Εταιρεία Μελέτης της Ιστορίας της Αριστερής Νεολαίας (ΕΜΙΑΝ): το έργο και η προοπτική της

του Θανάση Καλαφάτη

Αγώνας των σπουδαστών υπομηχανικών, Δεκέμβριος 1960. Η πορεία τους Θεσσαλονίκη-Αθήνα καταλήγει, μετά τη βίαιη επίθεση της χωροφυλακής, στη θάλασσα του Σκαραμαγκά(ΕΜΙΑΝ-Συλλογή Αρ. Μανωλάκου).

Η δημιουργία και η λειτουργία της Εταιρείας Μελέτης της Ιστορίας της Αριστερής Νεολαίας (ΕΜΙΑΝ) αποτελεί ένα δύσκολο και φιλόδοξο εγχείρημα στον επιστημονικό και πολιτικό χάρτη της χώρας, όπως διαμορφώνεται από τη μεταπολίτευση, και ιδιαίτερα  το 2000 και μετά.

Τα προβλήματα της σημερινής ελληνικής νεολαίας οξύνονται ιδιαίτερα από τη δεκαετία του 1990 και μετά. Να θυμίσουμε ότι πρόκειται για μια περίοδο κατά την οποία τμήματα της νεολαίας ξαναμπήκαν στο προσκήνιο μέσω των καταλήψεων. Κάτω από αυτούς τους όρους τίθεται επιτακτικά το πρόβλημα του επαναπροσδιορισμού  σε θεωρητικό επίπεδο των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών της νέας γενιάς (με τον όρο γενιά δεν εννοούμε απλώς μια νεανική-ηλικιακή διαστρωμάτωση, αλλά μια ομάδα νέων ανθρώπων  που αναπτύσσονται κάτω από τους ίδιους όρους πολιτισμού και εργασίας και συγκλίνουν σε μια κοινή θέληση, σε ένα κοινό όραμα για την αλλαγή του κόσμου που τους περιβάλλει). Από την άλλη πλευρά, η παραπέρα όξυνση αυτών των προβλημάτων καθιστά επίκαιρη την μελέτη της ιστορίας της αριστερής και ευρύτερα της ελληνικής νεολαίας σε πολιτικούς, κοινωνικούς, πολιτισμικούς και οικονομικούς όρους.

Από την άποψη αυτή, η ίδρυση της ΕΜΙΑΝ τον Γενάρη του 2000, αφού είχαν προηγηθεί διαβουλεύσεις, επαφές και επεξεργασίες δυο χρόνων από την Ομάδα Πρωτοβουλίας ή Επιτροπή Πρωτοβουλίας  που απαρτίζονταν από την Αθηνά Νικολάου, τη Ρόη Ντάκουρη, την Αργυρώ Ρεκλείτη, τον Γιάννη Καούνη, τον Χρήστο Ρεκλείτη και τον Γιάννη Πετρόπουλο που είχαν διατελέσει στελέχη αριστερών νεολαιίστικων οργανώσεων, δεν είναι ουδέτερη από άποψη πολιτική και κοινωνική. Τα 34 ιδρυτικά μέλη που υπέγραψαν το καταστατικό ήταν η Αθηνά Νικολάου, η Αργυρώ Ρεκλείτη, η Ρόη Ντάκουρη, ο Γιάννης  Πετρόπουλος, ο Γιάνης Γιανουλόπουλος, ο Γιάννης Καούνης, ο Χρήστος Ρεκλείτης, ο Θεόδωρος Καζέλης, ο Λευτέρης Χαλβατζής, η Κατερίνα Τσαρούχα-Κομψοπούλου, ο Θανάσης Καλαφάτης, ο Παναγιώτης Κουνάδης, ο Μάκης Παπούλιας, ο Σπύρος Λυκούδης, ο Κωστής Γιούργος, ο Αλέξης Λάιος, ο Νίκος Κιάος, ο Αλέκος Σόφης, ο Νικηφόρος Αντωνόπουλος, ο Θόδωρος Μαλικιώσης, ο Μανώλης Γκαζής, ο Μανώλης Μυλωνάκης, ο Μπάμπης Γεωργούλας, η Τασούλα, Κατιρτζόγλου-Χατζάκη, ο Γιώργης Πατρινός, ο Γιώργος Βότσης, ο Μπάμπης Κοβάνης, ο Βασίλης Κωτούλας, ο Παύλος Κλαυδιανός, ο Ιωάννης Βούλγαρης, ο Γιώργος Ζεβελάκης, ο Λευτέρης Τσιλόγλου, ο Περικλής Κοροβέσης και ο Σταμάτης Κοιλάκος. Το σκεπτικό των στελεχών αυτών ήταν κοινό. Θεώρησαν ότι οι παλιές αριστερές οργανώσεις νεολαίας είχαν περιπέσει σε «καθεστώς»  υποτίμησης από τους πολιτικούς φορείς  και μέσω αυτής της συνάντησης χρειάζεται να τονωθούν οι σχέσεις αυτής της γενιάς και να εξασφαλίσουν κάποια αρχεία και υλικά που θα μπορούσαν να συμβάλουν στην μελέτη της περιόδου και τη διάδοση της δράσης  τους μέσω των νεολαιίστικων σχημάτων της περιόδου. Υπήρχε ένας διττός στόχος της Εταιρείας: να γίνει μια σύσφιξη των παλαιών σχέσεων αγωνιστών της περιόδου, αλλά και αυτοί οι ίδιοι να μπορέσουν να εξασφαλίσουν αρχειακό υλικό για την επιστημονική κοινότητα. Άρα, σε αυτή την κατηγορία έπρεπε να συμμετέχουν δύο κατηγορίες ανθρώπων: και επιστήμονες και στελέχη νεολαίας.

