Στα Ενθέματα στο φύλλο της 27ης Οκτωβρίου

Κείμενα των: Άγκνες Χέλερ, Μαρίκας Φραγκάκη, Κωστή Παπαϊωάννου, Γιάννη Χαμηλάκη, Πιέρ Μασερέ, Ελένης Πορτάλιου, Ρογήρου

Η δίκη του Άιχμαν συνεχίζεται. Η «κοινοτοπία του κακού» και ο ναζισμός. Καθώς στην τωρινή συγκυρία η επέτειος της 28ης Οκτωβρίου αποκτά αναπόφευκτα νέο αντιφασιστικό περιεχόμενο, δημοσιεύουμε σήμερα ένα κείμενο της γνωστής ουγγαρέζας φιλοσόφου Άγκνες Χέλερ, που αναφέρεται στο κλασικό θέμα της «κοινοτοπίας του κακού» – συνεχίζοντας την προβληματική της Χάννα Άρεντ, και διαφωνώντας μαζί της: «Στο ορατό μέλλον, η δίκη  του Άιχμαν θα συνεχίζεται διαρκώς. Τίποτα δεν επαναλαμβάνεται όπως είχε συμβεί, όμως –για να χρησιμοποιήσω τη γλώσσα της θεολογίας– η πηγή  της δύναμης του κακού είναι ίδια με εκείνη του καλού. Αυτό καμιά πρόοδος δεν πρόκειται να το αλλάξει. Δεν μπορούμε να εξοβελίσουμε από τον κόσμο μας τους Άιχμαν –που είναι πολλοί–, μπορούμε όμως να τους απομονώσουμε». (μετάφραση από τα ουγγρικά: Θανάσης Βακαλιός).

Από τον «αυταρχικό κρατισμό» στον «αυταρχικό νεοφιλελευθερισμό». Ξαναδιαβάζοντας τον Πουλαντζά. Η Μαρίκα Φραγκάκη μας θυμίζει την έννοια του «αυταρχικού κρατισμού» του Ν. Πουλαντζά και εξετάζει κατά πόσον μπορεί να μας είναι χρήσιμη να εφαρμοστεί στην παρούσα φάση του νεοφιλελευθερισμού, και ειδικά στην περίπτωση της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

Τα «καθαρά χέρια» της Χρυσής Αυγής. Συνέντευξη. Ο Κωστής Παπαϊωάννου, πρόεδρος της Εθνικής Επιτροπής για τα Δικαιώματα του ανθρώπου, με την ευκαιρία της κυκλοφορίας του βιβλίου του Τα «καθαρά χέρια» της Χρυσής Αυγής. Εφαρμογές ναζιστικής καθαρότητας (εκδ. Μεταίχμιο), μιλάει για την «ιατροποινική καταστολή», τη διάχυση του νεοναζισμού, τον εκφασισμό κράτους και κοινωνίας, το σχολείο, τον σύγχρονο αντιφασισμό: Λέει, μεταξύ άλλων: «Οι χρυσαυγίτες ασκήθηκαν στο ναζιστικό και το κοινό έγκλημα, για συντομία στο ναζιστικό κοινό έγκλημα, με υψηλές επιδόσεις.[…]. Θα έλεγα πως σε τίποτα δεν διαφοροποιούνται από τις κλασικές μεθόδους ναζιστικής επέκτασης, αν εξαιρέσουμε πως εδώ έχουμε εντονότερη τη διάσταση “Βalkan Μafia” που προσιδιάζει, ας πούμε, στην εγκληματική ιδιόλεκτο του Αρκάν στη Σερβία. […]. Η πολιτική και κοινωνική εξουδετέρωση της Χ.Α. περνάει μέσα από την ίδια τη δημοκρατία, το κράτος δικαίου και το κράτος πρόνοιας. Όλα αυτά όμως είναι ανεπαρκή μεγέθη εσχάτως. Το στοίχημα της δημοκρατίας είναι σήμερα πιο δύσκολο από ποτέ».

Μνήμη Γιώργου Χ. Χουρμουζιάδη (1932-2013). Η ποιητική του χώματος. Ο Γιάννης Χαμηλάκης αποχαιρετά τον αρχαιολόγο Γ. Χουρμουζιάδη, μια ξεχωριστή μορφή, τόσο λόγω του επιστημονικού του έργου, όσο και λόγω της στάσης του και της μέριμνάς του η αρχαιολογία να ξεφύγει από τα στεγανά και την ιδιόλεκτο της επιστημονικής κοινότητας: «Μια έγνοια και ένας πόθος ασίγαστος  διαπερνά [το έργο του Χουρμουζιάδη]: να μιλήσουμε για όλα, να επικοινωνήσουμε, και μεταξύ μας και με τους «άλλους», ιδίως μ’ αυτούς που δεν πέρασαν ποτέ την πόρτα του αρχαιολογικού μουσείου, να διαφωνήσουμε, ακόμα και να συγκρουστούμε, να πειραματιστούμε, να μάθουμε απ’ την κοινωνική και πολιτική θεωρία, αλλά ταυτόχρονα να θέσουμε υπό κριτικό και αναστοχαστικό έλεγχο τα πάντα, από τα θέσφατα των μεγαλόσχημων της αρχαιολογίας μέχρι τη ρητορεία της πολιτικής αλλά και ακαδημαϊκής εξουσίας. Όμως αυτό το αίτημα της ζωής και της δράσης του Χουρμουζιάδη παραμένει ακόμα, παρά ορισμένες θετικές κινήσεις, ανεκπλήρωτο».

