Μπορεί η αλληλέγγυα οικονομία να δώσει αριστερή διέξοδο στην κρίση;

του Παναγιώτη Πάντου

"Η παρέλαση των φτωχών, Ουάσινγκτον, 1968". Φωτογραφία του Κώστα Μάνου.

Δήμοι και κοινωνική πολιτική. Η τελευταία δεκαπενταετία σημαδεύτηκε από την προσπάθεια του κράτους να μειώσει τις κοινωνικές παροχές προς τους πολίτες. Στο πλαίσιο αυτό μια σειρά από κοινωνικές παροχές πέρασαν στη φροντίδα των δήμων, χωρίς όμως τους αντίστοιχους πόρους και την κατάλληλη επιστημονική στήριξη. Το αντίβαρο για να μην καταρρεύσει το σύστημα ήταν η χρηματοδότησή του μέσω κοινοτικών προγραμμάτων (π.χ. «Βοήθεια στο σπίτι» κ.λπ.) ή μέσω διαφόρων κονδυλίων χωρίς μόνιμο χαρακτήρα (π.χ. προγράμματα stage, συμβασιούχοι σε θέσεις πάγιων αναγκών κ.λπ.). Ως αποτέλεσμα διαμορφώθηκε ένα πλέγμα κοινωνικών υπηρεσιών χωρίς σταθερή παρέμβαση στα κοινωνικά προβλήματα, βασισμένο σε συμβασιούχους υπαλλήλους, με προσωπικό που προσλαμβάνεται με αδιαφανείς διαδικασίες.

Η εφαρμογή του «Καλλικράτη» όχι μόνο δεν αλλάζει αυτή την τάση, αλλά αντίθετα την ενισχύει.

Η οικονομική κρίση φέρνει στην επιφάνεια νέες ανάγκες. Σήμερα οι εργαζόμενοι βλέπουν το εισόδημά τους να μειώνεται και την ανεργία να εκτοξεύεται. Οι νέες ανάγκες που δημιουργούνται, δεν μπορούν όμως να αντιμετωπιστούν με τα μέσα με τα οποία οι δήμοι ασκούσαν κοινωνική πολιτική τα προηγούμενα χρόνια. Με άλλα λόγια, η απάντηση στην κρίση δεν μπορεί να είναι να περισώσουμε ό,τι μπορούμε από μια παλαιάς κοπής κοινωνική πολιτική, που έχει τις ρίζες της στην προηγούμενη τριακονταετία. Οι νέες συνθήκες απαιτούν και νέα εργαλεία.

Στο πλαίσιο αυτό, αξίζει να ανοίξει η συζήτηση για τον πρακτικό σχεδιασμό μιας οικονομίας των αναγκών, η οποία ρητά θα επιδιώκει τη δημιουργία ενός εύρωστου οικονομικού πεδίου που δεν θα στοχεύει στο κέρδος, αλλά στην κάλυψη συγκεκριμένων κοινωνικών αναγκών, την αξιοπρεπή αμοιβή των εργαζομένων και τον κοινωνικό έλεγχο των επιχειρήσεων.

Η τοπική αυτοδιοίκηση μπορεί να αποτελέσει χώρο ανάπτυξης μιας τέτοιας αλληλέγγυας οικονομίας, και μάλιστα σε ριζοσπαστική κατεύθυνση, με στόχο την επαναφορά μέρους της σημερινής ιδιωτικής οικονομίας υπό δημόσιο έλεγχο.

Μια νέα κοινωνική χάρτα για τους δήμους

Πρώτο βήμα για μια τέτοια προσπάθεια είναι η υιοθέτηση κάποιων βασικών αρχών, που θα διασφαλίζουν ότι οι κοινωνικές επιχειρήσεις που θα δημιουργηθούν δεν θα αποτελέσουν δούρειο ίππο για την ιδιωτικοποίηση κοινωνικών υπηρεσιών και την περαιτέρω επιδείνωση των εργασιακών συνθηκών:

α) Οι δημοτικές παροχές δεν πρέπει να αφορούν μόνο το κομμάτι του πληθυσμού που αντιμετωπίζει ακραία κοινωνικά προβλήματα, αλλά να απευθύνονται σε όλους.

β) Η κοινωνική πολιτική πρέπει να εστιάζει στις πραγματικές ανάγκες των κατοίκων, που δεν είναι κοινές σε κάθε πόλη.

