Η επιθυμία του χρέους

του Κώστα Δουζίνα

μετάφραση: Μιχάλης Λαλιώτης

Το επόμενο διάστημα θα κυκλοφορήσει από τις εκδόσεις Αλεξάνδρεια το δοκίμιο του Κώστα Δουζίνα Χρέος και Στάση Σύνταγμα: πολιτική, ηθική, και φιλοσοφία στην κρίση, το οποίο ο συγγραφέας ολοκλήρωσε το καλοκαίρι του 2011, με θέμα την ελληνική κρίση (τα κομμάτια του βιβλίου που γράφτηκαν στα αγγλικά τα μετέφρασε ο Μιχάλης Λαλιώτης). Δημοσιεύουμε σήμερα ένα απόσπασμα από το πρώτο κεφάλαιο του βιβλίου, που μας έστειλε ο Κ. Δουζίνας. Ο συγγραφέας, ενόψει της παρούσας δημοσίευσης στα «Ενθέματα», έχει κάνει ορισμένες προσθήκες και αλλαγές στο κείμενο.

ΕΝΘΕΜΑΤΑ

Γιάννης Γαΐτης, «Ερωτικός άγγελος», 1980

Της Ελλάδας της έτυχε να έχει πολλούς τυφλούς καπετάνιους. Οι πολιτικές και οικονομικές ελίτ εθελοτυφλούσαν καθώς, τα τελευταία τριάντα χρόνια, το δημόσιο χρέος και το έλλειμμα αυξάνονταν. Ο υπερβολικός δανεισμός, η ανοδική τάση του ελλείμματος,  το χρέος που αυξήθηκε ανεξέλεγκτα μετά την είσοδο στο ευρώ, με το αυστηρό όριο του 3% για το έλλειμμα, μας θυμίζουν ότι το καλύτερο σημείο για να καπνίσεις είναι δίπλα από την πινακίδα που λέει «Απαγορεύεται το κάπνισμα». Ο δανεισμός χρησιμοποιήθηκε από τις κυρίαρχες ελίτ για να λαδώσει τα γρανάζια της κρατικής πατρωνίας και των πελατειακών σχέσεων των κομμάτων. Δύο φορές την τελευταία δεκαετία –πρόκειται για παγκόσμια πρωτοτυπία– η νεοεκλεγείσα κυβέρνηση αμφισβήτησε τα στατιστικά στοιχεία των προκατόχων της και προέβη σε αναθεώρηση προς τα πάνω του χρέους. Πρώτα ο υπουργός Οικονομίας της Ν.Δ. Γ. Αλογοσκούφης, το 2004, υποστηρίζοντας ότι η κυβέρνηση Σημίτη είχε παρουσιάσει ψευδείς υπολογισμούς, ανέβασε το έλλειμμα και το χρέος της χώρας. Η κυβέρνηση Παπανδρέου επανέλαβε την τακτική αυτή το 2010: υποστηρίζοντας ότι η Νέα Δημοκρατία είχε επίσης πει ψέματα, ανέβασε  με τη σειρά της το έλλειμμα σε πάνω από 15%, προκαλώντας –ή προσκαλώντας– την επέμβαση από το εξωτερικό. Έκτοτε, το χρέος αυξάνεται συνεχώς, τα μέτρα «λιτότητας» πολλαπλασιάζονται και αποτυγχάνουν ως προς το επιδιωκόμενο αποτέλεσμα: τα μέτρα αυξάνουν  αντί να μειώνουν το χρέος, ενώ το χρέος χρησιμοποιείται συνεχώς για την επιβολή νέων και πιο δραστικών μέτρων. Σε αντίθεση με την ονομασία τους, τα μέτρα λιτότητας είναι μέτρα αυτοποιητικού πολλαπλασιασμού, κάτι σαν έναν κακοήθη όγκο που επεκτείνεται και μεταλλάσσεται συνεχώς.

Τα Greek statistics

Οι αλλεπάλληλες αναθεωρήσεις του ελλείμματος και του χρέους εμπλούτισαν την αγγλική γλώσσα με τον υποτιμητικό όρο «Greek statistics». Αυτή η σκανδαλώδης τακτική θεωρήθηκε αρχικά ως μια προσπάθεια των κομμάτων να δυσφημίσουν τους αντιπάλους τους και να δικαιολογήσουν τις πολιτικές τους. Ωστόσο, αν λάβουμε υπόψη τις προβλέψιμες καταστροφικές συνέπειες, η ερμηνεία αυτή δεν είναι ικανοποιητική. Η μόνη λογική εξήγηση, πέρα από τις μικροκομματικές σκοπιμότητες, είναι ότι οι ελληνικές ελίτ επιθυμούσαν και επιδίωκαν το χρέος, αρχικά μέσω του ανεξέλεγκτου δανεισμού και στη συνέχεια με τη σκόπιμη αύξηση του μεγέθους του. Το «μη εξυπηρετήσιμο» χρέος, το «συντριπτικό» έλλειμμα, η πιθανή χρεοκοπία, όλα αυτά ήταν αντικείμενο επιθυμίας.