Έτσι, τα ίδια τα στελέχη μιας γενιάς, ιδιαίτερα εκείνης που ανδρώθηκε στις πρώτες μεταπολεμικές δεκαετίες, σε συνεργασία με πανεπιστημιακούς και νέους ερευνητές, αναλαμβάνουν το στοίχημα να αναδείξουν τις αρχές, τις αξίες και τη συμβολή των νέων Ελλήνων στο γίγνεσθαι της μετεμφυλιακής Ελλάδας, καθιστώντας προσβάσιμα στους νέους ερευνητές και ιστορικούς πολύτιμα αρχεία που εμπλουτίζονται συνεχώς.  Η ΕΜΙΑΝ δεν έρχεται έτσι να καλύψει η ίδια το κενό και την ανάγκη συγγραφής της ιστορίας των νεολαιίστικων οργανώσεων στη χώρα μας, ούτε να εξελιχτεί σε ένα συντεχνιακό σώμα αρχειακής ένωσης.

Σύσκεψη συνδικαλιστών σε πατάρι καφενείου, μετά την καταστροφή των γραφείων της ΔΕΣΠΑ από μέλη της ΕΚΟΦ, 1960 (ΕΜΙΑΝ-Συλλογή Θ. Θεοδωρόπουλου).

Τα εμπόδια που συνάντησε η ΕΜΙΑΝ στη δεκάχρονη πορεία της σχετίζονται βεβαίως σε μεγάλο βαθμό με την στενότητα των οικονομικών πόρων, αλλά είχε να αντιμετωπίσει και πολλές άλλες δυσκολίες και πιέσεις που δεν είναι άσχετες με αντιλήψεις που έχουν διαμορφωθεί σε πτέρυγες πολιτικών αριστερών σχηματισμών. Για παράδειγμα,  τη διάχυτη αντίληψη ότι από τον Εμφύλιο Πόλεμο φτάνουμε με ένα άλμα στην εξέγερση του Πολυτεχνείου, διαγράφοντας έτσι τη συμβολή των ενδιάμεσων γενεών νεολαίας και των αντίστοιχων  πολιτικών εκπροσωπήσεών τους ή με απόψεις όπως ότι το εγχείρημα της ΕΜΙΑΝ αποτελεί παράδειγμα ιδεολογικής καταχρήσεως της ιστορίας, καθόσον οι πρωταγωνιστές ενός κινήματος της νεολαίας επιχειρούν να γράψουν οι ίδιοι την ιστορία τους. Μέσα σε αυτό το κλίμα παρανόησης μπορεί να ερμηνευτεί και η θέση πέντε ανώτατων στελεχών της νεολαίας να μην συμμετάσχουν άμεσα στην πρωτοβουλία για την ίδρυση της εταιρείας κρίνοντας «ότι για λόγους επιβαλλόμενης ιστορικής αντικειμενικότητας, δεν είναι σωστό την πρωτοβουλία να την υλοποιούν τα ηγετικά στελέχη εκείνου του κινήματος».

Ίσως ο τίτλος της Εταιρείας να έδινε λαβές για τέτοιες παρερμηνείες. Το καταστατικό όμως της ΕΜΙΑΝ ήταν σαφές, και γίνεται πιο ξεκάθαρο με την τροποποίηση του 2006. Διαβάζουμε: «Σκοπός της εταιρείας είναι η συγκέντρωση, ταξινόμηση και διαφύλαξη εντύπων και προφορικών αρχείων της ελληνικής νεολαίας, στα οποία θα έχει ελεύθερη πρόσβαση οιοσδήποτε ενδιαφερόμενος. Η προώθηση της μελέτης της ιστορίας της αριστερής νεολαίας και η ανάδειξη της δράσης και συμβολής της στην πολιτική ζωή, στους κοινωνικούς αγώνες, στον αγώνα για την δημοκρατία  και τη διάδοση των αριστερών ιδεών από το τέλος του Εμφυλίου Πολέμου μέχρι την κατάρρευση της στρατιωτικής δικτατορίας καθώς και η συστηματική πληροφόρηση του ελληνικού λαού και ιδιαίτερα της νεολαίας για την ιστορία του αριστερού κινήματος της νεολαίας». Ωστόσο, και η ίδια η δράση της ΕΜΙΑΝ, το έργο που έχει πραγματοποιήσει μέχρι σήμερα και τα μέσα που έχει χρησιμοποιήσει μέχρι σήμερα για την πραγματοποίηση των καταστατικών της σκοπών αποδεικνύουν το αβάσιμο όλων των προηγουμένων αντιλήψεων.