Φουκώ και Μαρξ. Με το έργο Φουκώ και Μαρξ του Πιερ Μασερέ ξεκινάν τη διαδρομή τους στον εκδοτικό χώρο και στον χώρο των ιδεών οι εκδόσεις Εκτός Γραμμής, ένα νέο μη κερδοσκοπικό, πολιτικό και θεωρητικό εγχείρημα που επιδιώκει, όπως λένε οι συντελεστές του, να εκδώσει «βιβλία για τη σύγχρονη πολιτική, θεωρητική, ιστορική και πολιτιστική αναζήτηση και δράση των καταπιεσμένων τάξεων και της Αριστεράς». Δημοσιεύουμε σήμερα ένα μικρό απόσπασμα από τον Επίλογο του Μασερέ: «Χωρίς να χρειάζεται να επιλέξουμε ανάμεσα στην υπόθεση ενός Φουκώ (ακόμη) μαρξιστή και στην υπόθεση ενός Μαρξ (ήδη) φουκωικού, η συνάντηση ανάμεσα σε αυτούς τους δύο αναλυτές του σύγχρονου καθεστώτος της κοινωνικότητας έχει πραγματοποιηθεί. Από αυτή τη συνάντηση προκύπτει μια νέα αντίληψη για την εξουσία, την αυθεντία και το υποκείμενο, ικανή να αποτελέσει βάση μεταγενέστερων αναλύσεων» (μετάφραση: Τάσος Μπέτζελος).

Μεταξουργείο, Κεραμεικός, Βοτανικός: Ιστορικές συνοικίες με μέλλον. Η Ελένη Πορτάλιου γράφει για το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον τριών  ιστορικών συνοικιών στο κέντρο της Αθήνας: «Οι συνοικίες του Μεταξουργείου, του Κεραμεικού, και του Βοτανικού έχουν σημαντική χωρική και κοινωνική ταυτότητα, που διαμορφώθηκε διαχρονικά μέσα στην ιστορία. Διαθέτουν όλες τις προϋποθέσεις οικονομικής, παραγωγικής και κοινωνικής ανασυγκρότησης καθώς και ανάπλασης του δημόσιου και ιδιωτικού χώρου, στο πλαίσιο ενός συνολικού σχεδίου που θα απαντά στα σημερινά προβλήματα επιβίωσης και τον μαρασμό της καθημερινής ζωής στην πόλη λόγω των μνημονιακών πολιτικών».

Ψάχνοντας για μάγισσες στον Μεσαίωνα. Η ισχύς των στερεοτύπων. Οι μάγισσες και το κυνήγι τους στα μεσαιωνικά χρόνια είναι ένα από τα πιο γνωστά στερεότυπα, που επανέρχονται κάθε τόσο στον δημόσιο λόγο.; Ο Ρογήρος ερευνά τις πηγές και μας υποδεικνύει ότι η πραγματικότητα είναι διαφορετική: «Μερικές παράγραφοι σε ένα σύγγραμμα εκκλησιαστικού δικαίου των αρχών του 9ου αιώνα, όπου ο τότε επίσκοπος Ραιτίας προτείνει την επιβολή ατιμωτικών ποινών (χωρίς, πάντως, να μνημονεύει ρητώς τη θανατική ποινή) σε όσους ασχολούνται με τη μαγεία και μαγγανεία. Στοργικές συμβουλές για την καθοδήγηση των παραπλανημένων αυτών ψυχών από τον ηγούμενο Ρηγίνο της Πρυμ, περίπου έναν αιώνα αργότερα. Κανένα ίχνος διωγμών, δικών και καταδικών! Είναι προφανές ότι η μαγεία ως κοινωνικό φαινόμενο δεν απασχόλησε ιδιαίτερα την κοινωνία του Μεσαίωνα».