Ας ξεκαθαρίσω βέβαια εδώ ότι δεν ισχυρίζομαι πως κάποιοι σκοτεινοί συνωμότες απεργάστηκαν τη χρεοκοπία της Ελλάδας. Ούτε γνωρίζω, ούτε με ενδιαφέρει τι γίνεται στο μυαλό και την καρδιά των πολιτικών και των τραπεζιτών. Αυτά δεν τα ξέρει ούτε ο διάβολος. Παρατηρώ απλώς τα στοιχεία και ερμηνεύω τις επίσημες δηλώσεις. Όποια κι αν ήταν τα κίνητρα, όποιοι οι υπολογισμοί, σωστοί ή λάθος, το «κτήνος», που υποτίθεται ότι καταβροχθίζει την Ελλάδα, δημιουργήθηκε από τον συνδυασμό συστημικών πιέσεων και συνειδητών επιλογών. Αυτό ακριβώς είναι που αποκαλώ «επιθυμία του χρέους»: μια σειρά αποφάσεων και ενεργειών, εκούσιων ή μη, που σε ένα δεδομένο χρονικό διάστημα οδήγησαν σταθερά και αναπόφευκτα στην ελληνική τραγωδία. Πιο σωστά, λοιπόν, θα έπρεπε να την ονομάζουμε «επιθυμία των μέτρων», τα οποία το χρέος διευκολύνει.

Η «επιθυμία του χρέους» –ανάλογα με το αν θα θεωρήσουμε το χρέος γενική υποκειμενική ή γενική αντικειμενική– θέτει δύο ερωτήματα: Πρώτον, ποιοι και γιατί επιθύμησαν το χρέος και, δεύτερον, τι επιθυμεί το χρέος; Ποιο είναι το χρέος του χρέους; Οι δύο έννοιες του χρέους, «αυτό που οφείλεται οικονομικά» και «αυτό που είναι δέον ηθικά» συναντιούνται. Επειδή η Ελλάδα χρωστάει, οι Έλληνες πρέπει να καταστρέψουν τις παλιές και να υιοθετήσουν ριζικά νέες κοινωνικές, πολιτισμικές και ηθικές αξίες. Οι Έλληνες πρέπει να εγκαταλείψουν τις παλιές συνήθειες του ψεύδους, της οκνηρίας και της απάτης, για να εξυπηρετήσουν το χρέος. Αυτό που καταδικάζεται ως θλιβερό, καταστροφικό, πρωτοφανές ως προς τις αρνητικές του συνέπειες, είναι επίσης αυτό που θα επιτρέψει στους Έλληνες να επιστρέψουν στο δρόμο της αρετής, της ηθικής και της εντιμότητας. Φαρμάκι και φάρμακο, εχθρός και φίλος, κατάρα και ευλογία, το χρέος είναι η αιτία και το αποτέλεσμα του ελληνικού Πάθους και της υπεσχημένης Ανάστασης.

Πραγματικότητα και Πραγματικό κατά Λακάν

Το τρομακτικό και επιθυμητό χρέος λειτουργεί σαν το Πραγματικό της ψυχαναλυτικής θεωρίας. Σύμφωνα με τον Ζακ Λακάν, πρέπει να διαχωρίζουμε την πραγματικότητα (reality) από το Πραγματικό (Real). Η πραγματικότητα είναι αυτό που παρουσιάζεται ως η «φυσική» τάξη των πραγμάτων που προσφέρεται άμεσα στις αισθήσεις μας. «Αφήστε τα γεγονότα να μιλήσουν»: αυτή είναι η επωδός του ρεαλιστή, τα γεγονότα όμως παραμένουν βουβά. Η πραγματικότητα της καθημερινής ρουτίνας πλάθεται συμβολικά και παίρνει τη θέση της χάρη σε αυτό που οι λακανικοί αποκαλούν «αρχή της πραγματικότητας», κάθε κοινωνίας ή εποχής. Όπως λέει η Alenka Zupancic, «η ίδια η αρχή της πραγματικότητας διαμεσολαβείται από την ιδεολογία· θα μπορούσε κανείς να ισχυριστεί ακόμα και ότι αποτελεί την υψηλότερη μορφή ιδεολογίας, της ιδεολογίας που παρουσιάζεται σαν εμπειρικό δεδομένο ή σαν βιολογική οικονομική […] αναγκαιότητα (την οποία τείνουμε να προσλαμβάνουμε ως μη ιδεολογική)».[1] Τα δεδομένα συγκροτούνται συμβολικά, τοποθετούνται ιδεολογικά και ερμηνεύονται από την κυρίαρχη σκοπιά. Η πραγματικότητα δεν είναι ποτέ αγνή, προφανής και «πλήρης».

