Αποχαιρετώντας τον Θανάση Τζαβάρα

Θανάσης Τζαβάρας (1933-2016): διανοούμενος, ανατρεπτικός και αναγεννησιακός-1

του Θανάση Καράβατου

Λίγες μόνο σκόρπιες σκέψεις μπορώ να παραθέσω αυτές τις πρώτες ώρες της οδύνης για τον χαμό του Θανάση Τζαβάρα. Σκέψεις που βγαίνουν μέσα από την σαραντάχρονη συμπόρευσή μας στην κοινωνία και την επιστήμη, μέσα από την αδελφική φιλία που μας έδεσε ακατάλυτα.

Γνωριστήκαμε στο Παρίσι, μα η φιλία μας μέστωσε στη Θεσσαλονίκη, εκεί όπου, στα πρώτα χρόνια της επανόδου του από τη Γαλλία, μοίρασε αφειδώλευτα τη γνώση και το ήθος του στην ψυχιατρική και την ψυχολογία του ΑΠΘ, το μεστό και γλαφυρό του μάθημα, την αυστηρότητα των επιχειρημάτων και, συνάμα, το χιούμορ του με το οποίο έντυνε την αψάδα των θέσεων που υπερασπιζόταν με θέρμη. Να, όπως εκείνο το ευφυολόγημά του για την «ψυχανάλυση στη χώρα του υπαρκτού φροϋδισμού», την ψυχανάλυση στις ΗΠΑ. Κι όπως όταν, με θλίψη, παρατηρούσε τη σταδιακή μετατροπή του γιατρού σε βιαστικό τεχνοκράτη που παραμελεί την κλινική, που δεν μιλά και προ παντός δεν ακούει, αθροίζοντας απλώς εργαστηριακά ευρήματα, τότε αυτός τόνιζε, με πικρό χιούμορ, πως η ψυχιατρική είναι η «τελευταία» κλινική ιατρική ειδικότητα, επειδή (μπορεί να) σέβεται τον βασικό πυρήνα της ιατρικής, τη σχέση του γιατρού με τον άρρωστο. Ναι, η ψυχιατρική οφείλει να καρπωθεί όσα θετικά προσφέρουν οι νέες γνώσεις και τεχνολογίες, αλλά ας μην την απορροφήσει ο άκαμπτος τεχνοκρατισμός. Ήταν κι ο βασικός λόγος για τον οποίο αντιταχθήκαμε κι οι δυο στον στενό κορσέ των «ταξινομικών εγχειριδίων» που μετατρέπονται σε «συγγράμματα ψυχιατρικής», όπως οι διαδοχικές εκδόσεις των DSM (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders).