Η δίκη του Άιχμαν συνεχίζεται

Η «κοινοτοπία του κακού» και ο ναζισμός

της Άγκνες Χέλερ

Καθώς η 28η Οκτωβρίου αποκτά στις μέρες μας, αναπόφευκτα,  νέο αντιφασιστικό περιεχόμενο, αντί επετειακού άρθρου (καθώς μάλιστα η Αυγή προσφέρει σήμερα στους αναγνώστες το τρίτο κεφάλαιο της Επαγγελίας της αδύνατης επανάστασης του Α. Ελεφάντη, ενώ οι  «Αναγνώσεις» είναι ολόκληρες αφιερωμένες στην 28η Οκτωβρίου και τον φασισμό) δημοσιεύουμε ένα κείμενο της γνωστής ουγγαρέζας φιλοσόφου Άγκνες Χέλερ, που αναφέρεται στο μεγάλο θέμα  της «κοινοτοπίας του κακού» και του ναζισμού — συνεχίζοντας την προβληματική της Χάννα Άρεντ, διαφωνώντας μαζί της Το κείμενο (από το οποίο δημοσιεύουμε αποσπάσματα)   είναι η ανακοίνωση της Χέλερ στη συνδιάσκεψη  Άιχμαν που οργάνωσε το Τμήμα Κοινωνικών Επιστημών του Πανεπιστημίου  Έτβες Λόραντ της Βουδαπέστης μαζί με το ίδρυμα Mensch στις  15.4.2011· δημοσιεύτηκε τον Ιούνιο του ίδιου έτους. Μας το υπέδειξε ο Θανάσης Βακαλιός, ο οποίος και το μετέφρασε από τα ουγγρικά.

ΕΝΘΕΜΑΤΑ

Λούκας βαν Λέιντεν, «Τρίπτυχο της Δευτέρας Παρουσίας» (λεπτομέρεια), 1527

Στα νιάτα μου είχα δημοσιεύσει ένα δοκίμιο με  τίτλο «Η δίκη της Νυρεμβέργης συνεχίζεται». Σήμερα, κι ενώ έχουν περάσει πάνω από πενήντα χρόνια, νομίζω ότι και η δίκη του Άιχμαν συνεχίζεται. Από τα πάμπολλα υβριστικά αντισημιτικά sms τα οποία λαμβάνω διαρκώς στο κινητό μου, ένα μου τράβηξε ιδιαίτερα την προσοχή: «Αν ο Χόρτυ σας γνώριζε, είναι βέβαιο ότι δεν θα σταματούσε τα τρένα! Και θα είχε δίκιο!». Προφανώς, ο αποστολέας του sms  δεν αρνείται το Ολοκαύτωμα. Η άποψή του μοιάζει με τη ρήση του Άιχμαν, που δημοσίευσε πρόσφατα το περιοδικό Der Spiegel. Σε μια συνέντευξή του στο Μπουένος Άιρες, ο Άιχμαν εξέφραζε τη λύπη του  που δεν τέλειωσε τη δουλειά του. Σήμερα, κι ενώ έχουν περάσει πάνω από πενήντα χρόνια, υπάρχουν  πολλοί που συμμερίζονται τη λύπη του Άιχμαν.

Το κακό και η Χάννα Άρεντ 

Αφετηρία για την αποτίμηση του φαινόμενου Άιχμαν από έναν φιλόσοφο  εξακολουθεί να είναι το βιβλίο της Χάννα Άρεντ Ο Άιχμαν στη Ιερουσαλήμ [μετ. Βασίλης Τομανάς, Νησίδες 2009], και η σφοδρή αντιπαράθεση που ακολούθησε, συμπεριλαμβανομένων και των απαντήσεων  της Άρεντ στα ερωτήματα του Samuel Grafton, καθώς και  η συνομιλίας της με τον Thilo Koch. Από την πρώτη ανάγνωση του βιβλίου, δεν είχα καμιά αμφιβολία  ότι η Χάννα Άρεντ είχε παρερμηνεύσει την προσωπικότητα του Άιχμαν. Οι επικριτές της αναζήτησαν την πηγή αυτής της παρερμηνείας σε πολιτικούς λόγους. Χωρίς να  τους αρνούμαι, προτιμώ να αναζητήσω τους φιλοσοφικούς λόγους, που έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στο σκεπτικό της Άρεντ. Το ζήτημα του κακού είναι ένα από τα βασικά φιλοσοφικά και θρησκειολογικά προβλήματα — ίσως και θεολογικό. Γενικά, υπάρχει κακό; Αν ναι, ποια είναι η σχέση ανάμεσα  στο κακό και τον κακοποιό; Μπορεί να γίνει λόγος για ριζικό ή απόλυτο κακό; Είναι αναγνωρίσιμο, και αν ναι, από τι; Είναι το κακό δαιμονικό; Τι σημαίνει η δυνατότητα ελεύθερης επιλογής; Πότε έχουμε δικαίωμα επιλογής και πότε όχι; Αργότερα, η Άρεντ προσπάθησε να εξηγήσει γιατί είχε μιλήσει  για την κοινοτοπία του κακού. Αν κάτι είναι κοινότοπο, γράφει, αυτό δεν σημαίνει ότι είναι ασήμαντο. Χρησιμοποιώντας τη λέξη κοινότοπο, θέλησε να πει ότι το κακό δεν είναι δαιμονικό, ότι δεν υπάρχει σ’ αυτό μεγαλοσύνη, ότι μόνο στην πράξη του καλού μπορεί να υπάρξει μεγαλοσύνη. 

