Το Μνημόνιο και η κατάρρευση της προσφυγικής πολιτικής

Το Μνημόνιο και η κατάρρευση της προσφυγικής πολιτικής

                                                 Συνέντευξη του Μπερντ Κασπάρεκ

                Τη συνέντευξη πήρε ο Στρατής Μπουρνάζος

μετάφραση: Γιάννης Χατζηδημητράκης

Ξεκινώντας, θέλουμε να μας δώσεις κάποιες εικόνες της κατάστασης με τους πρόσφυγες στη Γερμανία τον Σεπτέμβρη του 2015.

Αυτό το καλοκαίρι η Γερμανία έχει γίνει προορισμός ενός άνευ προηγουμένου αριθμού προσφύγων και μεταναστών. Ενώ κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 2000 υπήρχαν περίπου 30.000 αιτήσεις ασύλου κατ’ έτος, φέτος οι επίσημες εκτιμήσεις μιλούν για περίπου 800.000 (ναι, οκτακόσιες χιλιάδες!) — και αυτό πριν το καλοκαίρι. Μπορεί να φτάσουν και στο 1 εκατομμύριο.

Πριν από δύο εβδομάδες, το Ομοσπονδιακό Γραφείο Ασύλου δήλωσε ότι δεν θα επαναπροωθεί τους πρόσφυγες από τη Συρία, στο πλαίσιο του κανονισμού του Δουβλίνου ΙΙΙ. Αυτή η είδηση ​​εξαπλώθηκε σαν πυρκαγιά στα κοινωνικά δίκτυα, και ξαφνικά η Γερμανία έγινε προορισμός επιλογής πολλών προσφύγων από τη Συρία. Το γερμανικό σύστημα ασύλου λειτουργεί, αυτή τη στιγμή, στα όριά του: ο κρατικός μηχανισμός εργάζεται για την παροχή στέγης, τροφής κλπ. και ασχολείται με όλες τις αιτήσεις ασύλου.

Είδαμε, στη Γερμανία, διαδηλώσεις ακροδεξιών κατά των προσφύγων, αλλά και πολίτες που έφερναν μαζικά ρούχα, βοήθεια, κινήσεις αλληλεγγύης. Ποιες τάσεις διαμορφώνονται στη γερμανική κοινωνία;

Αν θυμηθούμε το ρατσιστικό και αντιπροσφυγικό κλίμα τη δεκαετία του 1990, κάτι απρόσμενο συμβαίνει. Την περασμένη εβδομάδα, όταν αρκετές χιλιάδες πρόσφυγες έφταναν καθημερινά στον κεντρικό σιδηροδρομικό σταθμό του Μονάχου, πολλοί άνθρωποι συγκεντρώθηκαν για να τους υποδεχτούν. Τους χειροκροτούσαν, επευφημούσαν, προσέφεραν νερό, τρόφιμα, ρούχα· υπήρχε ένας τεράστιος αριθμός εθελοντών. Το κύμα αλληλεγγύης προχώρησε τόσο, που η αστυνομία του Μονάχου ζήτησε επίσημα από τους πολίτες να σταματήσουν τις προσφορές, δεδομένου ότι δεν μπορούσε να διαχειριστεί πλέον τον όγκο τους. Η κατάσταση αυτή δεν αφορά μόνο το Μόναχο· παρόμοιες σκηνές έχουν σημειωθεί και σε άλλες γερμανικές πόλεις. Οι πρόσφυγες είναι το κύριο θέμα στα μέσα ενημέρωσης αυτή τη στιγμή, και η γενική συζήτηση αναδεικνύει μια πολύ θετική στάση απέναντί τους.

Θεωρώ πραγματικά σημαντικό ότι, ακόμα κι αν υπάρχουν κάποιες επικριτικές φωνές από τη δεξιά πτέρυγα της κυβέρνησης, η ίδια η κυβέρνηση έχει σε μεγάλο βαθμό υιοθετήσει θετική στάση και δεν καπηλεύεται τον φόβο. Οι ανακοινώσεις υπουργών που βεβαιώνουν ότι η κατάσταση μπορεί να αντιμετωπιστεί και ότι δεν θα επέλθει το χάος, είναι πολύ σημαντικές στη διατήρηση της θετικής διάθεσης. Ωστόσο, η κυβέρνηση προτίθεται να εφαρμόσει νέα νομοθεσία που θα κάνει τις συνθήκες διαβίωσης των προσφύγων στη Γερμανία δυσκολότερες, θα οδηγήσει σε περισσότερες απελάσεις και κρατήσεις και θα αποκλείσει τον πληθυσμό ολόκληρων χωρών από την πρόσβαση στο άσυλο. Έτσι, έχουμε ένα πισωγύρισμα.