Ήταν ακόμη κι εκείνη η εμμονή του να συνδυάζει στο λόγο του και τα γραπτά του το «ευ ζην» με το «ευ θνήσκειν». Ιδιαίτερης σημασίας αυτό για τον Θανάση, έναν «επιζήσαντα» –όπως έγραψε, με χιούμορ και πάλι– που είχε αντιμετωπίσει «μια διπλή και ύπουλη λοίμωξη από έναν χυδαίο πνευμονιόκκοκο και μια ομάδα ενδονοσοκομειακών μικροβίων και ιών». Γνωστή η περιπέτεια της υγείας του που την έκανε «Ταξίδι από τα Κύθηρα», το οδοιπορικό με το οποίο περιέγραψε «τα νοούμενα και τα υπονοούμενα» της σοβαρής αρρώστιας που πέρασε το 2003, «εκθέτοντας σκέψεις σχετικά με τη νόσο και τον θάνατο, τις δυσλειτουργίες του νοσηλευτικού συστήματος καθώς και την ψυχοσωματική προβληματική».
Η συνεργασία μας άρχισε στους χώρους της ιστορίας των επιστημών. Στόχος, που τον είχε πρωτοξεκινήσει ο Θανάσης, η αναζήτηση των ιχνών και των αποτελεσμάτων (στον επιστημονικό, αλλά και γενικότερα τον κοινωνικό χώρο) της εξ Εσπερίας «μετακένωσης» (κατά Κοραή) ή «δεξίωσης» (κατά Δημαρά) της ψυχανάλυσης και των πρώτων εννοιών της (νευρο-ψυχ)ιατρικής στην Ελλάδα του19ου αιώνα. O Θανάσης Τζαβάρας εξέφραζε πάντα τους δίκαιους φόβους του για τον τρόπο με τον οποίο γίνονται δεκτές oι επιστημονικές «βεβαιότητες», κυρίως «στην περιφέρεια της αγοράς της γνώσης που είναι η Ελλάδα». Την κοινή μας αυτή έγνοια μεταφέραμε στα σχετικά δημοσιεύματά μας. Για την ψυχανάλυση κυρίως του Θανάση, για τις πρώτες ψυχιατρικές και νευροψυχολογικές έννοιες τα δικά μου. Κυρίως όμως φάνηκε μέσα από την παρέμβασή μας στον εκδοτικό χώρο, το εγχείρημά μας να δημιουργήσουμε τη σειρά Τρίαψις Λόγος (αρχικά στον Οδυσσέα, κατόπιν στον Εξάντα), προγραμματίζοντας και εκδίδοντας –όπως «καταστατικά» το διατυπώσαμε– την έκδοση «πρωτότυπων ελληνικών δοκιμίων και επιλεγμένων μεταφράσεων ξένων κειμένων με κοινή αναφορά στις θεωρίες και τις πρακτικές που προτείνουν οι διάφοροι «επιστημονικοί» Λόγοι περί «ψυχής». Ο Λόγος της Ψυχανάλυσης, της Ψυχιατρικής και της Ψυχολογίας. […] Λόγος που (οφείλει να) είναι «πολεμικός», επιστημονικά κριτικός. Για να διαφοροποιείται από την αφέλεια μια διάχυτης ψυχο-λογίας του κοινού νου και την απάτη των ψευδο-επιστημονικών προτάσεων που διάφορες ψυχο-τεχνολογίες εισάγουν στην Αγορά».
Σημαδιακό το ξεκίνημά μας με ένα βιβλίο του 1947, των εκδόσεων Καραβία, εξαντλημένο φυσικά από καιρό, που οι περισσότεροι αγνοούσαν, τότε, την ύπαρξή του. Ήταν πρόταση του Θανάση να ξαναφέρουμε στην επιφάνεια το εξαιρετικό σύγγραμμα των ψυχιάτρων Φώτη Σκούρα, Αθανασίου Χατζηδήμου, Ανδρέα Καλούτση και Γιώργιου Παπαδημητρίου που ήταν η Συμβολή [τους] στη μελέτη της ψυχοπαθολογίας της πείνας, του φόβου και του άγχους. Μέσα στην πενιχρή ελληνική βιβλιογραφία εκείνης της εποχής, η έρευνά τους στα χρόνια της Κατοχής και η θεωρητική επεξεργασία των αποτελεσμάτων της με βάση τα τότε σύγχρονα βιβλιογραφικά δεδομένα, στάθηκε για καιρό το πλέον πρωτότυπο και αυτόνομο δείγμα ελληνικού νευρο-ψυχιατρικού λόγου. Η συνέχεια έφερε το περιοδικό Σύναψις που διευθύνω εδώ και έντεκα χρόνια, στην ιδρυτική ομάδα του οποίου ήταν κι ο Θανάσης Τζαβάρας, με στόχο να «συνάψει», αλλά όχι να «συγχωνεύσει» την ψυχιατρική, την ψυχανάλυση και τις νευροεπιστήμες.
Πρώτο μέλημά του Θανάση ήταν ο άρρωστος, μα και η θεωρία, όπως και η ιστορία που, μπροστά στις ακρότητες, μπορούσε να είναι θεραπευτική. Μέλημά του οι νεότερες γενιές των συναδέλφων. Το μαρτυρούν το ψυχαναλυτικό περιοδικό Εκ των υστέρων που εξέδωσε μαζί με την ομάδα που αρχικά εκείνος οργάνωσε. Όπως τα κοινά μας εκδοτικά εγχειρήματα, η σειρά βιβλίων Τρίαψις Λόγος και το περιοδικό Σύναψις. Όπως κι όλα τα γραπτά του, είτε τα υπέγραφες μόνος σου, είτε με τους κατά καιρούς συνεργάτες του.
Κι από κοντά η ευρύχωρη παρέα των φίλων με τους οποίους μοιραζόταν τις ώρες της σχόλης, της ξεκούρασης και της διασκέδασης. Όλοι εμείς που τον πενθούμε σήμερα.