Ξαναδιαβάζοντας τον Πουλαντζά

Από τον «αυταρχικό κρατισμό» στον «αυταρχικό νεοφιλελευθερισμό»

της Μαρίκας Φραγκάκη

Ο Νίκος Πουλαντζάς σπίτι του στο Παρίσι, 20.1.1978. Φωτογραφία της Sophie Bassouls

Μια από τις έννοιες που επεξεργάστηκε ο Νίκος Πουλαντζάς είναι ο «αυταρχικός κρατισμός». Την προσδιoρίζει ως εξής, στο έργο του Το κράτος, η εξουσία, ο σοσιαλισμός: ο «εντεινόμενος έλεγχος σε κάθε τομέα της κοινωνικοοικονομικής ζωής, σε συνδυασμό με τη ριζική παρακμή των θεσμών της πολιτικής δημοκρατίας και τη δρακόντεια και πολύμορφη περικοπή των λεγόμενων “τυπικών” ελευθεριών». Διευκρινίζει ότι ο «αυταρχικός κρατισμός» δεν ταυτίζεται με τον ολοκληρωτισμό, εμπεριέχει όμως «σκόρπια στοιχεία ολοκληρωτισμού», που μπορούν να αποκρυσταλλωθούν σε παρακρατικό μηχανισμό. Ο «αυταρχικός κρατισμός», τέλος, συνδέεται με το εξής «παράδοξο»: το κράτος να επιζητά την ενίσχυση των εξουσιών του και ταυτόχρονα, να έρχεται αντιμέτωπο με τις λαϊκές μάζες.

Μπορεί η έννοια του «αυταρχικού κρατισμού» να εφαρμοστεί στην παρούσα φάση του νεοφιλελευθερισμού, και ειδικά στην περίπτωση της Ευρωπαϊκής Ένωσης; Πρόκειται για ερωτήματα με θεωρητική, αλλά και πολιτική σημασίας για την Αριστερά και την αναζήτηση διεξόδου από την κρίση.

Η έννοια του «αυταρχικού νεοφιλελευθερισμού» αναφέρεται στον επαναπροσδιορισμό του κράτους ως δημοκρατικής οντότητας μέσω συνταγματικών και νομικών μεταβολών, που το θωρακίζουν έναντι των κοινωνικών και πολιτικών συγκρούσεων.[1] Ειδικότερα, ο «αυταρχικός νεοφιλελευθερισμός» χαρακτηρίζει την άσκηση πολιτικής από τις κυρίαρχες τάξεις, με στόχο τη διατήρηση της ηγεμονίας τους, μέσω της περιθωριοποίησης και αποκλεισμού όσων αντιδρούν, αντί της εξουδετέρωσης των αντιστάσεων μέσω συμβιβασμών. Πρόκειται για νέα φάση του νεοφιλελευθερισμού, που αναδύεται μέσα από την κρίση.

Τόσο η ευρωπαϊκή εμπειρία αντιμετώπισης της κρίσης μέσω διαρκούς λιτότητας, όσο και η ελληνική εμφανίζουν χαρακτηριστικά «αυταρχικού νεοφιλελευθερισμού». Ως προς την Ε.Ε., βέβαια, τίθεται καταρχάς το ερώτημα κατά πόσον αποτελεί μόρφωμα αντίστοιχο προς το κρατικό. Θεωρούμε ότι η αντιστοιχία αυτή υφίσταται, ακόμα κι αν είναι ιδιότυπη.

Tα «καθαρά χέρια» της Χρυσής Αυγής

συνέντευξη του Κωστή Παπαϊωάννου

Μιλάει για την «ιατροποινική καταστολή», τη διάχυση του νεοναζισμού, τον εκφασισμό κράτους και κοινωνίας, το σχολείο, τον σύγχρονο αντιφασισμό

«Η πολιτική και κοινωνική εξουδετέρωση της Χ.Α. περνάει μέσα από την ίδια τη δημοκρατία, το κράτος δικαίου και το κράτος πρόνοιας»