Βασικό πυλώνα της δράσης της Εταιρείας ως αρωγού και αγωγού της επιστημονικής ερευνάς αποτελεί η συγκρότηση αρχειακών συλλογών και συγκεκριμένα: α) η συγκέντρωση πρωτογενούς αρχειακού υλικού της περιόδου 1950-1974, β) η ταξινόμηση και περιγραφή του υλικού αυτού κατά τρόπο σύμφωνο με τα διεθνή αρχειακά πρότυπα, γ) η λειτουργία ενός πρόσφορου συστήματος προσέγγισης και χρήσης του υλικού από τους ενδιαφερόμενους ερευνητές. Επιστέγασμα όλης αυτής της αρχειακής δράσης είναι η έκδοση του Γενικού Ευρετηρίου των Αρχείων της ΕΜΙΑΝ, σε επιμέλεια Στέφανου Στεφάνου και Ζήσιμου Συνοδινού, που μόλις κυκλοφόρησε. Θα πρέπει εδώ να σημειώσουμε τη μεγάλη προσφορά του αγωνιστή και διανοούμενου του ελληνικού εργατικού κινήματος Στέφανου Δ. Στεφάνου στην ανάπτυξη της ΕΜΙΑΝ, η οποία δεν μπορεί να αντισταθμιστεί από καμία τυπική αναγνώριση. Να προσθέσουμε ακόμη την ουσιαστική συμβολή στο ευρετήριο αυτό του Ζήσιμου Χ. Συνοδινού καθώς και παλιότερων συνεργατών μας στο έργο συγκρότησης των αρχειακών συλλογών μας, όπως ο Παναγιώτης Καλομοίρης, η Ελευθερία Βαρκά, η Υπαπαντή Κύττα, η Ελβίρα Θάνου και ο Στάθης Κουτρουβίδης.

Εκτός από τις αρχειακές συλλογές, η ΕΜΙΑΝ διαθέτει ένα σημαντικό φωτογραφικό αρχείο που περιλαμβάνει σήμερα 47 φωτογραφικές συλλογές με 1.500 περίπου φωτογραφίες, που αφορούν κυρίως δραστηριότητες και πρόσωπα από τα χρόνια της έντονης δράσης της αριστερής νεολαίας των δεκαετιών 1950 και 1960 έως και τα χρόνια της δικτατορίας. Ακόμη, η ΕΜΙΑΝ έχει συγκροτήσει αρχείο προφορικής ιστορίας που περιλαμβάνει μαγνητοφωνημένες συζητήσεις και συνεντεύξεις με άτομα που πρωταγωνίστησαν και συμμετείχαν σε διάφορες φάσεις του νεολαιίστικου και φοιτητικού κινήματος της εποχής 1950-1974. Ενδιαφέρουσα είναι και η μικρή ειδική βιβλιοθήκη της, που εστιάζεται στην ιστορία της ελληνικής νεολαίας των χρόνων αυτών, καθώς και το αρχείο περιοδικών και εφημερίδων που αποτελείται από δυσεύρετα και σπάνια νεολαιίστικα φύλλα, μπροσούρες, ενημερωτικά δελτία, φυλλάδια και λοιπές εκδόσεις πολιτικών νεολαιών και οργανώσεων, φοιτητικών-σπουδαστικών συλλόγων, οργανώσεων και κινήσεων, ξένα και διεθνή δελτία νεολαίας, αντιδικτατορικά φύλα και άλλα.