γ) Η κοινωνική παρέμβαση του δήμου δεν μπορεί να έχει μόνο ποσοτικούς στόχους, αλλά πρέπει να μεριμνά και για την αποτελεσματικότητα και την ποιότητα των παρεχόμενων υπηρεσιών.

δ) Οι δομές αλληλεγγύης που δημιουργούνται για τη συλλογική κάλυψη αναγκών που μέχρι σήμερα καλύπτονταν μέσω του ιδιωτικού τομέα (π.χ. παιδικοί σταθμοί, ιατρεία, πολιτισμός κ.λπ.) δεν πρέπει να θεωρούνται προσωρινές λύσεις. Η συλλογική μέριμνα για τις ανάγκες και η συλλογική κατανάλωση αποτελούν ορθολογικό τρόπο οργάνωσης της κοινωνίας και μπορεί ως μοντέλο να διατηρηθούν και μετά την κρίση.

ε) Ο δημοτικός μηχανισμός πρέπει να αποτελεί εργαλείο στα χέρια των πολιτών για τη συλλογική οργάνωση της κοινής τους ζωής και μ’ αυτή την έννοια θα πρέπει να αξιοποιείται η προσπάθεια και η δραστηριότητα (προσωπική, επαγγελματική κ.λπ.) όλων των κατοίκων, με γνώμονα τη συλλογική ανάπτυξη.

στ) Αυτός ο συντονισμός δυνάμεων δεν μπορεί να οδηγεί στη μεταφορά υφιστάμενων δημοτικών υπηρεσιών στον ιδιωτικό τομέα ή στη δημιουργία θέσεων επισφαλούς εργασίας. Αντίθετα, θα πρέπει να εστιάζει σε τομείς που σήμερα δεν καλύπτονται από το δήμο και που δεν υπάρχει δυνατότητα να καλυφθούν στο κοντινό μέλλον.

 

Η οργάνωση της αλληλέγγυας οικονομίας: ένα παράδειγμα. Στη βάση των παραπάνω αξόνων μπορεί να αναπτυχθεί ένα δίκτυο κοινωνικών υπηρεσιών που σε μικρό χρονικό διάστημα θα καλύψει τις σημερινές ελλείψεις. Για να συμβεί αυτό σε μια περίοδο που η κρατική χρηματοδότηση συρρικνώνεται, θα πρέπει να αξιοποιηθούν πόροι και κοινωνικές δυνάμεις από πολλά διαφορετικά πεδία. Η διαδικασία αυτή όμως δεν μπορεί να γίνει με τους τρόπους που προτείνουν οι νεοφιλελεύθερες δυνάμεις (π.χ. μέσω συμπράξεων δημόσιου – ιδιωτικού τομέα), που εμπορευματοποιούν τα βασικά κοινωνικά αγαθά και τα παραδίδουν στο ιδιωτικό κεφάλαιο, το οποίο κινείται με αποκλειστικό γνώμονα την κερδοφορία του.

Αντίθετα, μέσω μιας οργανωμένης και δυναμικής στροφής προς την αλληλέγγυα οικονομία μπορούμε να κινητοποιήσουμε την κοινωνία και να προσανατολίσουμε το ενδιαφέρον των πολιτών (και ιδίως των νέων) στην εργασία στον κοινωνικό τομέα, αφαιρώντας όσο είναι δυνατό από την εξίσωση τον παράγοντα του κέρδους, που είναι αυτός που αυξάνει  τις τιμές των προϊόντων και των υπηρεσιών και συμπιέζει τις αμοιβές των εργαζομένων. Κάτι τέτοιο μπορεί να επιτευχθεί μέσα από τη δημιουργία, με τη στήριξη του δήμου, φορέων παροχής κοινωνικών υπηρεσιών, που θα είναι οργανωμένοι σε συνεταιριστική λογική, θα έχουν σαφή στόχευση την κάλυψη των κοινωνικών αναγκών και θα υπόκεινται στον έλεγχο των πολιτών.

Ας φανταστούμε για παράδειγμα έναν αλληλέγγυο παιδικό σταθμό, ο οποίος:

– Θα έχει δημιουργηθεί από τους ίδιους τους παιδαγωγούς, με τη μορφή συνεταιρισμού,

– Στον κανονισμό λειτουργίας του θα τίθεται ρητά ως στόχος η υψηλή ποιότητα των υπηρεσιών με προσιτό για την τοπική κοινωνία κόστος, και όχι η επίτευξη κέρδους,

– Θα διασφαλίζει την αξιοπρεπή αμοιβή των εργαζομένων και τη σταθερή εργασία τους,

– Θα διοικείται από συλλογικό όργανο με τη συμμετοχή των εργαζομένων, των γονέων και των δήμου.

