Ο Πουλαντζάς και η εποχή μας

ΑΞΙΟΠΟΙΩΝΤΑΣ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΝΙΚΟΥ ΠΟΥΛΑΝΤΖΑ-1

της Μαρίκας Φραγκάκη

Η οικονομική, κοινωνική και πολιτική αστάθεια αποτελούν χαρακτηριστικά της εξέλιξης του καπιταλισμού. Μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και το τέλος της «χρυσής περιόδου», όπως έχουν χαρακτηριστεί οι δεκαετίες του ’50 και του ’60, ο καπιταλισμός εισήλθε σε περίοδο αστάθειας, η οποία εκδηλώθηκε σε διαφορετικές περιοχές και περιόδους. Η παγκόσμια χρηματοπιστωτική κρίση του 2007-2008, η οποία ξεκίνησε από τις ΗΠΑ και μεταδόθηκε ταχύτατα στην Ευρώπη και σε άλλες καπιταλιστικά αναπτυγμένες περιοχές, ουσιαστικά σήμανε την έναρξη μιας νέας περιόδου, με χαρακτηριστικό γνώρισμα τη γενίκευση των αντιφάσεων και των αδιεξόδων του ύστερου καπιταλισμού στην ίδια την κοιτίδα του. Στις συνθήκες αυτές, η αναμόχλευση των αναλυτικών μας εργαλείων παρέχει σημαντικά μέσα για την καλύτερη κατανόηση της εποχής μας.

Η παρατήρηση ισχύει ιδιαίτερα σε σχέση με την κρίση που ταλανίζει την Ευρωπαϊκή Ένωση, τόσο στο εθνικό όσο και στο υπερεθνικό επίπεδο. Στο εθνικό επίπεδο η παρούσα κρίση εμφανίζεται με διαφορετικές εκφάνσεις και ένταση, ενώ στο υπερεθνικό διακυβεύεται η ίδια η οντότητα της Ένωσης, κι όχι μόνο του ευρώ, από τη συνέχιση της κρίσης. Η σκέψη του Νίκου Πουλαντζά προσφέρει μια σειρά έννοιες και σημεία αναφοράς για τη σε βάθος διερεύνηση των υφιστάμενων συνθηκών σχετικά με τη μεταβατικότητα και τη διαφορετικότητα των καπιταλιστικών δομών, την παγκοσμιοποίηση και τον μεταβαλλόμενο ρόλο του κράτους. Το έργο του δεν προσφέρει απλώς απαντήσεις, αλλά ανοίγει διόδους θεωρητικών αναζητήσεων για φλέγοντα ζητήματα.

Ένα τέτοιο ζήτημα είναι η κρίση της ΕΕ. Πώς εξηγείται η διαφορετικότητα της καπιταλιστικής ανάπτυξης μεταξύ των κρατών-μελών της, μισό αιώνα μετά την ίδρυσή της; Πώς συνδυάζεται το διακρατικό (transnational) με το υπερεθνικό (international) που συνυπάρχουν στην ΕΕ; Ποιος ο ρόλος του κράτους την εποχή της διεθνοποίησης; Ποια η παρέμβαση των κοινωνικών αγώνων και συγκρούσεων; Ποιος ο ρόλος των κοινωνικών κινημάτων ως δια-ταξικών δυνάμεων;

Το έργο του Πουλαντζά προσφέρει χρήσιμα εργαλεία για την ανίχνευση απαντήσεων. Για παράδειγμα, ο Πουλαντζάς αναγνώρισε τη χωρική και χρονική διάσταση της ανάπτυξης του καπιταλισμού, ο συνδυασμός των οποίων μπορεί να εξηγήσει το διαφορετικό επίπεδο, αλλά και το ρυθμό ανάπτυξης διαφορετικών περιοχών. Με άλλα λόγια, η άνιση ανάπτυξη, η οποία συνοδεύει την επιδίωξη της διαρκούς συσσώρευσης του κεφαλαίου, συνεπάγεται τη χρονική διαφορετικότητα ή το ρυθμό της συσσώρευσης αυτής.

Στο πλαίσιο όμως της ΕΕ εγείρεται το ερώτημα γιατί δεν έχει καταστεί δυνατή η υπέρβαση του διαφορετικού ρυθμού καπιταλιστικής ανάπτυξης μεταξύ των διαφορετικών περιοχών της. Και πάλι ο Πουλαντζάς προσφέρει χρήσιμα αναλυτικά εργαλεία. Ειδικότερα, η διαρκής συσσώρευση του κεφαλαίου καθιστά επιτακτική την εφαρμογή ενιαίων κανόνων λειτουργίας της αγοράς, η καθιέρωση των οποίων επιτυγχάνεται μέσα από την κρατική παρέμβαση. Δεδομένου ότι η πεμπτουσία της ΕΕ είναι η ενιαία αγορά προϊόντων και υπηρεσιών, ο ρόλος αυτός αναλαμβάνεται από τα ευρωπαϊκά όργανα, τόσο άμεσα όσο και έμμεσα, ως εκπροσώπους των κρατών-μελών.

Παράλληλα, παρεμβάλλεται η διάκριση μεταξύ του διακρατικού και του υπερεθνικού επιπέδου. Ειδικότερα, η διαδικασία παραγωγής τείνει να είναι διακρατική, στο βαθμό που οι πολυεθνικές επιχειρήσεις διαχέουν τη δραστηριότητά τους μεταξύ διαφορετικών περιοχών και κρατών ανάλογα με το ύψος του κόστους εργασίας σ’ αυτές. Το κέντρο λήψης αποφάσεων όμως βρίσκεται σε συγκεκριμένο (εθνικό) χώρο. Π.χ. οι υπερεθνικές, ευρωπαϊκές επιχειρήσεις δρουν σε πολλές περιοχές της ΕΕ, αλλά η έδρα τους είναι στις περιοχές εκείνες οι οποίες τους προσφέρουν τα μεγαλύτερα πλεονεκτήματα, όπως οι φορολογικοί «παράδεισοι». Η διασπορά αυτή προκύπτει συνεπώς τόσο από την παρέμβαση των επιμέρους κρατών-μελών όσο και από την πολιτική ή την απουσία πολιτικής από τα ευρωπαϊκά όργανα.

Ο Νίκος Πουλαντζάς είχε ενεργό συμμετοχή στους κοινωνικούς αγώνες της εποχής του, που αποτέλεσαν και έναυσμα για το έργο του. Η αναβίωση της σκέψης του, στο πλαίσιο της σημερινής παγκόσμιας, ευρωπαϊκής αλλά και ελληνικής κρίσης αποτέλεσε αφετηρία για την οργάνωση του συνεδρίου «Κρίση, Κράτος και Δημοκρατία. Αξιοποιώντας τη θεωρία του Νίκου Πουλαντζά για την αντιμετώπιση του αυταρχικού καπιταλισμού». Τα συμπεράσματά του θα είναι εφόδια για τη συνέχιση των σύγχρονων θεωρητικών αναζητήσεων, που γονιμοποιούν τους κοινωνικούς αγώνες για σοσιαλισμό με ελευθερία και δημοκρατία.