Η άγνωστη ιστορία των ελληνοαμερικανών κομμουνιστών τον 20ό αιώνα

 Με αφετηρία το ντοκυμαντέρ «Ταξισυνειδησία»

Συνέντευξη του Κωστή Καρπόζηλου

Κωστής Καρπόζηλος

Την Πέμπτη 11 Ιουλίου, στις 9.00 το βράδυ, στην αυλή του Συλλόγου Ελλήνων Αρχαιολόγων (Ερμού 134-136) στο Θησείο, θα έχουμε την ευκαιρία να δούμε ένα ντοκυμαντέρ που ξεχώρισε και συζητήθηκε πολύ φέτος: «Ταξισυνειδησία. Η άγνωστη ιστορία του ελληνοαμερικανικού ριζοσπαστισμού», του Κώστα Βάκκα (σκηνοθεσία) και του Κωστή Καρπόζηλου (έρευνα-κείμενο). Μετά την προβολή θα ακολουθήσει συζήτηση, με ομιλητές τον Κωστή Καρπόζηλο και τον Δημήτρη Χριστόπουλο (Πάντειο Πανεπιστήμιο) και συντονιστή τον Γιώργο Κουκουλέ (ΑΣΚΙ, Πάντειο). Την εκδήλωση συνδιοργανώνουν τα Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ), τα «Ενθέματα» και ο Σύλλογος Ελλήνων Αρχαιολόγων. Με την ευκαιρία αυτή, μιλήσαμε με τον Κωστή Καρπόζηλο.

 

Τα γραφεία του Σπάρτακου, του Ελληνικού Εργατικού Εκπαιδευτικού Συνδέσμου, στη Νέα Υόρκη (8η Λεωφόρος και 25 δρόμοι) την Πρωτομαγιά του 1934.

Aς ξεκινήσουμε από τον τίτλο. Τι σημαίνει αυτή η περίεργη λέξη, ταξισυνειδησία;

 Η λέξη «ταξισυνειδησία», η ελληνοαμερικανική εκδοχή του class consciousness, συμπυκνώνει, ουσιαστικά, το ντοκυμαντέρ. Εμφανίζεται στον λόγο της ελληνοαμερικανικής Αριστεράς ήδη από τις αρχές του 20ού αιώνα, συχνά και σαν επίθετο: «Όλοι οι ταξισυνείδητοι εργάτες πρέπει να…». Μέσα από αυτή την παράδοξη λέξη θέλαμε να δείξουμε πώς αναπτύσσεται ο ελληνοαμερικανικός κοινωνικός και πολιτικός ριζοσπαστισμός, ως σημείο συνάντησης της εθνοτικής ιδιότητας, της ελληνικής μεταναστευτικής εμπειρίας, με τις ιδέες της κοινωνικής χειραφέτησης, όπως εκδηλώνονται όμως στις ΗΠΑ. Γιατί ένα συχνό πρόβλημα είναι ότι ερμηνεύουμε την πολιτική συμπεριφορά των μεταναστών μόνο ως υπερατλαντική έκφραση ευρωπαϊκών ρευμάτων.

Οι ελληνοαμερικανοί κομμουνιστές, και ευρύτερα οι ελληνοαμερικανοί αριστεροί, θα έλεγα ότι αποτελούν ένα εντελώς παραγνωρισμένο πεδίο, όχι μόνο για την επίσημη ιστοριογραφία, αλλά και για την αριστερή μνήμη.

 Πρωτίστως γιατί, στην Ελλάδα, γνωρίζουμε τις ΗΠΑ μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, μέσα από τα δικά μας απλουστευτικά σχήματα, είτε ελληνοκεντρικά είτε αριστερά είτε και τον συνδυασμό τους, ως παράδεισο του κομφορμισμού και του πολιτικού συντηρητισμού. Το κυρίαρχο πρότυπο του Ελληνοαμερικανού, όπως διαμορφώνεται στην περίοδο της χούντας (ο Σπύρος Άγκνιου, ο Τομ Πάπας) συμβάλλει περαιτέρω σε αυτή την παραγνώριση. Στην εικόνα αυτή βέβαια συμβάλλουν και οι ίδιες οι κοινότητες. Η συλλογική μνήμη επιμένει στο στερεότυπο σχήμα κοινωνικής κινητικότητας και της επιτυχίας των ελληνοαμερικανών — θεωρώντας κάθε εναλλακτική αφήγηση, όπως η ιστορία του ριζοσπαστισμού, μια ιστορία «αποτυχίας».

