Το Άουσβιτς είναι μια μετωνυμία για όλα, αλλά ποια όλα;

70 ΧΡΟΝΙΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΤΟΥ ΑΟΥΣΒΙΤΣ 

Συνέντευξη με την Ανέτ Βιβιορκά

μετάφραση: Πάνος Αγγελόπουλος

Έχετε πει ότι η απελευθέρωση του Άουσβιτς ήταν σαν την κατάληψη της Βαστίλης: ένα ήσσονος σημασίας γεγονός τη στιγμή που συντελέστηκε, το οποίο στη συνέχεια έγινε σύμβολο.

Το Άουσβιτς πράγματι, με κάνει να σκεφτώ τη Βαστίλη. Γνωρίζουμε βέβαια ότι η Βαστίλη είναι το σύμβολο της αυθαιρεσίας και της καταπίεσης, ότι χιλιάδες άνθρωποι φυλακίστηκαν εκεί, αλλά, όταν έπεσε, την 14η Ιουλίου 1789, δεν υπήρχε πια σχεδόν κανένας κρατούμενος. Κι όμως, η ημερομηνία αυτή έγινε, τον 19ο αιώνα, το σύμβολο της Επανάστασης και, έπειτα, της Δημοκρατίας: η εθνική εορτή της Γαλλίας.

Απελευθέρωση του Άουσβιτς, 27.1.1945

Χρειάστηκε να περάσουν σχεδόν εξήντα χρόνια για να οριστεί η 27η Ιανουαρίου, ημερομηνία της απελευθέρωσης του Άουσβιτς, παγκόσμια ημέρα μνήμης για τα θύματα του Ολοκαυτώματος. Στο παρελθόν, οι εκδηλώσεις μνήμης για τον εκτοπισμό τελούνταν στα τέλη Απριλίου, την ημερομηνία απελευθέρωσης των άλλων στρατοπέδων συγκέντρωσης. 

Θυμίστε μας τους λόγους για τους οποίους το Άουσβιτς είναι σημαντικό για τη συλλογική μνήμη;

Το Άουσβιτς έγινε το σύμβολο του απόλυτου κακού στον σύγχρονο πολιτισμό. Ενσαρκώνει, ως μετωνυμία, τη γενοκτονία των Εβραίων, ακόμα και το σύνολο της ναζιστικής θηριωδίας. Τούτο εξηγεί και τη σημαντική αύξηση του αριθμού των επισκεπτών –1,4 εκ.–, τη στιγμή που κανένα άλλο στρατόπεδο συγκέντρωσης ή τόπος μαρτυρίου και μαζικής εξόντωσης Εβραίων δεν γνωρίζει αντίστοιχη προσέλευση. Πρόκειται καταρχάς για το μεγαλύτερο νεκροταφείο του κόσμου: το μεγαλύτερο νεκροταφείο Εβραίων (σχεδόν ένα εκατομμύριο), αλλά επίσης Πολωνών (εβδομήντα με εβδομήντα πέντε χιλιάδες νεκροί), Τσιγγάνων (περίπου είκοσι χιλιάδες νεκροί) του Τρίτου Ράιχ. Ένα νεκροταφείο χωρίς μνήματα, μιας και τα σώματα έγιναν στάχτη.

Το Άουσβιτς ήταν επίσης ο προορισμός της μεγάλης πλειοψηφίας των μεταγωγών από όλη την Ευρώπη, από το Άμστερνταμ μέχρι τη Θεσσαλονίκη, από το Μπορντό μέχρι την Πράγα.

Ευλογοφανές παράδοξο: χιλιάδες άνδρες και γυναίκες κατάφεραν να επιζήσουν. Η επιβίωση αυτή εξηγείται: το σύμπλεγμα στρατοπέδων του Άουσβιτς αποτελούνταν από έναν κεντρικό χώρο θανάτωσης, με τους τεράστιους θαλάμους αερίων και τα κρεματόρια, και περί τους σαράντα τομείς –εργοστάσια, ανθρακωρυχεία– όπου μεταφέρονταν οι κρατούμενοι που είχαν περάσει από τη διαδικασία διαλογής κατά την άφιξή τους και είχαν κριθεί «ικανοί για εργασία». Η Σιμόν Βέιγ δούλεψε σε ένα εργοστάσιο, ο Πρίμο Λέβι στην οικοδόμηση του εργοστασίου που προοριζόταν να παράγει καουτσούκ, την Μπούνα ή Μόνοβιτς. Οι επιζήσαντες μετέφεραν τις μνήμες τους από τον τόπο αυτό είτε συλλογικά, μέσω των συλλόγων τους, είτε μέσω των αναρίθμητων προσωπικών μαρτυριών τους. Κάποιες από αυτές εμπίπτουν στη σφαίρα της λογοτεχνίας, όπως εκείνες του Πρίμο Λέβι, του Ίμρε Κέρτες, του Ελί Βιζέλ ή της Γαλλίδας Σαρλότ Ντελμπό.