Το Πραγματικό, από την άλλη, είναι αυτό που η συμβολική τάξη και η αρχή της πραγματικότητας πρέπει να απαγορεύσουν και να αποκηρύξουν για να διατηρήσουν τη συνοχή τους. Η πραγματικότητα συγκροτείται μέσω της απώθησης του Πραγματικού, το οποίο επιστρέφει μόνο με τη μορφή συμπτωμάτων και δυσλειτουργιών. Προσπαθώ να πετύχω, να πάρω προαγωγή, καλύτερο αυτοκίνητο ή σπίτι. Μόλις όμως τα αποκτήσω, θέλω αμέσως νέα προαγωγή, Mercedes η δεύτερο σπίτι. Τα αντικείμενα της επιθυμίας πολλαπλασιάζονται, είναι υποκατάστατα της «ορμής θανάτου», της έλξης του Πραγματικού, που δεν μπορεί να ικανοποιηθεί και συνεχώς μεταφέρεται αλλού. Περιφερόμαστε γύρω από αυτό το κενό της αποτυχίας του συμβολισμού, καθώς μας έλκει και μας απωθεί η μη αναπαραστάσιμη δίνη της δύναμής του. Ως αποκηρυγμένο σημάδι της ατομικής και της συλλογικής αποτυχίας, το Πραγματικό μας προστάζει να διπλασιάζουμε τις προσπάθειές μας, μόνο για να διαψευδόμαστε ξανά και ξανά.

Τα κυρίαρχα οικονομικά είναι η «αρχή της πραγματικότητας» της εποχής μας. Στη νεοφιλελεύθερη εκδοχή του, ο κόσμος κινείται σύμφωνα με τους υπολογισμούς των χρηματοπιστωτικών αγορών και τις ελεύθερες επιλογές των ατόμων. Έτσι αντιλαμβανόμαστε τη φυσιολογική, απλή κατάστασή μας. Ο τεχνητός της χαρακτήρας εμφανίζεται μόνο σε στιγμές κρίσης: οι ανομολόγητες, θεωρούμενες ως δεδομένες προϋποθέσεις της, που κινητοποιούν τον συμβολικό μηχανισμό, ανεβαίνουν στην επιφάνεια, αντικειμενοποιούνται και φανερώνεται η πραγματική τους φύση, η ουσία της ιδεολογίας.

Αν η νεοφιλελεύθερη οικονομική επιστήμη κατασκευάζει τη συμβολική (ψευδή) αναπαράσταση του κόσμου μας, το χρέος μοιάζει με το Πραγματικό της κατάστασης. Είναι ο καταστροφικός πυρήνας της πραγματικότητας, ταυτόχρονα αποκηρυγμένος (κρυμμένος, απαρνημένος, αγνοημένος) και απαγορευμένος (από τις διάφορες συμφωνίες σταθερότητας και δημοσιονομικής πειθαρχίας). Καθώς λειτουργεί ως το Πραγματικό της οικονομίας, το χρέος γίνεται γνωστό μόνο από τα συμπτώματά του και δεν μπορεί ποτέ να αποκαλυφθεί πλήρως από επιτροπές λογιστικού ελέγχου και κοινοβούλια. Προκαλεί μεγάλο φόβο και δέος, αλλά επίσης και μια αίσθηση απόλαυσης για τις ευκαιρίες που προσφέρει. Αν για τον Μαρξ η ταξική πάλη ήταν ο κινητήρας της ιστορίας, για τους καπετάνιους της οικονομίας το χρέος είναι το λιπαντικό της.

