Ξαναδιαβάζοντας τον Πουλαντζά

Από τον «αυταρχικό κρατισμό» στον «αυταρχικό νεοφιλελευθερισμό»

της Μαρίκας Φραγκάκη

Ο Νίκος Πουλαντζάς σπίτι του στο Παρίσι, 20.1.1978. Φωτογραφία της Sophie Bassouls

Μια από τις έννοιες που επεξεργάστηκε ο Νίκος Πουλαντζάς είναι ο «αυταρχικός κρατισμός». Την προσδιoρίζει ως εξής, στο έργο του Το κράτος, η εξουσία, ο σοσιαλισμός: ο «εντεινόμενος έλεγχος σε κάθε τομέα της κοινωνικοοικονομικής ζωής, σε συνδυασμό με τη ριζική παρακμή των θεσμών της πολιτικής δημοκρατίας και τη δρακόντεια και πολύμορφη περικοπή των λεγόμενων “τυπικών” ελευθεριών». Διευκρινίζει ότι ο «αυταρχικός κρατισμός» δεν ταυτίζεται με τον ολοκληρωτισμό, εμπεριέχει όμως «σκόρπια στοιχεία ολοκληρωτισμού», που μπορούν να αποκρυσταλλωθούν σε παρακρατικό μηχανισμό. Ο «αυταρχικός κρατισμός», τέλος, συνδέεται με το εξής «παράδοξο»: το κράτος να επιζητά την ενίσχυση των εξουσιών του και ταυτόχρονα, να έρχεται αντιμέτωπο με τις λαϊκές μάζες.

Μπορεί η έννοια του «αυταρχικού κρατισμού» να εφαρμοστεί στην παρούσα φάση του νεοφιλελευθερισμού, και ειδικά στην περίπτωση της Ευρωπαϊκής Ένωσης; Πρόκειται για ερωτήματα με θεωρητική, αλλά και πολιτική σημασίας για την Αριστερά και την αναζήτηση διεξόδου από την κρίση.

Η έννοια του «αυταρχικού νεοφιλελευθερισμού» αναφέρεται στον επαναπροσδιορισμό του κράτους ως δημοκρατικής οντότητας μέσω συνταγματικών και νομικών μεταβολών, που το θωρακίζουν έναντι των κοινωνικών και πολιτικών συγκρούσεων.[1] Ειδικότερα, ο «αυταρχικός νεοφιλελευθερισμός» χαρακτηρίζει την άσκηση πολιτικής από τις κυρίαρχες τάξεις, με στόχο τη διατήρηση της ηγεμονίας τους, μέσω της περιθωριοποίησης και αποκλεισμού όσων αντιδρούν, αντί της εξουδετέρωσης των αντιστάσεων μέσω συμβιβασμών. Πρόκειται για νέα φάση του νεοφιλελευθερισμού, που αναδύεται μέσα από την κρίση.

Τόσο η ευρωπαϊκή εμπειρία αντιμετώπισης της κρίσης μέσω διαρκούς λιτότητας, όσο και η ελληνική εμφανίζουν χαρακτηριστικά «αυταρχικού νεοφιλελευθερισμού». Ως προς την Ε.Ε., βέβαια, τίθεται καταρχάς το ερώτημα κατά πόσον αποτελεί μόρφωμα αντίστοιχο προς το κρατικό. Θεωρούμε ότι η αντιστοιχία αυτή υφίσταται, ακόμα κι αν είναι ιδιότυπη.

Ειδικότερα, η Ε.Ε. αποτελεί ιδιαίτερο πολιτειακό μόρφωμα, που προσιδιάζει σε συνομοσπονδία, βασικό γνώρισμα της οποίας είναι η διακυβέρνηση σε πολλά επίπεδα. Με την έννοια αυτή, η Ε.Ε. τοποθετείται μεταξύ του διακρατικού και του ενδοκρατικού τρόπου διακυβέρνησης. Μάλιστα, η επικράτηση του νεοφιλελευθερισμού οδήγησε σε μια διαρκώς επεκτεινόμενη διείσδυση της Ε.Ε. στο εσωτερικό των κρατών-μελών της, καθώς το κεφάλαιο, ιδιαίτερα το χρηματοπιστωτικό, επεκτάθηκε σε διεθνές επίπεδο.

Ο «αυταρχικός νεοφιλελευθερισμός», ο οποίος χαρακτηρίζει την ανταπόκριση της Ε.Ε. στην κρίση, εντοπίζεται στα εξής στοιχεία:

Πλήρης στήριξη του χρηματοπιστωτικού τομέα. Τo 2009-2012, το 40% του κοινοτικού ΑΕΠ αφιερώθηκε στον σκοπό αυτό. Αντίθετα, η λήψη μέτρων για τον έλεγχο του εν λόγω τομέα καθυστερεί αδικαιολόγητα.
Μετατόπιση της αφήγησης για τα αίτια της κρίσης από τον χρηματοπιστωτικό τομέα στα «σπάταλα κράτη», για την αιτιολόγηση της λιτότητας.
Περαιτέρω αυστηροποίηση της ασκούμενης δημοσιονομικής πολιτικής και διεύρυνση της εποπτείας των κρατών-μελών από τα κοινοτικά όργανα μέσω θεσμικών μεταβολών, τόσο στο επίπεδο της Ε.Ε. όσο και των κρατών-μελών.
Άμεση σύνδεση των μέτρων δημοσιονομικής και νομισματικής σταθερότητας, καθώς και των Μνημονίων, με όρους που συρρικνώνουν την εθνική κυριαρχία.
Διεύρυνση του ήδη υφιστάμενου δημοκρατικού ελλείμματος της Ε.Ε., καθώς οι σημαντικότερες αποφάσεις λαμβάνονται από μια ηγεμονική ομάδα κρατών.

