Iστορίες του Μαρξ και του μαρξισμού

Φωτογραφία του αγάλματος του Μαρξ στο Τσέμνιτζ της Γερμανίας, «πειραγμένη» από τον CrankHunt3r.

 

του Στέφαν Κολίνι

μετάφραση: Στρ. Μπουλαλάκης

Η λέξη «ιστορίες» στον υπότιτλο του βιβλίου How to Change the World. Tales of Marx and Marxism μπορεί να είναι μια απόπειρα του ανήσυχου εκδότη να κάνει το περιεχόμενο πιο ελκυστικό για τους αναγνώστες, που ίσως τους αποθάρρυναν τα «δοκίμια» ή οι «μελέτες», αλλά, ευτυχώς,  ο όρος σε αυτή την περίπτωση δεν παραπέμπει σε φανταχτερές βιογραφικές αφηγήσεις ή χαμηλόφωνες εξομολογήσεις. Τα δοκίμια είναι διεισδυτικά και συνοπτικά, ενώ η ατόφια πνευματική τους αξία τα κάνει πιο συναρπαστικά ακόμα και από τις  πιο οργιαστικές «ιστορίες».

Το Πρώτο Μέρος περιέχει μελέτες που εξετάζουν διάφορες όψεις της σκέψης το Μαρξ και του Ένγκελς — από μια μικρή εισαγωγή στην Κατάσταση της εργατικής τάξης στην Αγγλία μέχρι μια πυκνή ερμηνεία της μαρξικής αντίληψης για τους «προκαπιταλιστικούς σχηματισμούς» στο ημιτελές έργο του που είναι γνωστό ως Grundrisse.

Το Δεύτερο Μέρος, που ίσως παρουσιάζει μεγαλύτερο ενδιαφέρον για τον σύγχρονο αναγνώστη, προσφέρει ουσιαστικά μια επισκόπηση της τύχης του μαρξισμού στα –σχεδόν– 130 χρόνια από τον θάνατο του Μαρξ το 1883. Σε αυτά ακριβώς τα κεφάλαια εμφανίζεται ο συνδυασμός  που αποτελεί σήμα-κατατεθέν του Χομπσμπάουμ: διαυγής ανάλυσης και μαγευτική ανάπτυξη.  Σχεδόν όλοι οι ιστορικοί μοιάζουν τοπικιστές μπροστά του.  Ποιος άλλος θα μπορούσε, ενώ αποτιμά λεπτομερώς την ιστορία μεγάλων μαρξιστικών πολιτικών κινημάτων σε χώρες όπως η Γερμανία και η Γαλλία,  να μας προσφέρει ταυτόχρονα αυθεντικές πινελιές σχετικά τις διαφορές μεταξύ του δανέζικου και του φινλανδικού μαρξισμού; Ποιον άλλον θα μπορούσαμε να εμπιστευθούμε, όταν, έχοντας καταγράψει τις μεταφράσεις του Das Kapital από τα αζέρικα μέχρι τα γίντις, καταλήγει να αποφανθεί βεβαιότητα «Το μοναδικό άλλο σημαντικό  βήμα για τη εξάπλωση του  Κεφαλαίου και σε άλλες γλωσσικές κοινότητες ήταν  οι μεταφράσεις  του στα μαράτι, τα χίντι και τη βεγγαλική γλώσσα, τις δεκαετίες του 1950 και του 1960 στην ανεξάρτητη Ινδία»;

Όλο τον περασμένο αιώνα, ή και περισσότερο, τα γραπτά  του Μαρξ ταλαντεύονταν ανάμεσα σε δύο πόλους. Από τη μία πλευρά, υπήρχε η θέση της πάλαι ποτέ κομμουνιστικής ορθοδοξίας: ο Μαρξ  είναι ο αλάνθαστος οδηγός για την πολιτική δράση και τη δημιουργία, μέσω της επανάστασης, της κοινωνίας που θα διαδεχόταν τον καπιταλισμό. Από την άλλη, υπήρχε αυτό που θα μπορούσαμε να αποκαλέσουμε δυτική πολιτισμική οπτική, όπου ο Μαρξ, θεωρείται, μαζί με μορφές όπως ο Νίτσε και ο Φρόιντ, ο συγγραφέας ενός εξαιρετικά συναρπαστικά αφηγήματος, ενός αφηγήματος που μπορεί να αποτελέσει αντικείμενο μελέτης ή απλώς απόλαυσης, αλλά δεν σχετίζεται με τη δράση περισσότερο από ό,τι το Μαγικό βουνό του Τόμας Μαν ή η Έρημη  χώρα του Έλιοτ.

Ο Χομπσμπάουμ, σταθερά, αποφεύγει και τα δύο αυτά άκρα: πολύ αποστασιοποιημένος από το πρώτο, πολύ ενεργητικός όσον αφορά το δεύτερο. Πλέκει το εγκώμιο της ιστορίας του μαρξισμού, επειδή «τα περασμένα 130 χρόνια υπήρξε ένα μείζον μουσικό θέμα στη διανοητική μουσική του σύγχρονου κόσμου, ενώ,  μέσα από την ικανότητά του να κινητοποιεί τις κοινωνικές δυνάμεις, είχε μια καθοριστική, σε ορισμένες περιόδους, παρουσία στην ιστορία του εικοστού αιώνα». […].

Ίσως η αλήθεια είναι ότι ο μαρξισμός, παρά τη διάσημη ρήση του ιδρυτή του, πάντοτε συνέβαλε περισσότερο στην κατανόηση παρά στην αλλαγή του κόσμου. Βέβαια, ο Έρικ Χομπσμπάουμ έχει κάνει τα πάντα για να προαγάγει αυτή την κατανόηση. Και αν αναρωτιόμαστε ποια είναι η τελική του άποψη για τις προοπτικές αλλαγής του κόσμου, μπορούμε, με χαρά, να παραφράσουμε την απάντηση του Τσου Εν Λάι για τη Γαλλική Επανάσταση:  είναι πολύ νωρίς για να αποφανθούμε.