Ένας τέτοιος σταθμός είναι στην ουσία του δημόσιος και πρέπει να τυγχάνει ουσιαστικής στήριξης από το δήμο. Ακόμη κι αν ο δήμος δεν έχει στην παρούσα φάση τα χρήματα για να καλύψει το κόστος των υπηρεσιών του, προκειμένου αυτές να προσφέρονται δωρεάν στους δημότες (όπως θα έπρεπε), μπορεί να συμβάλει με άλλους τρόπους, όπως:

Πρώτον, στηρίζοντας ενεργά τη δημιουργία του. Για παράδειγμα οι δήμοι μπορούν να προχωρήσουν στην ίδρυση διαδημοτικής τράπεζας ειδικού σκοπού που θα χρηματοδοτεί την αλληλέγγυα οικονομία, ενώ επίσης μπορούν να διαθέτουν δωρεάν ή με χαμηλό μίσθωμα αναξιοποίητα ακίνητά τους, την τεχνική τους υπηρεσία για τη διαμόρφωση των κτιριακών υποδομών κ.λπ.

Δεύτερον, δημιουργώντας ένα πλαίσιο συντονισμού σε παιδαγωγικά θέματα των δημοτικών και των «αλληλέγγυων» παιδικών σταθμών. Παράλληλα, θα διεκδικεί κρατικούς πόρους ώστε μελλοντικά να καλύπτει τα έξοδα και των δύο.

Με τη δημιουργία ενός δικτύου «αλληλέγγυων» παιδικών σταθμών επιτυγχάνεται:

– Σημαντική μείωση του κόστους των παρεχόμενων υπηρεσιών και ουσιαστική ανακούφιση των γονέων που σήμερα καταφεύγουν σε ιδιωτικούς παιδικούς σταθμούς.

– Καταπολέμηση της ανεργίας και της εκμετάλλευσης των εργαζομένων.

– Αξιοποίηση όλων των δημιουργικών δυνάμεων της πόλης και ιδίως των νέων.

– Κινητοποίηση της τοπικής οικονομίας, καθώς οι αμοιβές των εργαζομένων τροφοδοτούν τον οικονομικό κύκλο της περιοχής.

– Ραγδαία διεύρυνση του δικτύου των δημόσιων παιδικών σταθμών, ώστε ταχύτατα να καλυφθούν όλες οι ανάγκες.

– Συμμετοχή των πολιτών στη διαχείριση υπηρεσιών για τις οποίες σήμερα δεν έχουν λόγο.

 

Ένας δρόμος που αξίζει να ανιχνευθεί. Με ανάλογη λογική μπορούν να δημιουργηθούν κοινωνικοί φορείς διαφόρων ειδικοτήτων αλλά και αλληλέγγυες συνεταιριστικές επιχειρήσεις σε άλλους κλάδους (π.χ. καταστήματα, σουπερμάρκετ, βιοτεχνίες). Φυσικά, τίποτε σ’ αυτή την πορεία δεν είναι αυτονόητο η αυτόματο. Σε διεθνές επίπεδο η σοσιαλδημοκρατία έχει αξιοποιήσει την κοινωνική οικονομία ως εργαλείο για τη μεταφορά δραστηριοτήτων από το κράτος στον ιδιωτικό τομέα. Στην Ελλάδα το ΠΑΣΟΚ προετοιμάζει νόμο που επίσης θα κινείται σ’ αυτό το αρνητικό μοτίβο. Παράλληλα, όμως, υπάρχουν σε όλο τον κόσμο και ριζοσπαστικά παραδείγματα (π.χ. Κεμπέκ), τα οποία δείχνουν ότι είναι εφικτή η δημιουργία ενός οικονομικού χώρου ο οποίος θα ενδυναμώνει τη σημερινή κοινωνία της ύφεσης και θα αμφισβητεί την παντοκρατορία του κέρδους και της εργασιακής εκμετάλλευσης. Στο χέρι μας είναι λοιπόν να μην αφήσουμε την κρίση να μας επιβάλει να παίζουμε άμυνα, αλλά να ανιχνεύσουμε νέους δημιουργικούς δρόμους οργάνωσης της οικονομικής και της κοινωνικής ζωής.

 

Ο Παναγιώτης Πάντος είναι πολιτικός επιστήμονας και δημοτικός σύμβουλος Νέας Σμύρνης (www.mehrineoteras.wordpress.com)