Πριν λίγες μέρες κυκλοφόρησε η μελέτη του Κωστή Παπαϊωάννου Τα «καθαρά χέρια» της Χρυσής Αυγής. Εφαρμογές ναζιστικής καθαρότητας (εκδ. Μεταίχμιο). Ο συγγραφέας, εκπαιδευτικός και πρόεδρος της Εθνικής Επιτροπής για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου, είναι γνωστός από την αρθρογραφία και τη δράση του, εδώ και χρόνια, ενάντια στον ρατσισμό, τη μισαλλοδοξία και τον νεοναζισμό. Σήμερα, με το βιβλίο του (που γράφτηκε το καλοκαίρι, αλλά πρόλαβε και τις τελευταίες εξελίξεις, με τη σύλληψη Μιχαλολιάκου) μας προσφέρει μια ολοκληρωμένη ανάλυση. Ξεκινώντας από τη γνωστή φράση του Ν. Μιχαλολιάκου για τα «καθαρά χέρια», εξετάζει κομβικά ζητήματα, όπως η άνοδος της Χ.Α., τα «νοσήματα» στους διάφορους χώρους στα οποία οι νεοναζί έρχονται να «απολυμάνουν», τον εκφασισμό του κράτους και της κοινωνίας. Για όλα αυτά, μιλήσαμε μαζί του.

Στρ. Μπ.

Το βιβλίο επιγράφεται Τα «καθαρά χέρια» της Χρυσής Αυγής. Αλλά και σε όλο το κείμενο το δίπολο «καθαρότητα/καθαρό» vs «βρομιά/βρόμικο» είναι κεντρικό στην ανάλυση. Ποιο ρόλο παίζει στον λόγο και την πρακτικής της Χ.Α.;

Η διαρκής προβολή της αξίας της καθαρότητας, τα «καθαρά χέρια», ο «τόπος που θα ξεβρομίσει», δεν είναι απλή επικοινωνιακή στρατηγική. Η καθαρότητα αποτελεί κομβικό σημείο στην πρόσληψη του ναζιστικού φαινομένου γενικά, και του σύγχρονου ελληνικού νεοναζισμού ειδικά. Διατρέχει τον λόγο ως καθαρότητα, και την πράξη ως εκκαθάριση και εξόντωση του βρόμικου, του μιαρού. Στο αίτημα για καθαρότητα συναρμόζεται η τακτική με την πολιτική, γιατί αποτελεί πρωτίστως εκ των ων ουκ άνευ όρο για την υλοποίηση του προγράμματος της Χ.Α. και αντανακλά το προγραμματικό της εύρος. Η έννοια της καθαρότητας, ως δομικό στοιχείο κάθε εθνικοσοσιαλιστικού και φασιστικού προγράμματος, δεν μένει στο επίπεδο του αιτήματος. Το αίτημα συνοδεύεται από την επιβολή του.

Ναζιστική αφίσα του 1932: Η έγερση των εργατών

Ας πάρουμε το κοινωνικό σώμα, το σώμα της κοινότητας του λαού, που θα έλεγαν και οι νεοναζί, πάλαι ποτέ αγαπημένοι των τηλεοπτικών πάνελ και του λαϊφστάιλ. Αυτό ταυτίζεται με το σώμα των Ελλήνων· οι υπόλοιποι δεν ενδιαφέρουν. Μετά περνάμε στο δεύτερο στάδιο της εκκαθαριστικής λογικής, στάδιο ιστορικά αναγκαίο για τον φασισμό: ακόμα και αν αποβάλουμε τους ξένους, το σώμα των Ελλήνων δεν θα περιλαμβάνει όλους τους Έλληνες, αλλά όσους αναγνωρίζουν αυτό το σώμα ως τέτοιο, όσους αποδέχονται τους όρους ένταξης σε αυτό, άρα όσους πληρούν τα κριτήρια καθαρότητας. «Ανθέλληνες», «απάτριδες», «ελληνόφωνοι», όσοι αποτυγχάνουν στο τεστ ελληνοφροσύνης πρέπει να αποκοπούν από το εθνικό σώμα. Η κατηγορία περιλαμβάνει από φιλελεύθερους δεξιούς κοσμοπολίτες μέχρι αριστερούς διεθνιστές, από σοσιαλδημοκράτες ευρωπαϊστές αστούς μέχρι αναρχικούς, όλους τέλος πάντων όσοι δεν συντάσσονται εφ’ ενός ζυγού σε θέματα εθνικής ταυτότητας και αυτοεικόνας, διεθνών σχέσεων, ελληνικού και βαλκανικού εθνικισμού, σχέσεων κράτους και Εκκλησίας κ.λπ.