Ωστόσο, και αυτό είναι αυτό που διαφοροποιεί την τρέχουσα κατάσταση από αυτήν της δεκαετίας του 1990, η κυβέρνηση και κόμματα δεν βρίσκονται σε ανομολόγητη συμμαχία με τους ρατσιστές και τους ναζί, οι οποίοι προσπαθούν να στρέψουν την κοινή γνώμη κατά των προσφύγων. Οι μεγάλες ρατσιστικές κινητοποιήσεις του χειμώνα κάτω από την ομπρέλα του Pegida (Πατριώτες Ευρωπαίοι ενάντια στην ισλαμοποίηση της Δύσης), έχουν σε μεγάλο βαθμό ξεθωριάσει, και η διάσπαση του δεξιού κόμματος AFD (Εναλλακτική για τη Γερμανία) –κόμματος που υποστήριξε την αποχώρηση της Γερμανίας από την Ευρωζώνη και διατηρούσε επαφές με το Pegida– σε ένα φιλελεύθερο-συντηρητικό και ένα εθνικό-συντηρητικό κόμμα, έχουν ανακόψει σημαντικά την ορμή του. Οι ναζί προσπαθούν σκληρά, αυτή τη στιγμή έχουμε σχεδόν κάθε βράδυ και από μια εμπρηστική επίθεση σε προσφυγικό σπίτι. Όμως, και αυτή είναι η διαφορά με τη δεκαετία του 1990, δεν μπορούν βάσιμα να ισχυριστούν ότι εκπροσωπούν τις ανησυχίες του γερμανικού πληθυσμού. Βέβαια, δεν υπάρχει καμία εγγύηση ότι το κλίμα δεν θα μεταβληθεί.

Πώς εξηγείς την πρόσφατη απόφαση της γερμανικής κυβέρνησης, για άρση του κανονισμού του Δουβλίνου σχετικά με τους Σύρους πρόσφυγες; 

Υπάρχουν δύο εξηγήσεις. Η πρώτη ισχυρίζεται ότι η απόφαση για αναστολή του «Δουβλίνου» για τους Σύρους πρόσφυγες ήταν το αποτέλεσμα μιας προβληματικής επικοινωνίας. Η Υπηρεσία Ασύλου συζητούσε στο εσωτερικό της μια τέτοια κίνηση, αλλά αυτό διέρρευσε, και στη συνέχεια η κυβέρνηση δεν θα μπορούσε να το πάρει πίσω.

Νομίζω ότι, στην πραγματικότητα, η Γερμανία έχει καταλάβει τα τελευταία χρόνια ότι οι προσπάθειες των τελευταίων είκοσι-τριάντα χρόνων για τον «εξευρωπαϊσμό» του πολιτικού πεδίου της μετανάστευσης και του ασύλου έχουν αποτύχει. Η προσπάθεια για έλεγχο της μετανάστευσης από χώρες εκτός Ευρωπαϊκής Ένωσης τερματίστηκε με το ξέσπασμα της Αραβικής Άνοιξης. Το Δουβλίνο, το οποίο μπορεί κανείς να θεωρήσει ως τη δεύτερη γραμμή άμυνας του καθεστώτος στρατιωτικοποίησης των συνόρων, έχει παρομοίως αποτύχει τα τελευταία χρόνια. Όχι μόνο εγκαταλείφθηκε για την Ελλάδα το 2011, αλλά, τα τελευταία χρόνια έγινε προφανές ότι η όλη κατασκευή του Δουβλίνου (αφήνουμε τα περιφερειακά κράτη μέλη της Ε.Ε. να ασχολούνται με τους πρόσφυγες), όχι μόνο δεν θα λειτουργήσει, αλλά έχει δημιουργήσει ρήγμα ανάμεσα στον Βορρά και τον Νότο. Έτσι, η Γερμανία, η οποία είχε επωφεληθεί από το Δουβλίνο κατά τη διάρκεια των τελευταίων δεκαπέντε ετών, θα πρέπει ξαφνικά να ασχοληθεί τα επόμενα χρόνια με μια συνεχή εισροή προσφύγων. Τώρα, η Γερμανία, καθώς αναλαμβάνει το μεγαλύτερο μέρος των προσφύγων στην Ευρώπη, θα έχει μια ισχυρή θέση στην προσεχή επαναδιαπραγμάτευση του ευρωπαϊκού καθεστώτος μετανάστευσης. Κυνικά, μπορούμε επίσης να σκεφτούμε, επιπλέον, ότι είναι μια τεράστια διαφημιστική εκστρατεία της Γερμανίας, αφού η κυβέρνηση αντιμετώπισε την παγκόσμια καταδίκη για τη στάση της στις διαπραγματεύσεις με την Ελλάδα.