Η ελληνική ιστοριογραφία της μετανάστευσης, στις συντηρητικές της εκδοχές αντιλαμβάνεται τη διασπορά ως «πρεσβευτή των εθνικών δικαίων». Ωστόσο, και στις πιο ριζοσπαστικές εκδοχές εμφανίζει συχνά τους μετανάστες σε ένα ελληνικό σύμπαν, χωρίς συσχέτιση με το ευρύτερο πλαίσιο. Και αυτή η συσχέτιση δεν είναι μια σχέση πομπού-δέκτη. Για παράδειγμα, η αμερικανική Αριστερά είναι ταυτόσημη με τη μεταναστευτική Αριστερά· δεν αποτελούν δύο διακριτές οντότητες. Η συγκρότηση των ριζοσπαστικών εργατικών οργανώσεων στις ΗΠΑ προκύπτει μέσα από τη μεταναστευτική παρουσία. Το βλέπουμε τόσο τον 19ο αιώνα, με τους γερμανούς εργάτες στο Σικάγο, τους απόηχους του 1848 που φέρνουν, την έδρα της Διεθνούς που μεταφέρεται στη Νέα Υόρκη, τον ρόλο των νέων μεταναστών στη συγκρότηση του κομμουνιστικού κινήματος στον 20ό αιώνα.

 Σε ποιους κλάδους εντοπίζεται η ελληνική παρουσία;

 Στον επισιτισμό (εστιατόρια και ξενοδοχεία), τη «γουναρομαρκέτα», καθώς και στον χώρο της βαριάς βιομηχανίας, στις μεσοδυτικές πολιτείες, στις αυτοκινητοβιομηχανίες και στα «ατσαλάδικα».

Στο ντοκιμαντέρ έχουμε μια ενότητα για τους εργάτες της γούνας, γιατί το μοντέλο της μικρής βιοτεχνικής επιχείρησης επιτρέπει την εστίαση στο εσωτερικό του μεταναστευτικού κόσμου: ένας από την Καστοριά βρίσκει άλλους πέντ’-έξι και δουλεύουν νυχθημερόν μαζί· τα όρια αφεντικού-εργάτη είναι πολύ δυσδιάκριτα αρχικά. Η κρίση, τη δεκαετία του 1930, διαβρώνει όμως προοπτικά τις σχέσεις στο εσωτερικό της ελληνικής κοινότητα. Το αφεντικό, που ήταν «το πατριωτάκι», γίνεται ο «μπόσης»: κόβει το μισθό, το τζάμπα μεσημεριανό κ.ο.κ.

Έτσι, εκδηλώνεται η κοινωνική πόλωση στο εσωτερικό της κοινότητας: από τη μια οι έλληνες καταστηματάρχες, οι «εργοστασιάρχες», και από την άλλη οι έλληνες εργάτες, οι οποίοι πλέον συνδικαλίζονται μαζικά και συνεργάζονται αρμονικά με τους εβραίους εργάτες στο συνδικάτο των γουνεργατών, προπύργιο της κομμουνιστικής Αριστεράς. Οι εβραίοι εργάτες προσπαθούσαν για χρόνια να σπάσουν το άβατο του ελληνοαμερικανικού κόσμου, που, μέσα από τη στενή σχέση αφεντικού-υπαλλήλου, λειτουργούσε ως απεργοσπαστικός μηχανισμός. Αυτή η εικόνα τροποποιείται το 1925, όταν ιδρύεται το «Λόκαλ 70 των Ελλήνων εργατών γούνας», και κορυφώνεται στα χρόνια της κρίσης. Οι σκηνές στο ντοκυμαντέρ με τις άγριες συγκρούσεις, τα σπασίματα, τους ανθρώπους που τους παίρνουν με φορεία απεικονίζουν την ένταση στην ελληνοαμερικανική κοινότητα, σε μια περίοδο έξαρσης των εργατικών αγώνων.