Η ποιητική του χώματος

Μνήμη Γιώργου Χ. Χουρμουζιάδη (1932-2013)

του Γιάννη Χαμηλάκη

                                    «τι σόι κόκκαλα φοράει το σκοτάδι;

                                                   πώς είναι εκεί;  έχει θρόισμα;

                                                   εδώ –όπως τ’ άφησες–»

                                                   Γ. Πρεβεδουράκης, Κλέφτικο (2013)

Φωτογραφία του Φώτη Υφαντίδη

Τον συνάντησα πρώτη φορά στο Ρέθυμνο, στα τέλη της δεκαετίας του ’80. Εγώ προπτυχιακός φοιτητής, σχεδόν στο πτυχίο, και όμως ακόμα αναρωτιόμουν κατά πόσο η αρχαιολογία μπορεί να είναι κάτι περισσότερο από στείρα τυπολογική ανάλυση, θετικιστική αφήγηση ή φορμαλιστική ιστορία τέχνης· κατά πόσο  μπορεί να είναι κάτι πέρα από τον αναχωρητισμό, να επικοινωνεί με την κοινωνία και τις έγνοιες της, να μην είναι παντελώς αδιάφορη στις πολιτικές συγκρούσεις του σήμερα.

Η πρόσκληση στάλθηκε μέσω του πολιτιστικού συλλόγου της πόλης, κι αυτός την αποδέχτηκε μετά χαράς. Έκανε λοιπόν το ταξίδι απ’ τη Θεσσαλονίκη, να μας μιλήσει για την επανέκθεση της  αρχαιολογικής συλλογής του Μουσείο του Βόλου, την οποία είχε επιμεληθεί κάποια χρόνια πριν. Και, μέσα απ’αυτή, να μας πει για το μουσείο-σχολείο όπως το ήθελε, και όχι ναό, για την τυραννία της γυάλινης βιτρίνας, για την ιεροποίηση και φετιχοποίηση του αρχαιολογικού αντικειμένου, αλλά και την αντιπρόταση που κατάφερε να υλοποιήσει, κόντρα στην κατεστημένη μουσειολογία. Η αίθουσα όπου γινόταν η διάλεξη, στο Λύκειο των Ελληνίδων, στην παραλία του Ρεθύμνου, σκοτεινή και άχαρη· γύρω μας «παραδοσιακές» στολές και –τι ειρωνεία!– μέσα σε γυάλινες βιτρίνες,  η βαλσαμωμένη εθνική μνήμη να μας επιτηρεί εν είδει Πανοπτικού. Και όμως, μόλις άρχισε η ομιλία, και η εθνική ρητορεία, και η αρχαιολογική ορθοδοξία, και ο μουσειογραφικός κανόνας, έχαναν αργά-αργά, μπροστά στα μάτια μας, την παντοδυναμία τους, το δυναστευτικό τους βάρος πάνω στους ώμους μας. Ακόμα και σήμερα, κάθε φορά που ξεναγώ τους φοιτητές μου στο Μουσείο  του Βόλου  και βλέπω στα μάτια τους καταρχάς την έκπληξη και κατόπιν τον ενθουσιασμό, διαπιστώνω πως ο Γιώργος Χουρμουζιάδης κατόρθωσε κάτι που λίγοι καταφέρνουμε: να ενεργοποιήσει τις απτικές ικανότητες της όρασης, να απελευθερώσει την αισθητηριακή, συναισθηματική και μνημονική δύναμη της υλικότητας.

Φουκώ και Μαρξ

του Πιέρ Μασερέ

Το κείμενο που ακολουθεί είναι κομμάτι του επιλόγου του βιβλίου του Pierre Macherey, Φουκώ και Μαρξ. Το παραγωγικό υποκείμενο, που κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις Εκτός Γραμμής (μετάφραση: Τάσος Μπέτζελος). Οι εκδόσεις Εκτός Γραμμής είναι ένα νέο μη κερδοσκοπικό, πολιτικό και θεωρητικό εγχείρημα που επιδιώκει, όπως λένε οι συντελεστές του, να εκδώσει «βιβλία για τη σύγχρονη πολιτική, θεωρητική, ιστορική και πολιτιστική αναζήτηση και δράση των καταπιεσμένων τάξεων και της Αριστεράς». Στο επόμενο διάστημα οι εκδόσεις θα κυκλοφορήσουν τη συλλογή κειμένων του Ετιέν Μπαλιμπάρ Κράτος, μάζες, πολιτική, το κλασικό έργο του Λουί Αλτουσέρ Για τον Μαρξ σε νέα μετάφραση, τις διαλέξεις του Λουί Αλτουσέρ με τίτλο Φιλοσοφία και Αυθόρμητη φιλοσοφία των επιστημόνων, το κείμενο του Λουί Αλτουσέρ, Για την αναπαραγωγή, το βιβλίο του Ιάσονα Χανδρινού και του Κωστή Χριστοδούλου, Όλη νύχτα εδώ. Η προφορική ιστορία της εξέγερσης του Πολυτεχνείου, καθώς και τη μελέτη του PeterThomas, Hστιγμή του Γκράμσι. Φιλοσοφία, ηγεμονία, μαρξισμός. Με δεδομένο τον χαρακτήρα του εγχειρήματος, δεν έχουμε παρά να τους ευχηθούμε, ολόψυχα, καλή επιτυχία!