Ωστόσο, υπάρχει ένας πιο σημαντικός παράγοντας: οι ίδιοι οι πρόσφυγες. Οι περισσότεροι Σύριοι που έφτασαν στην Ουγγαρία στις αρχές του Σεπτεμβρίου ήταν πολύ καλά οργανωμένοι. Πιστεύω ότι πολλοί έχουν την εμπειρία της Αραβικής Άνοιξης στη Συρία, δηλαδή των αρχικών προσπαθειών για την πτώση της δικτατορίας του Άσαντ μέσω διαδηλώσεων μεγάλης κλίμακας και πολιτικής ανυπακοής. Είμαι σίγουρος ότι η πορεία προς την Αυστρία και η γενική θέληση να αγωνιστούν για την ελεύθερη μετακίνησή τους εντός της Ευρώπης δημιούργησε μια κατάσταση την οποία η Γερμανία, δεν μπορούσε να ελέγξει προς όφελος του ευρωπαϊκού της σχεδίου. Αυτή ήταν μια πραγματική νίκη της μετανάστευσης ως κοινωνικού κινήματος.

Ποια είναι η σημασία αυτής της απόφασης αυτής; Και μιλώντας συνολικότερα για την πολιτική της Ε.Ε. στο θέμα των προσφύγων και των μεταναστών, ποιες αλλαγές βλέπεις;

Σύροι πρόσφυγες σε στρατόπεδο στη Βουλγαρία. Πηγή: http://www.savethechildren.org

Νομίζω ότι το αποτέλεσμα είναι η τελική κατάρρευση του συστήματος του Δουβλίνου. Και οι επιπτώσεις είναι τεράστιες. Σε ευρωπαϊκό επίπεδο, κανείς δεν πολυμιλάει για την αντικατάσταση του Δουβλίνου. Το προτεινόμενο σύστημα ποσοστώσεων υποτίθεται ότι ενεργεί ως μια βαλβίδα αποσυμπίεσης για το Δουβλίνο. Αλλά και πάλι, μακροπρόθεσμα, θα μπορούσαμε να δούμε την εμφάνιση ενός πανευρωπαϊκού συστήματος ασύλου, με ένα ευρωπαϊκό γραφείο παροχής ασύλου και ένα ευρωπαϊκό σώμα συνοριοφυλάκων. Ωστόσο, αυτό που με εκπλήσσει είναι ότι σχεδόν το σύνολο του ευρωπαϊκού μηχανισμού, που έχει φτιαχτεί για να κρατήσει τους μετανάστες και τους πρόσφυγες μακριά από την Ευρώπη, έχει διαλυθεί αυτό το μακρύ καλοκαίρι της μετανάστευσης. Η ανοικοδόμησή του δεν θα είναι εύκολη, και θα πάρει πολύ χρόνο.

Ποιες είναι οι επιλογές της Ευρώπης αυτή τη στιγμή; Η ανάπτυξη ναυτικών δυνάμεων στη Μεσόγειο κατά των διακινητών δεν θα λειτουργήσει. Ούτε η δημιουργία τεράστιων στρατοπέδων στην Ελλάδα και την Ιταλία, ενδεχομένως και στην Ουγγαρία, θα ήταν αποτελεσματική. Δεν μπορείς να φτιάξεις τεράστια γκέτο στην Ευρώπη. Όχι γιατί δεν έχουν υπάρξει ποτέ γκέτο και στρατόπεδα συγκέντρωσης στην Ευρώπη, αλλά ακριβώς επειδή το ευρωπαϊκό σχέδιο φιλοδοξεί να είναι ο αντίποδας αυτού του ευρωπαϊκού παρελθόντος.