 Μιλήσαμε πριν για κομμουνιστές. Ποια άλλα ρεύματα όμως συναντάμε στο πλαίσιο του ελληνοαμερικανικού ριζοσπαστισμού;

 Ο ελληνοαμερικανικός ριζοσπαστισμός ακολουθεί, και συμβάλλει ταυτόχρονα στη διαμόρφωση των κύριων ρευμάτων στο εσωτερικό του κοινωνικού ανταγωνιστικού κινήματος. Στις αρχές του 20ού αιώνα υπάρχει στενή σύνδεση με τις ελληνικές σοσιαλιστικές κινήσεις, τον Δρακούλη, τον Γιαννιό, αλλά οι πρώτες ελληνόφωνες εργατικές εφημερίδες εκδίδονται σε συνάφεια με τα αμερικανικά σοσιαλιστικά κόμματα: η Οργάνωσις στο Σινσινάτι (με το Σοσιαλιστικό Εργατικό Κόμμα) και η Φωνή του Εργάτου (Σοσιαλιστικό Κόμμα Αμερικής). Παράλληλα, διακρίνουμε την επίδραση των αναρχικών ιδεών και του μαχητικού συνδικαλισμού (Βιομηχανικοί Εργάτες του Κόσμου) αλλά πολύ ασθενέστερα από ό,τι στους Ιταλούς.

Μετά το 1920 ατονούν οι συνδέσεις με την Ευρώπη και οι πολιτικές εκφράσεις σχετίζονται με τις ΗΠΑ, αντανακλώντας έτσι την ενσωμάτωση των μεταναστών στις ΗΠΑ μετά το τέλος της μετανάστευσης (1924). Η ελληνοαμερικανική Αριστερά ταυτίζεται με το κομμουνιστικό κίνημα: ιδρύει Ελληνικές Εργατικές Εκπαιδευτικές Λέσχες, εκδίδει την εφημερίδα Εμπρός, πρωταγωνιστεί σε απεργίες, διαμορφώνει έναν διακριτό εργατικό πολιτισμό. Αυτό το σύμπαν διασπάται (είναι σημαντική η παρουσία ελληνοαμερικανών μεταναστών στην τροτσκιστική Αριστερά), μετεξελίσεται και επιβιώνει για τριάντα χρόνια έως την εποχή του μακκαρθισμού.

Η εποχή του Λαϊκού Μετώπου είναι το απόγειο –όχι με τη στενή οργανωτική έννοια, αλλά όσον αφορά την ακτινοβολία, την εμβέλεια– των κομμουνιστικών ιδεών στους κόλπους των μεταναστευτικών κοινοτήτων. Οπότε και στις Ηνωμένες Πολιτείες βλέπουμε το «παράδοξο» φαινόμενο, όπου το Λαϊκό Μέτωπο οριοθετεί μεν για τους κομμουνιστές την υποστολή του στρατηγικού στόχου, αλλά ταυτόχρονα και την εποχή της μέγιστης δυναμικής τους.

Πώς αναπτύσσεται η επιρροή αυτή κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου;

 Η επιρροή αυτή κορυφώνεται στα χρόνια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, όταν η αίγλη του ΕΑΜ και η δυναμική του αντιφασισμού εκφράζονται στις κινήσεις αρωγής στην Ελλάδα, την υψηλή κυκλοφορία του Ελληνοαμερικανικού Βήματος και τη συνεργασία της Αριστεράς με επιφανείς παράγοντες της κοινότητας, όπως ο εκδότης του Εθνικού Κήρυκα Βάσος Βλαβιανός. Είναι μια περίοδος γενικευμένων προσδοκιών. Τον Ιούνιο του 1945 ο Κ. Καραγιώργης επισκέπτεται τις ΗΠΑ και κάνει μια μεγάλη περιοδεία, μιλάει στο ραδιόφωνο, συναντιέται με αμερικανικά συνδικάτα, εκφράζει το πνεύμα της μεταπολεμικής συνεργασίας ΗΠΑ-ΕΣΣΔ και τον ρόλο των εθνικοαπελευθερωτικών κινημάτων στη νέα εποχή.