Και η εικόνα των άλλων στρατοπέδων;

Το Λούμπλιν-Μάιντανεκ, που απελευθερώθηκε τον Ιούλιο του 1944, φωτογραφήθηκε και φιλμογραφήθηκε από τους Σοβιετικούς, ενώ η απελευθέρωσή του αναμεταδόθηκε από το ραδιόφωνο του Λονδίνου. Το Νταχάου είναι μια ιδιαίτερη περίπτωση. Ήταν το πρώτο ναζιστικό στρατόπεδο συγκέντρωσης, αλλά οι μνήμες από αυτό δεν διατηρήθηκαν εξίσου ζωντανές. Η τύχη θέλησε οι μεγάλες φυσιογνωμίες Γάλλων του Νταχάου να είναι χριστιανοδημοκράτες, όπως, για παράδειγμα, ο Ζοζέφ Ροβάν και ο Εντμόντ Μισελέ. Υπήρξαν κείμενα, όπως το πολύ ωραίο βιβλίο του Εντμόντ Μισελέ Rue de la Liberté (Οδός Ελευθερίας). Αλλά δεν μπορούμε να πούμε ότι καθιερώθηκε μια πραγματική μνήμη. Δύσκολα μπορούσε να βρεθεί χώρος ανάμεσα στην κομμουνιστική και την εβραϊκή μνήμη. Το στρατόπεδο της Τρεμπλίνκα έχει επίσης την ιστορία του. Όταν απελευθερώθηκε, δεν υπήρχε πια κανείς. Ωστόσο, η Τρεμπλίνκα γνώρισε μια «περίοδο δόξας», διότι προσέλκυσε το ενδιαφέρον κάποιων συγγραφέων. Είχαμε το εξαιρετικό διήγημα του Βασίλι Γκρόσμαν «Το στρατόπεδο της Τρεμπλίνκα» που δημοσιεύτηκε το 1944. Και αργότερα, το 1966, το μυθιστόρημα του Ζαν-Φρανσουά Στεϊνέρ, με πρόλογο της Σιμόν ντε Μποβουάρ, το οποίο διηγείται πώς οι Εβραίοι αφέθηκαν να οδηγηθούν στη σφαγή, και πυροδότησε οξύτατη πολεμική. Για να συνοψίσουμε, μπορούμε να πούμε ότι αν κατά τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια το στρατόπεδο που αντιπροσωπεύει τον εκτοπισμό είναι το Μπούχενβαλντ, το όνομα του Άουσβιτς αναδεικνύεται σιγά σιγά σε σύμβολο του Απόλυτου Κακού. Το πραγματικό όμως Άουσβιτς, ως τόπος εξόντωσης των Εβραίων, αργεί να κάνει την εμφάνισή του, ακόμα και μεταξύ των Εβραίων.

Έχουμε κάποιες ημερομηνίες;

Ένα πράγμα μού έκανε πάντα μεγάλη εντύπωση. Μετά την εκλογή του, ο Πάπας Ιωάννης Παύλος ο Β΄ κάνει την περιβόητη επίσκεψή του στην Πολωνία, το 1979. Πηγαίνει στο Άουσβιτς-Μπίρκεναου και οργανώνει μια τεράστια Λειτουργία στη μνήμη του φραγκισκανού Μαξιμιλιανού Κολμπ. Τελεί αυτή τη Λειτουργία στο Μπίρκεναου από ένα ιερό βήμα που έχει τοποθετηθεί ανάμεσα στα ερείπια δυο θαλάμων αερίων, ενώ ένας σταυρός φέρει μια κορώνα από συρματόπλεγμα. Έχουμε λοιπόν, στην καρδιά του Μπίρκεναου, μια καθολική Λειτουργία στο σημείο όπου εξολοθρεύτηκαν Εβραίοι. Μολονότι, εν γένει, στους Εβραίους δεν αρέσει και τόσο να τους «εκχριστιανίζουν», το συμβάν δεν προξενείκαμία πολεμική.