Οικονομικό και ηθικό, καταστροφικό και λυτρωτικό, συλλογικό και ατομικό, το χρέος είναι αφηρημένο ως προς τη σύνθεσή του, άγνωστης προέλευσης, αλλά εντελώς απτό ως προς τα συμπτώματα και τις επιδράσεις του. Το χρέος είναι άχρηστο και υπερχρήσιμο, πύθειος χρησμός και σατανική κατάρα. «Εσείς, οι Άγγλοι, δεν μπορείτε καταλάβετε τους Έλληνες: εμείς χρεοκοπήσαμε εδώ και καιρό», λέει ο Κ.Π. Καβάφης στον Ε.Μ. Φόρστερ, όπως διηγείται ο δεύτερος. Το έπος και το έργο μας είναι το χρέος.

Στάση Σύνταγμα: το πλήθος στις πλατείες

Αυτό, ωστόσο, που δεν είχαν προβλέψει οι ελίτ είναι ότι η καταστροφή θα μπορούσε να αντιστραφεί και να γίνει δημιουργική. Μια πολιτική ηθική και μια πολιτισμική αναγέννηση έχει εμφανιστεί στην Ελλάδα. Η «Στάση Σύνταγμα», το πλήθος στις πλατείες έχει ήδη αλλάξει τους συσχετισμούς του πολιτικού παιχνιδιού και έχει βάλει στην επικαιρότητα την πιθανότητα της αναγέννησης της δημοκρατίας. Η Ευρώπη χρησιμοποίησε την Ελλάδα ως πειραματόζωο για να δοκιμάσει τις συνθήκες αναδιοργάνωσης του ύστερου καπιταλισμού. Αυτό που δεν περίμεναν οι ευρωπαϊκές και ελληνικές ελίτ ήταν ότι το πειραματόζωο θα καταλάμβανε το εργαστήριο, θα έδιωχνε τους τυφλούς επιστήμονες και θα άρχιζε ένα διαφορετικό πείραμα: τη μετεξέλιξη του ίδιου του πειραματόζωου από αντικείμενο σε υποκείμενο και από όργανο σε ενεργητικό δρώντα της πολιτικής. Η έννοια και τα όρια της δημοκρατίας παίζονται πάλι στον τόπο που γεννήθηκαν. Η κρίση του χρέους γέννησε μια ριζοσπαστική χειραφετητική πολιτική και έφερε στην επιφάνεια την ηθική διάσταση του χρέους. Αν η οικονομική κρίση μπορούσε να προβλεφθεί και ήταν πιθανώς καλοδεχούμενη από τις κυρίαρχες ελίτ, η «Στάση Σύνταγμα» είναι το θετικό σύμπτωμα του χρέους, απόδειξη ότι η διαλεκτική είναι ακόμα στο παιχνίδι. Στις πλατείες υπάρχει η δυνατότητα ενός συμβάντος κοσμογονικών διαστάσεων.

Αλλά προτρέχω. Ας εξετάσουμε πρώτα το χρέος ως  αιτία και αποτέλεσμα της ελληνικής κατάστασης που μπορεί να ονομασθεί Κυνικός και Βιοπολιτικός Καπιταλισμός.

ΥΓ. Στα μέσα Σεπτεμβρίου, ενώ το βιβλίο ήταν στο στάδιο της τελικής διόρθωσης, μάθαμε ότι ο Ευ. Βενιζέλος απέλυσε έξι από τα εφτά  μέλη της ΕΛΣΤΑΤ, επειδή δήλωσαν  ότι το έλλειμμα αναθεωρήθηκε στο 15,4% πλασματικά. Σύμφωνα με τη Ζωή Γεωργαντά, το έλλειμμα διογκώθηκε τεχνηέντως στο 15,4%, ώστε να είναι μεγαλύτερο από το αντίστοιχο της Ιρλανδίας και μέσω Eurostat το ΔΝΤ να επιβάλει σκληρότερους μνημονιακούς όρους στην Ελλάδα. Το χρέος, σύμφωνα με την ίδια, διογκώθηκε σε αυτό το επίπεδο από την ανορθόδοξη εισαγωγή 151 ΔΕΚΟ στο πακέτο της «γενικής κυβέρνησης». Αυτό που ονομάσαμε «επιθυμία του χρέους» φαίνεται να ήταν πολύ πιο προγραμματισμένο από όσο υποθέταμε.

Ο Κώστας Δουζίνας είναι αντιπρύτανης και διευθυντής του Birkbeck Institute for the Humanities, London University.

 

Γιάννης Γαΐτης, «Ερωτικός άγγελος», 1980

---

[1] Alenka Zupancic, Ethics of the Real, Λονδίνο, Verso, 2000, σ. 234-6.