Η αρχαιολογία του τοπίου και η «ανάπτυξη» των γκολφ

Κάβο Σίδερο: ανίερες επενδύσεις στην άκρη της Κρήτης-3

του Γιάννη Χαμηλάκη

Ρενέ Μαγκρίτ, «Αυτό δεν είναι μια πίπα»

Η χρήση εννοιών και μυθολογικών αναφορών της αρχαιότητας για να περιγραφεί κάτι εντελώς αντίθετο από την αρχική τους σημασία δεν είναι ασυνήθιστη. Ας θυμηθούμε τον «Ξένιο Δία», την εφιαλτική και άκρως ρατσιστική επιχείρηση κατά των μεταναστών. Συχνά αυτή η κατάχρηση μας εξοργίζει, και για να εκφράσουμε την οργή μας χρησιμοποιούμε μιαν άλλη αρχαία έννοια: την ύβρι. Και καλώς πράττουμε. Έτσι όμως παραβλέπουμε την απόλυτα στοχευμένη απόπειρα να χρησιμοποιηθεί το συμβολικό κεφάλαιο και η ηθική εξουσία της αρχαιότητας για την επίτευξη σχεδίων αμφιλεγόμενων ή αντιδημοφιλών. Το σκεφτόμουν διαβάζοντας το νέο όνομα της σχεδιαζόμενης τουριστικής «επένδυσης» στον Κάβο Σίδερο: «Ίτανος Γαία». Εμπνευστής της, η βρετανική εταιρεία Loyalward, θυγατρική της Minoan Group (ξανά η αρχαιότητα). Το όνομα ανήκει σε μια από τις πλέον σημαντικές αρχαίες πόλεις της Κρήτης, κηρυγμένο αρχαιολογικό χώρο, που είχε την ατυχία να βρεθεί στην ευρύτερη περιοχή της εν λόγω επένδυσης.
Η ιστορία είναι παλιά και γνωστή, τουλάχιστον στο περίγραμμά της. Αφορά μια έκταση 25 τετραγωνικών χιλιομέτρων, που έμεινε κατά βάση αναλλοίωτη από την ύστερη αρχαιότητα μέχρι σήμερα, διατηρώντας έτσι μια σπάνια βιοποικιλότητα, έναν αριθμό στενά ενδημικών ειδών και ένα μεγάλο φάσμα ιδιαίτερων αρχαιολογικών καταλοίπων, στοιχεία που οδήγησαν στον χαρακτηρισμό της ως περιοχή NATURA 2000, χρήζουσα ειδικής προστασίας. Για όλους και όλες εμάς που καταγόμαστε ή έχουμε στενή σχέση με την περιοχή, ο μυθικός αυτός τόπος πραγματώνει την αντίσταση του κρητικού τοπίου στην επέλαση των βιομηχανικών ΑΠΕ και σε μια τουριστικά κορεσμένη βόρεια ακτή. Η έκταση λοιπόν αυτή παραχωρείται από την ιδιοκτήτη της, τη Μονή Τοπλού, στη Loyalward για «αξιοποίηση» το 1998. Η εταιρεία σχεδιάζει, σε μια από τις πλέον ξηρές και ανεμοδαρμένες περιοχές της Ευρώπης, ένα τεράστιο θέρετρο γκολφ για υψηλά εισοδήματα, με τρία γήπεδα και 7.000 κλίνες, καθώς και μια σειρά άλλες υποδομές. Το σχέδιο εγκρίνεται από τις αρμόδιες αρχές, αλλά οι ισχυρές αντιδράσεις, της τοπικής κοινωνίας, οικολογικών οργανώσεων και επιστημόνων απ’ όλο τον κόσμο το σταματούν, βοηθούσης και της αρνητικής απόφασης του Συμβουλίου της Επικρατείας το 2010, μετά από προσφυγή 300 κατοίκων και επιστημόνων.
Η εταιρεία πριν ένα χρόνο επανήλθε με «αναθεωρημένο σχέδιο» που περιλαμβάνει πέντε ξενοδοχεία και 1.936 κλίνες, και ένα (αντί για τρία) γήπεδο γκολφ. Δημιουργείται λοιπόν η εντύπωση ότι πρόκειται για πολύ μικρότερη επένδυση με σεβασμό στην ιδιαιτερότητα του τοπίου. Όμως διαβάζοντας προσεκτικά την Μελέτη Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων (ΜΠΕ, που έγινε για λογαριασμό της εταιρείας και δόθηκε για διαβούλευση, σε ασφυκτικά χρονικά πλαίσια, από την Περιφέρεια Κρήτης) διαπιστώνουμε πως στην ουσία ελάχιστα πράγματα άλλαξαν. Η επένδυση παραμένει θέρετρο γκολφ, περιλαμβάνοντας την ίδια έκταση με το αρχικό σχέδιο. Το τελικό αποτύπωμά της είναι εν δυνάμει ακόμα μεγαλύτερο απ’ αυτό του αρχικού σχεδίου (περίπου 9 τετραγωνικά χιλιόμετρα), αν υπολογίσουμε τις απαιτούμενες υποδομές (εργοστάσια αφαλάτωσης και επεξεργασίας λυμάτων, δρόμοι, δίκτυα ύδρευσης και αποχέτευσης, ελικοδρόμιο, δενδροφυτεύσεις κ.ά.), καταργώντας έτσι στην πράξη το καθεστώς της περιοχής ως θέση NATURA 2000. Επιπλέον, η επιχείρηση κάμψης των αντιδράσεων δρομολογείται εδώ και χρόνια, περιλαμβάνοντας τη δωρεάν προσφορά πετρελαίου από την εταιρεία στο εγκαταλελειμμένο από την πολιτεία τοπικό νοσοκομείο, ή τη χρηματοδότηση εκ μέρους της του τοπικού πολιτιστικού φεστιβάλ.