Στην περίπτωση της Ελλάδας, ο «αυταρχικός νεοφιλελευθερισμός» εκφράζεται στο επίπεδο των σχέσεων του κράτους α) με το χρηματοπιστωτικό κεφάλαιο, β) με τους πιστωτές της, ήτοι τους ευρωπαίους εταίρους, γ) με τους εγχώριους, πολιτικούς εκφραστές των κυρίαρχων τάξεων. Επιπλέον, επιβεβαιώνεται η πρόβλεψη του Πουλαντζά ότι σε συνθήκες κρίσης εμφανίζονται «σκόρπια στοιχεία ολοκληρωτισμού», που διαρθρώνονται σε παρακρατικό μηχανισμό.

Η κρίση στην Ελλάδα καθοδηγήθηκε από τις διεθνείς χρηματοπιστωτικές αγορές και τους περίφημους οίκους αξιολόγησης. Ανεξάρτητα δηλαδή από τα προβλήματα της ελληνικής οικονομίας και τις αδυναμίες του ελληνικού καπιταλιστικού σχηματισμού, η επαναλαμβανόμενη υποβάθμιση των κρατικών ομολόγων μετά το 2009, η διόγκωση των επιτοκίων τους, καθώς και τα «στοιχήματα» εξόδου της χώρας από το ευρώ, στην αγορά παραγώγων, δημιούργησαν πρωτοφανείς συνθήκες οικονομικής και δημοσιονομικής κρίσης.

Παράλληλα, οι ευρωπαϊκές ελίτ αντιμετώπισαν την ελληνική κρίση ως «πιστωτές» κι όχι ως εταίροι. Έτσι, απαίτησαν την εφαρμογή νεοφιλελεύθερων μέτρων, στη βάση της νομιμοποιητικής αφήγησης της «δημοσιονομικής σπατάλης». Η οικονομική κατάρρευση και κοινωνική ένδεια που προέκυψαν θεωρούνται ως αναγκαίο τίμημα για την «οικονομική προσαρμογή» της χώρας μας στο επιθετικό νεοφιλελεύθερο πρότυπο, όπως διαμορφώνεται σε συνέχεια της κρίσης.

Οι εγχώριες ελίτ, τέλος, ευθυγραμμίστηκαν πλήρως προς τις υποδείξεις του χρηματοπιστωτικού κεφαλαίου και της ηγετικής ομάδας της Ε.Ε., λαμβάνοντας καταναγκαστικά μέτρα, ιδιαίτερα στην αγορά εργασίας, τα οποία κατοχύρωσαν με νομοθετικές και άλλες θεσμικές ρυθμίσεις. Ο «αυταρχικός νεοφιλελευθερισμός» των πολιτικών εκφραστών των κυρίαρχων τάξεων, εξάλλου, εκφράζεται και μέσα από τα δακρυγόνα εναντίον των διαδηλωτών, αλλά και τους παρακρατικούς μηχανισμούς, που ενίσχυσαν φαινόμενα όπως η Χρυσή Αυγή.

Συνολικά, θεωρούμε ότι ο «αυταρχικός κρατισμός» του Νίκου Πουλαντζά αντανακλάται στον «αυταρχικό νεοφιλελευθερισμό», που βιώνουν μεγάλα τμήματα της κοινωνίας στην Ε.Ε. και την Ελλάδα. Ταυτόχρονα, διογκώνεται η αμφισβήτηση της ασκούμενης πολιτικής, αλλά και των ίδιων των θεσμών. Σύμφωνα με πρόσφατη σφυγμομέτρηση, λ.χ., μόνο το 31% των ευρωπαίων πολιτών εμπιστεύεται τους ευρωπαϊκούς θεσμούς έναντι 57% το 2007, ενώ μόνο το 26% των πολιτών εμπιστεύεται τους εθνικούς θεσμούς (Ευρωβαρόμετρο, Ιούλιος 2013).

Ο «αυταρχικός νεοφιλελευθερισμός» οδηγεί σε κρίση της δημοκρατίας. Η διέξοδος βρίσκεται στην κατοχύρωσης και διεύρυνση της δημοκρατίας. Στις συνθήκες αυτές, ο ρόλος της Αριστεράς, όπως λέει ο Πουλαντζάς στο ίδιο έργο, είναι «όχι μόνο η υπεράσπιση, αλλά και η ανάπτυξη και επέκταση των δημοκρατικών ελευθεριών». Για τον σκοπό αυτό, η Αριστερά πρέπει να ανακτήσει την ηγεμονία στην αφήγηση της κρίσης, να αποκαταστήσει αξιοπρεπείς συνθήκες διαβίωσης, να ανατρέψει την επιδείνωση των εργασιακών δικαιωμάτων, να επαναφέρει τις δημόσιες υπηρεσίες και να προωθήσει κοινωνικά και οικολογικά βιώσιμους τρόπους παραγωγής και ανάπτυξης. Ο τελικός στόχος παραμένει ο σοσιαλισμός με δημοκρατία και ελευθερία.

Το άρθρο βασίζεται σε εισήγηση στο συνέδριο «Καπιταλιστικές ολιγαρχίες», που οργάνωσε το Ίδρυμα Ρ. Λούξεμπουργκ (http://kapacc.blog.rosalux.de)

[1] Ian Bruff, «Αuthoritarian neoliberalism, the Occupy Movements and IPE», Journal of Critical Globalisation Studies, τχ. 5 (2012), σ. 114-116.