  ΕΝΘΕΜΑΤΑ

Ο Φουκώ με τον Σαρτρ, σε διαδήλωση, το 1971, στο Gοutte d’ Or, στο Παρίσι.

Ο καπιταλιστής αγοράζει, και εξοφλεί με τη μορφή μισθού, ως εφαρμογή της σύμβασης εργασίας που είναι μια ανταλλαγή ανάμεσα σε μέρη ελεύθερα και ίσα σε δικαιώματα, τη δυνατότητα να χρησιμοποιήσει εντός των χωρικών ορίων της επιχείρησής του και για ένα καθορισμένο χρονικό διάστημα την εργασιακή δύναμη κάθε ατομικού παραγωγού. Στην πραγματικότητα, αυτό που εκμεταλλεύεται προκειμένου να αντλήσει ένα πλεόνασμα αξίας το οποίο ιδιοποιείται καθ’ ολοκληρίαν είναι μια συνολική παραγωγική δύναμη που δεν ανάγεται στο άθροισμα των ατομικών εργασιακών δυνάμεων και που, ως εκ τούτου, δεν υποχρεούται να την πληρώσει. Αυτή η συνολική παραγωγική δύναμη που, σύμφωνα με τους όρους που χρησιμοποιεί ο Μαρξ, είναι εκείνη που «το κεφάλαιο κατέχει εκ φύσεως ως εμμενή σε αυτό παραγωγική δύναμη», είναι το ιδιαίτερο αποτέλεσμα της συνεργασίας, η οποία επιτελεί την ένταξη των ατομικών δραστηριοτήτων στη συλλογική εργασιακή διαδικασία έτσι όπως διενεργείται υπό τη διοίκηση του κεφαλαίου, σύμφωνα με Κανόνες παραγωγικότητας που έχουν κυριολεκτικά κυριεύσει αυτές τις δραστηριότητες, καθώς τις θέτουν υπό έλεγχο και υπό επιτήρηση.

Mεταξουργείο, Κεραμεικός, Βοτανικός

Ιστορικές συνοικίες με μέλλον

της Ελένης Πορτάλιου

«Εργοστάσιον αυτοκινήτων», τέλη του 20ού αιώνα, οδός Μυλλέρου 54. (Χρ. Αγριαντώνη, Μ.-Χρ. Χατζηιωάννου, «Το Μεταξουργείο της Αθήνας», ΚΝΕ-ΕΙΕ, Αθήνα 1995).

Τρεις μεγάλοι αρχαίοι δρόμοι διέσχιζαν τις συνοικίες του Μεταξουργείου, του Κεραμεικού και του Βοτανικού συγκλίνοντας στον Κεραμεικό: η οδός Πειραιώς που ένωνε τον Πειραιά με την Αθήνα, η Ιερά Οδός που ένωνε την Ελευσίνα με την Αθήνα και ο λεγόμενος «δρόμος», που συνέδεε την Ακαδημία Πλάτωνος με τον Κεραμεικό. Η αρχαιότητα ζει σε πολλά σημερινά τοπωνύμια, δρόμους, διάσπαρτες αρχαιότητες και, βεβαίως, στο πρώτο δημόσιο νεκροταφείο της Αθήνας, στον Έξω Κεραμεικό, ένα από τα σημαντικότερα μνημεία της πόλης. Ο Έσω Κεραμεικός ήταν στην αρχαιότητα η συνοικία των τεχνιτών κεραμέων –αγγειοπλαστών και αγγειογράφων– που είχαν εδώ τα εργαστήριά τους.

Μετά το 1821 και το πρώτο σχέδιο της Αθήνας των Κλεάνθη-Σάουμπερτ, τροποποιημένο από τον Κλέντσε, διαμορφώνεται το σημερινό ιστορικό κέντρο, που για αρκετές δεκαετίες του 19ου αιώνα συμπίπτει σε μεγάλο βαθμό με την ίδια την πόλη. Αν τα Ανάκτορα είχαν τοποθετηθεί στην Ομόνοια και το Δίπυλο, η εξέλιξη των τριών συνοικιών θα ήταν διαφορετική. Όμως, η τοποθέτησή τους στην πλατεία Συντάγματος και η ταυτότητα που αυτή αποκτά ως φυσικός και συμβολικός χώρος της εξουσίας και της πολιτικής, περιορίζουν την Ομόνοια στον ρόλο ενός δεύτερου πόλου με μέγαρα και επιβλητικά ξενοδοχεία, ενώ στα θέατρα και τα cafès της στεγάζεται η αστική δημόσια σφαίρα. Στα τέλη του 19ου αιώνα, η Ομόνοια αποτελεί χώρο συγχρωτισμού των κοινωνικών τάξεων, που περιστρέφονται γύρω από τα εμπορικά καταστήματα, ψυχαγωγούνται από τις μουσικές εκδηλώσεις και δημιουργούν στα καφενεία και την πλατεία ένα χώρο καθημερινής πολιτικής, ο οποίος αποτελεί, μαζί με την Κλαυθμώνος και το Σύνταγμα, τον άξονα της ιστορικά επαναλαμβανόμενης συγκρουσιακής παρουσίας των λαϊκών τάξεων στο κέντρο της πόλης. Αργότερα, κυρίως μετά τον Πόλεμο, η Ομόνοια θα αποτελέσει τη λαϊκή καρδιά της Αθήνας, από την οποία διαβαίνει κανείς για να εισέλθει στις τρεις λαϊκές συνοικίες που μας ενδιαφέρουν.

