σκίτσο από το δελτίο της ΕΟΚΔΕ που κυ- κλοφορούσε μεταξύ των φυλακισμένων τροτσκιστών στην Ακροναυπλία, 1941 (ΕΛΙΑ)

Το χειρόγραφο του Παντελή Πουλιόπουλου Συνοπτικές θέσεις για την Πολιτική Οικονομία (Κούριερ Εκδοτική, Αθήνα 2004) βρέθηκε στο Αρχείο του Χρήστου Αναστασιάδη στο Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο (ΕΛΙΑ) και μάλλον είχε γραφτεί κατά τη διάρκεια της φυλάκισης του συγγραφέα στην Ακροναυπλία (1938-43). Αρθρώνεται σε οκτώ ενότητες, 300 περίπου λέξεων κατά μέσο όρο η καθεμιά: Ι. Αξία, ΙΙ. Χρήμα, ΙΙΙ. Υπεραξία, ΙV. Κέρδος, τιμή παραγωγής, V. Έγγεια πρόσοδος, VΙ. Εργατικός μισθός, VΙΙ. Καπιταλιστική συσσώρευση και κρίσεις, VΙΙΙ. Ακμή και χρεωκοπία του καπιταλισμού.

Οι ενότητες του κειμένου αντιστοιχούν σε βασικούς εννοιολογικούς κόμβους του θεωρητικού συστήματος που ανέπτυξε ο Μαρξ (και ονόμασε «Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας») στους τρεις τόμους του Κεφαλαίου, του οποίου ο Πουλιόπουλος υπήρξε μεταφραστής από κοινού με τον Παστιά Γιατσόπουλο.

Όμως, ως γνωστόν, κάθε «βιβλίο» έχει διαφορετικές αναγνώσεις. Πιο συγκεκριμένα, αυτό που ονομάζουμε μαρξιστική (οικονομική) θεωρία περιλαμβάνει διαφορετικά, αποκλίνοντα και συχνά αντικρουόμενα μεταξύ τους θεωρητικά ρεύματα και σχολές σκέψης.

Ο «σοβιετικός μαρξισμός», που κυριάρχησε στην ΕΣΣΔ και τα κομμουνιστικά κόμματα της Δύσης από τη δεκαετία του 1930 μέχρι πρόσφατα, προέκρινε μια «λογιστική» εκδοχή των βασικών μαρξικών εννοιών αξία και υπεραξία: ως αξία κατανοούσε την (εμπειρικώς μετρήσιμη) ποσότητα κοινωνικής εργασίας που έχει δαπανηθεί (από τους εργαζόμενους) για την παραγωγή ενός εμπορεύματος[1] και ως υπεραξία την παρακράτηση ενός μέρους αυτής της αξίας από τους καπιταλιστές (και τους γαιοκτήμονες).

Η γοητεία της πεφωτισμένης ολιγαρχίας

Με αφορμή την έκκληση διανοουμένων με τον τίτλο «Τολμήστε»

του Νικόλα Σεβαστάκη

Aνρί Ματίς, "Η θλίψη του βασιλιά", 1952

Στους κοινωνικούς τριγμούς και στο συναγερμικό κλίμα των ημερών η νέα επίκληση της «ευθύνης όλων» λειτουργεί με παράδοξο τρόπο. Φαίνεται να αξιοποιεί μια συγκεκριμένη διάγνωση της κατάστασης των πραγμάτων, διάγνωση η οποία παρουσιάζεται φιλοφρονητικά ως υπερκομματική, υπερβατική και ειλικρινά αυτοκριτική. Αλλά πολλά σε τούτη την διάγνωση και στο «δια ταύτα» που την συνοδεύει δεν είναι καθόλου αποχρωματισμένα. Παρατηρούμε μάλλον ότι ένας γνώριμος δημόσιος λόγος ο οποίος έχει ως αιχμή το ζήτημα των σάπιων ηθών και των κακών νοοτροπιών προσαρτάται στον κυβερνώντα «μονόδρομο». Η ρητορική περί κρίσης των αξιών και ηθικής ασφυξίας φαίνεται να επιλέγει το νεοθατσερικό πρόγραμμα για την «ανασυγκρότηση» της χώρας. Σε αυτό το πλαίσιο οι διαφορετικές φωνές του λόγιου-πνευματικού ανθρώπου και του τεχνοκράτη συγκλίνουν σε μια μορφή αναγεννητικού και εξυγιαντικού προσκλητηρίου.

Η σωτηριολογική πρόθεση δεν ανθίζει φυσικά μόνο στην πλευρά των «αντιλαϊκιστών». Από άλλες πλευρές αντηχούν οι παιάνες της ομοψυχίας απέναντι στην ξενική υποδούλωση του έθνους. Ρεαλιστές και ιδεοκράτες του πνευματικού μας κόσμου μοιράζονται στις δυο πλευρές αναζητώντας, καθένας με τους όρους του, τη μεγάλη υπέρβαση: οι φίλοι του δρόμου της ευθύνης και της σύνεσης προσδοκούν ουσιαστικά την άτεγκτη και αποτελεσματική επιτροπεία η οποία θα «εξορθολογίσει», έστω με το καμτσίκι, τη χώρα και θα πατάξει τους δαίμονές της· οι άλλοι βυθίζονται στο νεφελώδες μιας πάνδημης αφύπνισης που θα φέρει την οικονομική αυτάρκεια και την ελληνική αυτοεπιβεβαίωση.

Στο βάθος, ωστόσο, ένα άλλο επικίνδυνο κύμα ανεβαίνει: η παλιά καλή ιδέα της ολιγαρχίας. Η ιδέα δηλαδή ότι αυτό που χρειαζόμαστε εφεξής είναι μια απερίσπαστη στις αποφάσεις της ομάδα άξιων επιτελικών της οικονομικής διαχείρισης και της «χρηστής» διακυβέρνησης. Και από την άλλη πλευρά, η πεποίθηση ότι μια αυθεντικά φωτισμένη πνευματική ηγεσία μπορεί να τερματίσει με την παρέμβασή της το τέλμα και την παρακμή.