Αργότερα όμως, το 1985, μαθαίνουμε ότι (αρχικά οκτώ και στη συνέχεια δεκατέσσερις) μοναχές του τάγματος των Καρμελιτών έχουν εγκατασταθεί μόνιμα στο Άουσβιτς. Το γεγονός προκαλεί θύελλα αντιδράσεων εκ μέρους των εβραϊκών οργανώσεων από όλον τον κόσμο. Η δε διένεξη διαρκεί μέχρι το 1993. Το Άουσβιτς έχει καταγραφεί στη συλλογική συνείδηση ως τόπος σύμβολο της εξόντωσης των Εβραίων της Ευρώπης.

Και σήμερα;

Το Άουσβιτς συγκεντρώνει κάποια μοναδικά χαρακτηριστικά. Καταρχάς, είναι το στρατόπεδο με το μεγαλύτερο αριθμό θυμάτων – αν και οι 700.000 νεκροί της Τρεμπλίνκα είναι επίσης ένας καλοσσιαίος αριθμός…

Το Άουσβιτς είναι επίσης το μόνο πραγματικά ευρωπαϊκό στρατόπεδο συγκέντρωσης. Όποτε μιλάω σε κάποιο Λύκειο, λέω στα παιδιά: Σιμόν Βέιγ (Νίκαια-Γαλλία), Ίμρε Κέρτες (Βουδαπέστη-Ουγγαρία), Άννα Φρανκ (Άμστερνταμ-Ολλανδία)… Κανένα από τα άλλα στρατόπεδα δεν ήταν τόσο διεθνοποιημένο. Σε αυτό εκτοπίστηκαν ακόμα και Εβραίοι από τη Νορβηγία ή τη Ρόδο. Αποτελεί, έτσι, την πιο χαρακτηριστική έκφραση της έκτασης και της ακρότητας αυτής της γενοκτονίας.

Μια άλλη ιδιαιτερότητα, παράδοξη, οφείλεται στο γεγονός ότι το Άουσβιτς αναπτύχθηκε όψιμα, σε μια περίοδο κατά την οποία οι ηγέτες του Ράιχ ήθελαν να συνεχίσουν τον πόλεμο και είχαν ανάγκη από περισσότερα εργατικά χέρια, με αποτέλεσμα να υπάρχουν πολλοί περισσότεροι επιζώντες απ’ ό,τι σε άλλα στρατόπεδα. Στην Ρεμπλίνκα ήταν ελάχιστοι και στο Μπέργκεν Μπέλτσεν ακόμα λιγότεροι. Έτσι, το Άουσβιτς είναι συνάμα ο τόπος με τα περισσότερα θύματα και με τους περισσότερους επιζώντες.

Σήμερα, το Άουσβιτς έχει γίνει μια μετωνυμία για όλα· αλλά για ποια όλα; Το κακό, το Ολοκαύτωμα, τις γενοκτονίες, το ναζισμό, την εξόντωση των Εβραίων;

H Annette Wieviorka είναι ιστορικός, διευθύντρια ερευνών στο Centre National de la Recherche Scientifique (CNRS) και μια από τις πιο εξέχουσες μελετήτριες του Ολοκαυτώματος και της ιστορίας των Εβραίων στον 20ό αιώνα. Στα ελληνικά κυκλοφορούν τα βιβλία της «Άουσβιτς» (μετ.: Σάμης Ταμπώχ) και «Το Άουσβιτς όπως το εξήγησα στην κόρη μου» (μετ.: Κορίνα Δευτεραίου), και τα δύο από τις εκδόσεις Πόλις.

Η συνέντευξη δόθηκε στη Natalie Levisalles («Liberation», 26.1.2015). Εδώ δημοσιεύεται με μικρές περικοπές, ενώ έχει προστεθεί μια ερωταπάντηση από τη συνέντευξή της στη Mattea Battaglia («Le Monde», 9.4.2012).