Η Επιτροπή θέλει να εκμεταλλευτεί την ευκαιρία για την εμβάθυνση της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης. Και με αυτό εννοεί συγκεντρωτισμό και περισσότερες εξουσίες για την Επιτροπή. Αυτό φάνηκε ολοκάθαρα στην ομιλία του Γιούνκερ, την Τετάρτη, για την κατάσταση της Ένωσης. Δεν είμαι σίγουρος ότι αυτό θα προχωρήσει τούτη τη στιγμή. Φέτος είχαμε δύο στιγμές κρίσης του ευρωπαϊκού εγχειρήματος: την ωμή επιβολή του τρίτου Μνημονίου στην Ελλάδα, και την κατάρρευση της μεταναστευτικής-προσφυγικής πολιτικής. Υπάρχει μια διπλή κρίση, της νομισματικής ένωσης, δηλαδή του ευρώ, και της εδαφικής ένωσης, δηλαδή της Σένγκεν και των μηχανισμών της.

Υπάρχουν τεράστιες επιπτώσεις από ένα κεντρικό σύστημα ασύλου με ευρωπαϊκή διάσταση. Για παράδειγμα, τι είδους άδεια παραμονής θα δίνεται; Αν πρόκειται για μια ευρωπαϊκή άδεια διαμονής, αυτό θα συνιστούσε μια σοβαρή αμφισβήτηση της ιδέας ότι μπορείς να είσαι ένας πολίτης της Ευρώπης μόνο δυνάμει της ιθαγένειας ενός κράτους-μέλους της Ε.Ε. Αυτή τη στιγμή, δεν μπορώ να φανταστώ να συμβαίνει κάτι τέτοιο σε αυτή την επανεθνικοποιημένη Ευρώπη.

Από την πλευρά του αντιρατσιστικού και γενικότερου κινήματος στη Γερμανία, ποια είναι τα βασικά ζητήματα που κατά τη γνώμη σου πρέπει να μπουν;

Είναι μια δύσκολη ερώτηση. Πιστεύω ότι έχουμε μείνει κατάπληκτοι από την ένταση αυτού του καλοκαιριού. Εκ των πραγμάτων τώρα έχουμε ανοιχτά σύνορα· ποιος θα το φανταζόταν αυτό λίγο καιρό πριν; Το μεγάλο ερώτημα είναι πώς μπορούμε να μετατρέψουμε την αυθόρμητη αλληλεγγύη σε πολιτικό ρεύμα. Όπως είπα, το πισωγύρισμα έχει ήδη αρχίσει, και πρέπει να είμαστε προσεκτικοί. Αυτό, τουλάχιστον στη Γερμανία. Σε ευρωπαϊκό ή ακόμη και σε παγκόσμιο επίπεδο, νομίζω ότι είναι σημαντικό να εκμεταλλευτούμε τα γεγονότα αυτού του καλοκαιριού για μια πιο ευρεία συζήτηση περί κοινωνικών και πολιτικών δικαιωμάτων, καθώς και του τι μπορεί να σημαίνει η ένταξη στην κοινωνία.

Αν θυμηθούμε τις δύο κρίσιμες στιγμές του τρέχοντος έτους, βλέπουμε από τη μια πλευρά μια στυγνή επιμονή στους κανόνες όσον αφορά την Ελλάδα, καθώς και μη τήρηση των κανόνων, όταν κρίνεται σκόπιμο, όπως στην περίπτωση των εγκλωβισμένων στην Ουγγαρία προσφύγων. Αυτή η αυθαιρεσία –ή ακόμα και δεσποτισμός– καταδεικνύει ένα τεράστιο δημοκρατικό έλλειμμα στην Ευρώπη και, ακόμα χειρότερα, έναν κατακερματισμό της ευρωπαϊκής κοινωνίας (αν υπάρχει τέτοιο πράγμα) σε πολλές ομάδες διαφοροποιημένων δικαιωμάτων και του δικαιώματος να έχεις δικαιώματα. Αυτό πρέπει να έχουμε στο μυαλό μας και εκεί πρέπει να στρέψουμε την προσοχή μας.

Ο Bernd Kasparek είναι μαθηματικός και πολιτισμικός ανθρωπολόγος, ακτιβιστής που ασχολείται ενεργά με τους μετανάστες και πρόσφυγες, και ειδικός μελετητής των πολιτικών μετανάστευσης και επιτήρησης των συνόρων της Ε.Ε.