Αυτή ακριβώς τη δυναμική τσακίζει ο μακκαρθισμός: το 1948, η εκλογή του Τρούμαν και η ήττα του Ουάλλας, υποψήφιου της Αριστεράς, σηματοδοτεί το τέλος της πλατιάς προοδευτικής συμμαχίας και της αντιφασιστικής ενότητας. Ο μακκαρθισμός είναι η πιο ακραία έκφραση αυτής της τομής. Μέχρι το 1945, ακόμα και το 1946 ή το 1947 μπορούσε κανείς να υποστηρίζει το ΕΑΜ στις ΗΠΑ και να είναι ένας νομοταγής πολίτης –αντίστοιχα, ο Τίτο είναι μια μορφή εξαιρετικά δημοφιλής στους κύκλους των γιουγκοσλάβων μεταναστών– και αυτή είναι μια λογική που ακουμπάει στις πιο προοδευτικές εκδοχές του Νιου Ντηλ. Μετά, έρχεται ο Ελληνικός Εμφύλιος, η εμπλοκή των ΗΠΑ σε αυτόν και ο Ψυχρός Πόλεμος. Η τομή αυτή υποβοηθείται από εξελίξεις στο εσωτερικό των κοινοτήτων: την κοινωνική ενσωμάτωση και πρόοδο των Ελληνοαμερικανών, που είναι πια κομμάτι του αναγεννημένου «αμερικανικού ονείρου», μπορούν να στέλνουν εμβάσματα στην πατρίδα, να επιστρέψουν επιτυχημένοι σε αυτήν. Πιστεύω ότι μετά το 1950 οι ελληνοαμερικανικές κοινότητες λειτουργούν ως «διπλοί πρεσβευτές»: εκπροσωπούν τον αμερικανισμό, ως ιδεολογία ατομικής επιτυχίας κλπ. στην Ελλάδα, και την «χειμαζόμενη από τον κομμουνισμό» Ελλάδα στις Ηνωμένες Πολιτείες.

Ας δούμε την ΑΧΕΠΑΝΣ: τη δεκαετία του 1930 υπάρχει πόλωση, διακρίνεται η επιρροή των αντιφασιστικών ιδεών, το 1940 ενεργοποιείται σε ενέργειες αλληλεγγύης στον ελληνικό λαό, στηρίζει το ΕΑΜ, ενώ τη δεκαετία του 1950 μετατρέπεται στη συντηρητική οργάνωση που ξέρουμε.

Είναι πολλά τα «καλώδια» που συμβάλλουν στην αποδυνάμωση του μεταναστευτικού ριζοσπαστισμού στις ΗΠΑ μετά τον πόλεμο. Όσον αφορά τους Εβραίους, λ.χ., πολλοί πηγαίνουν στο Ισραήλ για να ζήσουν εκεί την εκπλήρωση του ριζοσπαστικού τους ονείρου, φτιάχνουν κιμπούτζ κλπ. Στην ελληνοαμερικανική περίπτωση ένα κομμάτι απελαύνεται, ενώ το μεγαλύτερο σιωπά.

Ένα στοιχείο που εντυπωσιάζει, νομίζω, τον σημερινό θεατή είναι η εντυπωσιακή δύναμη των συνδικάτων στον Μεσοπόλεμο.

 Τα συνδικάτα τη δεκαετία του 1930 έχουν φοβερή δύναμη, αναδιατάσσουν στην ουσία τον κοινωνικό και πολιτικό χάρτη της Αμερικής. Δεν είναι όμως τα συνδικάτα των αρχών του αιώνα. Είναι νέες μορφές οργάνωσης της εργατικής τάξης, που προκύπτουν μέσα από την άρνηση του παλιού συνδικαλιστικού μοντέλου. H AFL (Αmerican Federation of Labor), ήταν ρατσιστική, πρωταγωνιστούσε τον 19ο αιώνα στα αντιμεταναστευτικά νομοσχέδια, στη μη εγγραφή στα συνδικάτα των ξένων εργατών, στην εκδίωξη ιδίως των Ασιατών, ακριβώς γιατί εξέφραζε τα συμφέροντα της ειδικευμένης εργατικής τάξης, που συγχρόνως ήταν «λευκή» και αγγλοσαξονικής καταγωγής.