Η σημερινή πλατεία Ελευθερίας (πρώην Λουδοβίκου και αργότερα Κουμουνδούρου), αναπτύσσεται στα μέσα του 19ου αιώνα, στα όρια μεταξύ παλιάς πόλης και της νεότερης οθωνικής προς το Μεταξουργείο, στην άκρη του τείχους του 18ουαιώνα που περιτείχιζε τη μέχρι τότε κατοικημένη περιοχή της Αθήνας. Η πλατεία συγκεντρώνει αρχικά, μετά την Αιόλου, τα περισσότερα και καλύτερα εμπορικά καταστήματα και κέντρα της κοινωνικής και πολιτικής ζωής, ξενοδοχεία, εστιατόρια και ζαχαροπλαστεία. Σταδιακά έρχεται πιο κοντά στο λαϊκό δυτικό κομμάτι της πόλης, αποτελώντας σήμερα, μετά την ανάπλασή της, ένα σημαντικό ποιοτικά δημόσιο χώρο.

Ψάχνοντας για μάγισσες στον Μεσαίωνα

Η ισχύς των στερεοτύπων

του Ρογήρου

Άλμπρεχτ Ντύρερ, «Τέσσερις μάγισσες» 1497

«Στην ελληνική πολιτική σκηνή υπάρχει ένα κυνήγι μαγισσών. Αν θέλουν μάγισσες, ας τις αναζητήσουν στον Μεσαίωνα». Με τον τρόπο αυτό απαντούσε, πριν λίγους μήνες, ιστορικός και μέλος του Κοινοβουλίου στις (κακόπιστες στις περισσότερες περιπτώσεις) επικρίσεις που δεχόταν, επειδή είχε επιχειρήσει να αποδομήσει κάποιον από τους μύθους που περιέχει η επίσημη εθνική αφήγηση της Ιστορίας. Καταφεύγοντας σε έναν άλλο μύθο, η ιστορικός υπέκυπτε, χωρίς ίσως να το συνειδητοποιεί, σε ένα στερεότυπο πολύ πιο ισχυρό, μια και αφορά την πιο συκοφαντημένη ιστορική περίοδο. Αξίζει να το συζητήσουμε, εκτός όλων των άλλων, μιας και οι «μάγισσες στον Μεσαίωνα» αποτελούν κοινό τόπο σαφώς εδραιωμένο στον δημόσιο λόγο και στη συλλογική συνείδηση.

***

Δεν θα ήταν, βεβαίως, δυνατό να υποστηριχθεί ότι οι πρακτικές μαγείας και μαγγανείας ήταν άγνωστες στις μεσαιωνικές κοινωνίες. Απαντούν, άλλωστε, σε όλες τις εποχές και όλες τις ανθρώπινες κοινωνίες, ενώ κάποιες από αυτές ενσωματώνονται, επίσημα ή ανεπίσημα, σε θρησκείες. Όποιος όμως προσπαθήσει να μελετήσει τον Μεσαίωνα αναζητώντας ψυχώσεις και κυνήγια μαγισσών θα έχει την εντύπωση ότι διασχίζει μια έρημο και, φυσικά, θα απογοητευθεί.

Μερικές παράγραφοι σε ένα σύγγραμμα εκκλησιαστικού δικαίου των αρχών του 9ου αιώνα, όπου ο τότε επίσκοπος Ραιτίας προτείνει την επιβολή ατιμωτικών ποινών (χωρίς, πάντως, να μνημονεύει ρητώς τη θανατική ποινή) σε όσους ασχολούνται με τη μαγεία και μαγγανεία. Στοργικές συμβουλές για την καθοδήγηση των παραπλανημένων αυτών ψυχών από τον ηγούμενο Ρηγίνο της Πρυμ, περίπου έναν αιώνα αργότερα. Κανένα ίχνος διωγμών, δικών και καταδικών! Είναι προφανές ότι η μαγεία ως κοινωνικό φαινόμενο δεν απασχόλησε ιδιαίτερα την κοινωνία του Μεσαίωνα.