Μπορεί τα επενδυτικά σχέδια στην ουσία τους να μην άλλαξαν, έχει όμως αλλάξει η συγκυρία με την ψήφιση μιας σειράς νόμων και διαταγμάτων που ευνοούν επενδύσεις fast track, ιδιωτικοποιώντας παράλληλα τη χωροταξία αλλά και την προστασία αρχαιολογικών χώρων και μνημείων στις περιοχές που πρόκειται να υποστούν τις επενδύσεις. Η Loyalward, φυσικά, εκμεταλλεύτηκε στο έπακρο το νέο πλαίσιο – εξάλλου νομικός της σύμβουλος συμμετέχει στο ΔΣ του κρατικού οργανισμού «Invest in Greece». Έτσι, μάλλον δεν πρέπει να εκπλήσσει η απουσία αρχαιολόγου από την ομάδα που συνέταξε τη ΜΠΕ — και ας μιλάμε για ένα, μοναδικό τουλάχιστον στη Μεσόγειο, αρχαιολογικό τοπίο όσον αφορά την ποικιλία, τον αριθμό, την πυκνότητα θέσεων και ευρημάτων. Ούτε και το ότι τα αποτελέσματα –δημοσιευμένα και αναρτημένα στο διαδίκτυο– της συστηματικής αρχαιολογικής και οικολογικής έρευνας της Jennifer Moody, του Oliver Rackham και άλλων κορυφαίων διεθνώς επιστημόνων, που αποκάλυψαν πολλές δεκάδες θέσεις και ένα πολύ πλούσιο αρχαιολογικό τοπίο με αναβαθμούς καλλιέργειας, λατομεία και φράγματα, αγνοούνται παντελώς στη μελέτη. Ούτε δείχνουν να αντιλαμβάνονται οι συντάκτες της πως η προστασία αυτού του μοναδικού χώρου απαιτεί τη συνολική του θεώρηση ως αρχαιολογικού τοπίου, και όχι ως μεμονωμένες, «σημειακές» όπως λένε, αρχαιολογικές θέσεις. Όσο για τη «στρατηγικότητα» της μελέτης, είναι ενδεικτικό το ότι, παρότι δεν αναφέρονται, σχεδιάζονται άλλα δύο θέρετρα γκολφ (από άλλη εταιρεία), λίγα μόνο χιλιόμετρα μακριά.
Για να ξαναγυρίσω στο όνομα του θερέτρου, οι αναφορές που γίνονται σε ελάχιστες αρχαιολογικές θέσεις έχουν ενδιαφέρον. Οι θέσεις αυτές μπαίνουν υπό την αιγίδα της επένδυσης και αποτελούν κατά βάση αξιοθέατα για τους ενοίκους του θερέτρου, καταργώντας στην πράξη και την Αρχαιολογική Υπηρεσία. Ο Νόμος 4179/2013 το επιτρέπει, αφού «στα γήπεδα εκμετάλλευσης των οργανωμένων υποδοχέων επιτρέπεται να περιλαμβάνονται και εκτάσεις που υπάγονται σε ειδικά καθεστώτα προστασίας, όπως ιδίως χώροι αρχαιολογικού ή ιστορικού ενδιαφέροντος». Η ονομασία «Ίτανος Γαία», λοιπόν, κάθε άλλο παρά τυχαία είναι. Από τη μια, με τις συνδηλώσεις της αρχαιότητας, της πολιτισμικής κληρονομιάς και της οικολογίας εξυπηρετεί τους προπαγανδιστικούς στόχους της εταιρείας, ειδικά τη στιγμή που η επένδυση θα καταστρέψει δεκάδες αρχαιολογικές θέσεις. Από την άλλη, εκπέμπει το μήνυμα πως η επένδυση προσφέρει στους ενοίκους της, μαζί με το αναλλοίωτο τοπίο και το γκολφ, τις αρχαιότητες της Κρήτης, «απαλλαγμένες» πλέον από τη «γραφειοκρατία» μιας Αρχαιολογικής Υπηρεσίας που ολοένα αποδυναμώνεται. Η έκβαση του εν λόγω εγχειρήματος δεν αφορά μόνο τον Κάβο Σίδερο ή την Κρήτη• αφορά τη σχέση μας με την υλικότητα του παρελθόντος, με το φυσικό και ανθρωπογενές περιβάλλον, αφορά το μέλλον όλων μας. Μόνη οδός, η απόσυρση της παντελώς ανεπαρκούς Μελέτης Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων και η έναρξη μιας ειλικρινούς δημόσιας συζήτησης.

Ο Γιάννης Χαμηλάκης διδάσκει αρχαιολογία στο Πανεπιστήμιο του Σαουθάμπτον