Τα μεγάλα μαχητικά συνδικάτα της δεκαετίας του 1930 προκύπτουν από την ορμητική είσοδο των μεταναστών στο προσκήνιο. Στο νέο μοντέλο, του βιομηχανικού εργατικού συνδικαλισμού, που σαρώνει το παλιό μοντέλο της κατάτμησης κατά ειδικότητα, δεν παίζει ρόλο η εθνοτική καταγωγή και η θέση στην παραγωγή. Τα νέα συνδικάτα συσπειρώνονται στη CIO (Congress of Industrial Organizations), που έχει έντονα δημοκρατικά χαρακτηριστικά, βασίζεται στο αυθόρμητο, την πρωτοβουλία, και κάνει εντυπωσιακές καμπάνιες. Τη δεκαετία του 1930, το σοκ της κρίσης αναδεικνύει δύο έννοιες: την ενότητα και την οργάνωση.

Το εργατικό κίνημα καταφέρνει να αναδιατάξει τη σχέση κεφαλαίου-εργασίας, και παράλληλα παράγει έναν διακριτό εργατικό πολιτισμό, την υπερηφάνεια της εργατικής τάξης, με έκφανση λ.χ. ότι φοράω την κονκάρδα του συνδικάτου στον χώρο εργασίας. Ας μην ξεχνάμε ότι οι εκλογικές νίκες του Ρούζβελτ οφείλονται στις τεράστιες εκστρατείες των συνδικάτων, και, αντίστοιχα, το 1944 ο Ρούζβελτ δεσμεύεται προγραμματικά ότι το κράτος οφείλει να εγγυάται το δικαίωμα της εργασίας για όλους — μια ρήτρα που θα σχετικοποιηθεί και θα ακυρωθεί ουσιαστικά το 1948.

Από όσα μου έλεγες πριν για τις πηγές του ντοκυμαντέρ, στάθηκα στις εκδόσεις. Μίλησε μας για αυτό το άγνωστο θέμα, την εκδοτική δραστηριότητα των ελληνοαμερικανών αριστερών.

Η πρώτη ευδιάκριτη εκδοτική περίοδος είναι η δεκαετία του 1910, οπότε μεταφράζονται τα φυλλάδια των Βιομηχανικών Εργατών του Κόσμου, των γνωστών «Γούμπλις» και ένας διανοητής της αμερικανικής Αριστεράς, ο Ντάνιελ ντε Λεόν, που συνδέεται με την έκδση της εφημερίδας Οργάνωσις στο Σινσινάτι, το ελληνικό όργανο του Σοσιαλιστικού Εργατικού Κόμματος της Αμερικής.

Στον Μεσοπόλεμο, ο κύριος όγκος αναφέρεται σε αυτό που θα λέγαμε τα έργα της κλασικής μαρξιστικής φιλολογίας, ιδίως Λένιν (η πρώτη μετάφραση του Κράτος και Επανάσταση στα ελληνικά γίνεται στη Νέα Υόρκη) και Τρότσκι, καθώς και το βιβλίο ενός ιερωμένου, του πατρός Μπράουν Κομμουνισμός και χριστιανισμός, το οποίο γνωρίζει διαδοχικές ανατυπώσεις, ειδικά στις μεταναστευτικές κοινότητες. Μεταφράζεται και στα ελληνικά, και γνωρίζει σημαντικό διάδοση, ακριβώς επειδή απαντάει στην κριτική που συναντάν οι ελληνοαμερικανοί κομμουνιστές μέσα στις κοινότητες, καθώς αποτελεί μια προσπάθεια συγκερασμού του κομμουνιστικού ιδεώδους με τη χριστιανική επαγγελία. Μια παράλληλη εκδοτική παραγωγή αφορά την κυκλοφορία έργων από τις τάξεις των ελληνοαμερικανών ριζοσπαστών: φυλλάδια «Εργατικού Θεάτρου», προλεταριακή ποίηση, αναλύσεις για τρέχοντα ζητήματα και ιδεολογικές διαφορές. Το σύνολο των εκδόσεων αυτών διακινούνται στο Εργατικό Βιβλιοπωλείο της Αθήνας και αντίστοιχα τα όσα κυκλοφορούν στην Ελλάδα φτάνουν –άγνωστο με ποιό τρόπο κάθε φορά– στη Νέα Υόρκη.