Η ΕΜΙΑΝ από την ίδρυση της μέχρι σήμερα πραγματοποίησε πολλές εκδηλώσεις επιστημονικού-πολιτικού και πολιτιστικού χαρακτήρα και ανέπτυξε έντονη εκδοτική δραστηριότητα.  Στα πεπραγμένα της περιλαμβάνονται δώδεκα επιστημονικές ημερίδες και πέντε εκδοτικές παραγωγές. Όλη αυτή η δραστηριότητα συνέβαλε στην έναρξη μιας ευρείας συζήτησης επί διαφόρων πλευρών της ιστορίας του νεολαιίστικου κινήματος ως κοινωνικοπολιτικού θέματος αφενός, και αφετέρου στην προσδρομή στις τάξεις της Εταιρείας, και ιδιαίτερα στον ευρύ κύκλο των φίλων της, νεότερων ανθρώπων, είτε αυτοί εκκινούν από επιστημονικά-επαγγελματικά  ενδιαφέροντα είτε έλκονται από ιδιαιτερότητες της εποχής με την οποία ασχολείται η ΕΜΙΑΝ και επιθυμούν να πλουτίσουν τις γνώσεις τους στη σύγχρονη ελληνική κοινωνική ιστορία.  Ήδη η Εταιρεία κινητοποιεί επιστημονικές δυνάμεις σε αυτήν τη διαδικασία της μελέτης της ιστορίας της περιόδου 1950-1974, με έμφαση στους νεολαιίστικους αγώνες αλλά και την επέκταση της συνομιλίας με τα σύγχρονα κινήματα νεολαίας. Οι δυνάμεις αυτές προέρχονται από το Πανεπιστήμιο και αφορούν νέους προπτυχιακούς και μεταπτυχιακούς φοιτητές που εκπονούν διπλωματικές ή μεταπτυχιακές εργασίες.

Συγκέντρωση μπροστά στη Βουλή για το «έβδομο έτος» και άλλα αιτήματα που διοργάνωσε ο ΣΕΜΜΕ τον Μάρτιο του 1964 (ΕΜΙΑΝ-Συλλογή Χρ. Ρεκλείτη)

Οι προοπτικές που διανοίγονται σήμερα για την Εταιρεία είναι να διευρύνει τη χρονική περίοδο προώθησης της μελέτης της ιστορίας της αριστερής νεολαίας. Να μη μείνει αποκλειστικά στην αριστερή νεολαία και να έχει μια οπτική απέναντι στο συνολικότερο θεσμικό πλαίσιο της παιδείας ή της λειτουργίας γενικότερα της νεολαίας, επικεντρωνόμενη, πέρα από τη σπουδαστική νεολαία, στην εργατική νεολαία, την αγροτική και τους ανήλικους εργαζόμενους. Οπωσδήποτε μες στο ευρύτερο πλαίσιο μιας καινούριας προσπάθειας πρέπει να ενισχύσει τους δεσμούς της, εκτός από τα τοπικά ελληνικά αρχεία, όπου έχουν γίνει μερικά αξιόλογα βήματα, και με τα διεθνή αρχεία νεολαιίστικων οργανώσεων, αν και πολλά από αυτά τα αρχεία έχουν υποστεί έναν κατακερματισμό περίεργου χαρακτήρα. Από την άλλη μεριά, η ΕΜΙΑΝ θα μπορούσε να συμβάλει στη σύνδεση εμπειρίας και θεωρίας   αναφορικά με τα νεολαιίστικα κινήματα, χωρίς να μπει στο χώρο αρμοδιότερων επιστημονικών και ερευνητικών φορέων. Το ζήτημα παραμένει ότι, ενώ έχουμε εμπειρίες από την περίοδο του Μεσοπολέμου και μετά, αυτές δεν έχουν δώσει ώθηση  στη συγκρότηση μιας θεωρίας σε αντίθεση με ό,τι συμβαίνει σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Όλα αυτά προϋποθέτουν έναν μετασχηματισμό της Εταιρείας σε μια πιο επιστημονική βάση, όχι να φτάσουμε σε μια συντεχνιακού τύπου επιστημονική εταιρεία αλλά να οδηγηθούμε σε ένα εργαστήρι γνώσης και αισθημάτων, διαμορφώνοντας αξίες και αρχές και συνδέοντας το χθες με το σήμερα σε μια προοπτική η Εταιρεία να αποτελέσει ένα ευρύτερο φόρουμ της Ελληνικής Νεολαίας.

Ο Θανάσης Καλαφάτης διδάσκει στο Πανεπιστήμιο Πειραιά και είναι πρόεδρος της ΕΜΙΑΝ.

Το άρθρο βασίζεται στην ομιλία του στην τιμητική εκδήλωση για τα 10 χρόνια από την ίδρυση της ΕΜΙΑΝ και την παρουσίαση του Γενικού Ευρετηρίου των αρχειακών συλλογών της, 10 Ιουνίου 2010, Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών.

Όλες οι φωτογραφίες προέρχονται από τα Αρχεία της ΕΜΙΑΝ και περιέχονται στο «Τα Αρχεία της ΕΜΙΑΝ. Γενικό Ευρετήριο», επιμέλεια-σύνταξη: Στέφανος Δ. Στεφάνου, Ζήσιμος Χ. Συνοδινός, που μόλις κυκλοφόρησε