Τέλος, στα χρόνια του Πολέμου, οι αμερικανικές επιτροπές αλληλεγγύης στο ΕΑΜ μεταφράζουν κείμενα (Λευκή Βίβλος), εκδίδουν φυλλάδια, ανατυπώνουν δημοσιογραφικές καταγραφές αμερικανών ανταποκριτών αποσκοπώντας στην ενημέρωση του αμερικανικού κοινού για τις εξελίξεις στην Ελλάδα- οι εκδόσεις είναι κυρίως στα αγγλικά, δείγμα της ακτινοβολίας του «ελληνικού ζητήματος» αλλά και των μεταβολών στους τρόπους έκφρασης του μεταναστευτικού ριζοσπαστισμού.

 

 

Θα ήθελα να κλείσουμε με ένα συνολικό σου σχόλιο για την ταινία.

 Το ντοκυμαντέρ είναι αποτέλεσμα της συνάντησης των ανθρώπων της αστικής μη κερδοσκοπικής εταιρείας «Αποστόλης Μπερδεμπές» με την έρευνά μου. Άνθρωποι που μετείχαν στο αντιδικτατορικό κίνημα των ΗΠΑ και θέλησαν αφενός να τιμήσουν τη μνήμη του φίλου και συντρόφου τους Αποστόλη Μπερδεμπέ, μιας φωτεινής προσωπικότητας με ακτινοβολία στην ελληνοαμερικανική κοινότητα, και αφετέρου να ερευνήσουν το παρελθόν του κινήματος, ποιες ήταν αυτές οι σεβάσμιες μορφές αγωνιστών, που εκείνοι γνώρισαν τη δεκαετία του 1970. Η διατριβή μου στο Πανεπιστήμιο Κρήτης είχε ακριβώς αυτό το θέμα: «Ελληνοαμερικανοί εργάτες, κομμουνιστικό κίνημα και συνδικάτα, 1900-1950». Με συνάντησαν λοιπόν, και σε συνεργασία με τον σκηνοθέτη Κώστα Βάκκα και τον μοντέρ Νώντα Σκαρπέλη, που και οι δύο μοιράζονται μια πολιτική ματιά, φτιάξαμε συλλογικά την Ταξισυνειδησία.

Η δική ενασχόλησή με το θέμα προέκυψε, σε μεγάλο βαθμό, μέσα από την ερώτηση που έθεσε πρώτος ο Βέρνερ Ζόμπαρτ το 1906: Γιατί –ενώ συντρέχουν όλες οι θεωρητικές προϋποθέσεις– δεν αναπτύχθηκε ισχυρό σοσιαλιστικό κίνημα όπως το γνωρίζουμε στην Ευρώπη; Το ερώτημα της «αμερικανικής ιδιαιτερότητας» με βοήθησε να κατανοήσω τους μετασχηματισμούς και τις διαδρομές των ιδεολογικών ρευμάτων στις ΗΠΑ. Τέλος, ο μετασχηματισμός της επιστημονικής έρευνας σε ταινία μου θύμισε κάτι που συχνά ξεχνάμε όταν γράφουμε: ότι η Ιστορία, όσο και αν είναι βάσανο για τον ιστορικό, πρέπει, για τον αναγνώστη και τον θεατή, να προσφέρει απόλαυση.

 

Τη συνέντευξη πήρε ο Στρατής Μπουρνάζος